Międzynarodowe stosunki polityczne

Notatki z wykładów u prof. dr hab. Ryszarda Zięby

Stosunki międzynarodowe – geneza stosunków międzynarodowych pojawiła się już w starożytności, kiedy jeszcze nie było wykształconych państw.

Oddziaływania między uczestnikami stosunków międzynarodowych – podstawowym i pierwotnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych są państwa; czy stosunki te istniały pomiędzy organizacjami quasi państwowymi?

Genezą międzynarodowych stosunków politycznych trzeba szukać w genezie państw jako instytucji suwerennej obejmujących władzę najwyższą, ludność zamieszkujące określone terytorium – państwa są niezależne od innych podmiotów; suwerenność jako kategoria pojawia się dopiero w XVII wieku – po wojnie trzydziestoletniej w Europie toczonej pomiędzy protestantami a katolikami; od tego czasu utrwaliła się zasada cuius regio eius religio – od tamtej pory to Kościoły zostały podporządkowane władzy państwa.

Wszystkie państwa uznawały władzę papieża; za podstawę suwerenności należy uznawać całowładność i samowładność – możliwość prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej.

Międzynarodowe stosunki polityczne pojawiają się w epoce nowożytnej jako samodzielna jednostka geopolityczna charakteryzująca się suwerennością.

Oddziaływania stosunków międzynarodowych więcej niż pojęcie suwerenności – pierwsze kontakty międzynarodowe prowadzone były przez dwory panujących; polityka polegała na znalezieniu gdzieś zagranicą odpowiedniej kandydatki na księżniczki – polityka dynastyczna

Obecnie polityka to działalność prowadzona przez zorganizowany podmiot polityczny.

Pierwsze relacje między jednostkami dotyczyły misji handlowych prowadzonych w obrębie starych szlaków komunikacyjnych w Europie.

Polityczny charakter między państwami, wtedy gdy państwa są niezależne

Podmiotami stosunków międzynarodowych są także narody – określenie „international” oznacza w zasadzie międzypaństwowe, a nie międzynarodowe.

Słowo „nation” w terminologii angielskiej i francuskiej oznacza państwo, a właściwie to państwo narodowe.

Nation states – państwa narodowe powstałe na Zachodzie Europy w XIX wieku (po rewolucji francuskiej – stanowiło początek kształtowania się państw narodowych)

Afryka – do dzisiaj w Afryce proces państwotwórczy nie jest do końca rozwinięty; plemiona oraz klany afrykańskie zostały w sztuczny sposób podzielone pomiędzy państwa kolonizatorskie bez zachowania jakichkolwiek granic, co zdecydowanie utrudnia proces narodowotwórczy w Afryce.

Narody są podmiotami stosunków międzynarodowych reprezentowane przez państwo.

Narody są uczestnikami stosunków międzynarodowych wtedy, gdy wykształcą dobrze zorganizowane organy zdolne do reprezentowania ich na arenie międzynarodowej (najczęściej takim organem jest komitet, kierownictwo ruchu narodowowyzwoleńczego); taki naród ma prawo do uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych (może być podmiotem prawa międzynarodowego, ma prawo do wysyłania i przyjmowania przedstawicieli dyplomatycznych, uczestniczyć w pracach organizacji międzynarodowych oraz w szeroko pojętej działalności międzynarodowej) – naród walczący o niepodległość jest tak długo uczestnikiem stosunków międzynarodowych jak długo będzie walczyć o niepodległość – potem naród zostanie przekształcony w państwo, które będzie w pełni prawnym uczestnikiem SM; naród jest przejściowym uczestnikiem stosunków międzynarodowych

Stosunki międzynarodowe to przede wszystkim stosunki międzypaństwowe – państwo jest podstawowym i pierwotnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych; państwo jako główny uczestnik międzynarodowych stosunków politycznych; państwo jest organizacją suwerenną, posiadającą ludność, terytorium oraz władzę najwyższą.

Państwo należy rozumieć jako organy reprezentujące państwo zarówno w działach wewnętrznych jak też i na arenie międzynarodowej (organami reprezentującymi państwo na arenie międzynarodowej jest głowa państwa (prezydent lub monarcha), szef rządu, minister spraw zagranicznych, misje dyplomatyczne, konsularne

Wg najbardziej znanej definicji państwo składa się z 3 konstytutywnych elementów :

- władzy, która ma charakter władzy najwyższej,

- ludności

- oraz terytorium

Przedstawiciele realizmu uznają państwo jako władzę.

Państwo ma charakter organizacji społeczeństwa – wg przedstawicieli wersji socjologicznej.

Stosunki międzynarodowe mogą być prowadzone przez różnego rodzaju uczestników subpaństwowych (pozapaństwowych) – na przykład przez partie polityczne, grupy społeczne, korporacje międzynarodowe, osoby fizyczne lub prawne – wszystkie wymienione kategorię pozapaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych nie biorą udziału w międzynarodowych stosunkach politycznych, ale mogą brać udział w stosunkach na płaszczyźnie społecznej czy też w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, gdyż organizują stosunki gospodarcze.

Wg przedstawicieli jednego z najważniejszych przedstawicieli nurtów teorii stosunków międzynarodowych realistów tylko i wyłącznie państwa są uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Wielki kryzys gospodarczy ogarnął prawie cały świat – procesy globalizacji oraz internacjonalizacji doprowadziły do powstania wielkiego kryzysu, który udowodnił, że korporacje międzynarodowe są ważniejsze niż państwa.

Wąskie definiowanie stosunków międzynarodowych jako międzynarodowych stosunków politycznych (najważniejsze są państwa oraz działalność partii politycznych)

International politics – stosunki polityczne (relacje oparte w ramach państwa)

Polityka jest prowadzona przez odpowiedni organ państwowy

International politics – należy te pojęcie rozumieć jako międzynarodowe stosunki polityczne

Polityka światowa, polityka międzynarodowa – niezbyt ostro zdefiniowane pojęcia w teorii stosunków międzynarodowych

Jeśli przyjmiemy, że podmiotami polityki państwowej to kto w takim razie jest podmiotem polityki międzynarodowej? (czy odpowiedzią musiały być organizację międzypaństwowe?)

Szeroka definicja stosunków międzynarodowych – odnosi się wzajemnie do oddziaływań nie tylko między państwami, ale rdzeń tych stosunków stanowią wszystkie możliwe oddziaływania np. stosunki kulturalne, społeczne, które przekraczają granicę więcej niż jednego państwa.

Międzynarodowe stosunki polityczne to wąsko pojmowane stosunki międzynarodowe dotyczące działalności państwa

Cechy charakterystyczne międzynarodowych stosunków politycznych:

System państwowy to system hierarchiczny oparty na normach prawnych; wszyscy obywatele muszą przestrzegać określonego porządku prawnego wyznaczony przez organy państwa.

System międzynarodowy to poliarchia (duża różnorodność).

W prawie narodów od czasów Hugona Grocjusza państwa są równe wobec prawa pod względem faktycznym – każde państwo posiada jednego przedstawiciele w pracach organizacji międzynarodowych; głos każdego państwa ma takie same znaczenie; zasada suwerennej równości państw jest jedną z podstawowych zasad, na których opiera się Organizacja Narodów Zjednoczonych.

W stosunkach międzynarodowych jest parę centrów wpływów – wzajemne oddziaływania państw i innych uczestników na siebie.

Państwo to podstawowy podmiot zarówno prawa międzynarodowego jak również międzynarodowych stosunków politycznych.

Państwo może zdefiniować jako jednostkę geopolityczną, suwerenną, niepodlegającą żadnej władzy zarówno w stosunkach wewnętrznych jak i zewnętrznych posiadająca władzę najwyższą, ludność i terytorium – definicja Georga Jellinka.

Świat wielobiegunowy – niezbyt dokładne określenie używane przede wszystkim w publicystyce (można wyodrębnić dwa bieguny: dodatni oraz ujemny, a w jaki sposób sklasyfikować pozostałe bieguny?).

Badacz stosunków międzynarodowych użyłby określenia świat policentryczny (świat z kilkoma możliwymi środkami ciężkości) na przykład będą to posiadające największy potencjał gospodarczy, militarny oraz polityczny mocarstwa: Stany Zjednoczone, Chiny, Rosja, państwa grupy BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny oraz Republika Południowej Afryki, których pozycja międzynarodowa wzrasta obecnie) – państw tych nie dotknął wielki kryzys gospodarczy.

Heterogeniczność i odśrodkowość w stosunkach międzynarodowych – wszystko to sprawia, że badanie międzynarodowych stosunków politycznych jest dosyć złożone, nie ma możliwości przewidzenia wielu zjawisk wpływających na stan środowiska międzynarodowego; w stosunkach międzynarodowych nie zachodzi związek przyczyno-skutkowy – nie można w stanie przewidzieć przyszłych zdarzeń (nikt nie był w stanie chociażby przewidzieć „arabskiej wiosny ludów”)

Bardzo często dochodzi, że główni uczestnicy stosunków międzynarodowych – państwa nie zawsze podają do wiadomości rzeczywiste dane dotyczące działania w środowisku międzynarodowym – w stosunkach międzynarodowych informacja jak i dezinformacja występują równocześnie

Motywy rzeczywiste a deklarowane są często bardzo różne – najlepszym przykładem jest interwencja wojsk USA oraz koalicji państw antyterrorystycznej w Iraku w 2003 r. (motywowanym celem było posiadanie przez reżim Saddama Husajna broni masowego rażenia, ale nigdy tej broni nie znaleziono oraz też ochrona praw człowieka w Iraku)

„ prawa człowieka pachną ropą” – w tym zdaniu motyw deklarowany ma się nijak do motywu lub motywów rzeczywistych

Percepcja i mispercepcja – błędne postrzeganie, brak odpowiedniej wiedzy warunkuję nasze postrzeganie rzeczywistości.

Trudne zajęcie badanie stosunków międzynarodowych – trzeba wiedzieć co można dostać i co trzeba zmienić

Przyjęcie odpowiedniej metodologii badawczej do teorii – jeśli, ktoś uważa się na przykład za realistę to znaczy, że musi myśleć jak realista.

Realizm to jedno z podejść badawczych na gruncie nauki o stosunkach międzynarodowych – realizm można słusznie wywodzić od Tukidydesa, Thomasa Hobbesa – wg poglądów tego ostatniego człowiek ma wojowniczą naturę (‘wojna wszystkich ze wszystkimi”); stworzono państwa i zapewniono bezpieczeństwo wewnątrz; wojna jest środkiem polityki zagranicznej

Wg jednej z najbardziej znanych definicji wojny sformułowanej przez Carla von Clausewitza – wojna to przedłużenie polityki państwa tylko za pomocą innych środków.

Użycie siły zbrojnej jako instrumentu polityki zagranicznej zostało zdelegalizowane po 1945 r.

Wg realistów to państwa, które kierują się swoimi, egoistycznymi oraz żywotnymi interesami międzynarodowymi są jedynymi uczestnikami stosunków międzynarodowych; realiści w zasadzie nie znajdują miejsca dla działalności organizacji międzynarodowych – w ich rozumowaniu wszelkiego rodzaju organizacje międzynarodowymi nie są pełnoprawnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych; organizacja świata ma charakter zdecentralizowany – nie może być w stosunkach międzynarodowych organu w postaci rządu światowego z powodu tego, że państwa posiadają najważniejszy swój atrybut – suwerenność; stosunki międzynarodowe związku z brakiem organu decyzyjnego są przepełnione niepewnością, wzajemną ufnością - państwa muszę na własną rękę zapewnić sobie bezpieczeństw0; najważniejsze znaczenia dla realistów ma pojęcie siły (power) w stosunkach międzynarodowych jako możliwość wpływania swoimi zachowaniem na decyzję innych państw

W sferze uczuciowej ważna jest również tożsamość podmiotu

W 1950 r. pojawiła się koncepcja stosunków międzynarodowych jako zestaw kul bilardowych – najważniejsze jest określenie po jakich torach oraz jakie kule (państwa) wpadają do łuz, nie jest natomiast ważne jakie są to łuzy).

Jeden z czołowych przedstawicieli realizmu to Hans Morgenthau oraz jego uczeń Kenneth Walltz – który zauważył, że nie ma różnic pomiędzy polityką zagraniczną USA i ZSRR (oba państwa chciały przejąć władzę nad światem poprzez zastosowanie siły) – kluczowymi słowami dla realistów są: siła, podstęp, zdrada, interes.

Współcześni realiści sięgają odległych czasów wojny peloponeskiej oraz Thomasa Hobbesa

Nurt realizmu powstał w obrębie szkoły chicagowskiej – Hans Morgenthau oraz Kenneth Waltz, który jest już uznawany za neorealistę (dopuścił możliwość uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych również organizacje międzynarodowe).

Liberałowie –najważniejszym pojęciem dla liberałów jest jednostka ludzka i społeczeństwo, potrzeby; Jean Jacques Rousseau – najważniejsze jest prawo; państwo powstaję na wskutek zawarcia umowy społecznej między suwerenem a obywatelami; jest to bardzo idealistyczne podejście do natury człowieka; najważniejsza jest gospodarka; prawo własności oraz wolność w gospodarce.

Immanuel Kant –autor projektu wiecznego pokoju; miał polegać na wprowadzeniu w Europie rządów republikańskich (nie ma walki, wpływów – celem działania państw jest pokój i współpraca); najczęściej przedstawiciele liberalizmu ujawniają się po wojnach.

Podejście liberalne rozpowszechnione w USA i w Europie Zachodniej,

Nurt transnarodowy – poszerzył się zakres uczestników stosunków międzynarodowych; nie tylko same państwa i organizacje międzynarodowe, ale również Kościoły, osoby fizyczne, media.

R. Kenneth, Joseph Ney – procesy ponadnarodowe – nie da się przerobić międzynarodowych stosunków politycznych obejmując tylko politykę państw

Konstruktywizm – o ile poprzednie podejścia są podejścia subiektywnymi; patrzeć na stosunki międzynarodowe z góry; konstruktywizm włącza się w przedmiot badań – żeby zbadać zjawiska trzeba być w tych zjawiskach; bądź jest jakoś połączony, nie jest subiektywny.

Wynik badania jest wynikiem interakcji – trzeba patrzeć poprzez tożsamość podmiotów i tożsamość badającego.

Realizm zajmuje się zagrożeniem wojennym, aspektami siły oraz pozycji państwa w stosunkach międzynarodowych.

Liberał postrzega świat poprzez płaszczyznę współpracy, nauki, różnorodności językowego.

Konstruktywista – spogląda na społeczeństwo, dzieje tego społeczeństwa, nie daje zrozumieć polityki (trzeba zbadać tożsamość państwa).

Młode pokolenie jest obecnie bardzo zwesternizowane.

Najważniejszy jest nurt tożsamości – nie ma możliwości zrozumienia procesu integracji europejskiej bez tożsamości Niemiec; czynniki kulturowe mają wpływ na politykę zagraniczną

Pewne elementy teoretyczne polityki zagranicznej.

Nie ma żadnej nauki bez podstaw teorii.

Stosunki międzynarodowe jako zespół oddziaływań.

Wg niektórych tez polityka zagraniczna zależy od polityki wewnętrznej prowadzonej przez państwo – zdaniem marksistów.

Każde państwo prowadzi jedną politykę – część realizowana jest w kraju, natomiast część poza granicami; polityka zagraniczna jest częścią polityki państwa.

Jeśli polityka wewnętrzna nie jest najlepsza to polityka zagraniczna również nie jest zbytnio dobra; polityka zagraniczna jako zorganizowana działalność ośrodka politycznego skierowana na zewnątrz.

Dążenie do osiągnięcia określonych celów – parlament w funkcji ustawodawczej wytycza cele, natomiast do rządu należy realizowanie celów polityki zagranicznej; cele wynikają z interesów oraz potrzeb społecznych.

Społeczeństwo ma swoje problemy artykułowane poprzez partie polityczne, które rywalizują między sobą o zdobycie i utrzymanie władzy, a ich programy stają się programem państwa.

Interes narodowy – pojęcie, którego nie do końca można zdefiniować; wyraża potrzeby narodów (szkoła realizmu politycznego: Kenneth, Walltz, Morgenthau)

Interesy narodowe w pracach realistów nie były zdefiniowane – niektórzy realiści kwestionowali nawet samo pojęcie „interes narodów”.

G. Modelsky twierdzi, że nie jest zasadne pojęcie „interes narodowy”, ponieważ państwo realizuje potrzeby państwa, a nie narodu

Klasyczne pojęcie interesu narodowego – istnieje interes państwa w długoterminowych celach; zasadne jest mówienie o celach polityki, a nie interesach.

Racja stanu – Nicolae Machiavelli w „Księciu” opisał interesy jakimi kieruje się władca oraz bezwzględne sposoby, realizowania własnych celów; nie używał terminu „racja stanu”, ale geneza tego pojęcia stosuje się od czasów włoskiego odrodzenia.

Najwęższy interes narodowy definiowany przez władcę; racja stanu to interesy narodowe widziane oczami rządzących.

Kategoria operacyjna polityki zagranicznej; kiedy są dyskusje, spory, gdy państwo chcę mieć jakieś wpływy na świecie.

Termin racja stanu jest starszy od interesu społecznego; jest to pojęcie szersze od interesu narodowego.

Państwo formułuje cele polityki zagranicznej – państwo formułuje bardzo dużo celów; wyodrębnia się podstawowe cele:

1. Bezpieczeństwo

2. Wspomaganie rozwoju społeczno-ekonomicznego

3. Wzrost pozycji, prestiżu międzynarodowego państwa i narodu

4. Kształtowanie reguł funkcjonowania systemu międzynarodowego

Bezpieczeństwo jest nadrzędnym celem polityki zagranicznej państwa, ponieważ należy do potrzeb egzystencjalnych związanych z przeżyciem i trwaniem danego podmiotu.

Wieczny cel – Raymond Aron; stałym, niezmiennym celem polityki zagranicznej państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa państwa; ignorują cele subnarodowe – dotyczące jednostek, społeczeństwa, potrzeby poszanowania mniejszości narodowych, Kościołów – błąd dla naukowców nurtów liberalnych.

Podejście systemowe – państwo realizuje własne cele jako uczestnika stosunków międzynarodowych i cele systemy międzynarodowego, a potem na przykład prawa człowieka

Kształtowanie reguł funkcjonowania systemu międzynarodowego

Bardzo wzrosła troska o tożsamość narodową dla konstruktywistów

Po celach dobieramy środki i metody osiąganych celów.

Nie używa się terminu środek polityki zagranicznej tylko instrument – wg Anglosasów

Środek składa się z pewnych zasobów, natomiast instrument jest bardzo wąski zasób np. wielkość złóż ropy naftowej i gazu ziemnego to środek polityki (w szczególności środek polityki zagranicznej Rosji); instrument to np. ustalenie cen

Metody prowadzenia polityki zagranicznej – pozytywne (nastawione na współpracę); negatywne – stosowanie sankcji, neutralne – prowadzenie rokowań z przedstawicielami innego państwa.

Polityka zagraniczna państwa – proces decyzyjny; inny proces dla każdego państwa – należy odpowiedzieć na pytania: czy proces jest przejrzysty czy też nie? Czy państwo jest demokratyczne czy nie?

Unia Europejska i USA – możemy w stanie przewidzieć zachowania tych państw (organizacji międzynarodowych), ponieważ mają one charakter demokratyczny, oparty o podstawowe zasady systemu demokratycznego; w państwach niedemokratycznych proces decyzyjny znajduje się poza kontrolą społeczeństwa.

Model uwarunkowań polityki zagranicznej państwa

1. Uwarunkowania, a nie wyznaczniki (wyznacznik jest terminem matematycznym, dotyczy nauk ścisłych); przesłani są jednoznaczne; czasami zdarza się, że wyznacznik był, ale nie było działania

2. Uwarunkowania stanowią czynniki sprawcze i stymulujące do działania

3. Czynniki psychologiczne i operacyjne – percepcja, oceny, oczekiwania to uwarunkowania psychologiczne, natomiast operacjonizm było ich wynikiem

Uwarunkowania można również podzielić na obiektywne – przedmiotowe (nie zależą od państwa) oraz subiektywne (zmienne, zależą od państwa).

Uwarunkowania obiektywne, wewnętrzne: - środowisko geograficzne danego państwa - potencjał ludnościowy, -potencjał gospodarczy, naukowo-techniczny, a nawet militarny - system społeczno- polityczny	Uwarunkowania obiektywne, zewnętrzne: - trendy w ewolucji najbliższego dla danego państwa środowiska międzynarodowego, - pozycja państwa w systemie pozycji i ról międzynarodowych, - struktura i zasięg unormowań międzynarodowych oraz prawa międzynarodowego
Uwarunkowania subiektywne, wewnętrzne: - percepcja środowiska międzynarodowego przez własne społeczeństwo lub państwo - koncepcja polityki zagranicznej państwa - jakość oraz aktywność własnej służby zagranicznej oraz dyplomacji	Uwarunkowania subiektywne, zewnętrzne: - percepcja danego państwa przez jego środowisko międzynarodowe - koncepcje polityki zagranicznej innych państw - jakość oraz aktywność służby zagranicznej oraz dyplomacji innych państw

Schemat uwarunkowań polityki zagranicznej państwa przedstawiony w książce „Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa” (rozdział II).

Ważna hierarchia uwarunkowań – model ogólny, nie jest przeznaczony dla każdego państwa.

Uwarunkowania obiektywne, wewnętrzne – niezależne od podmiotu; nie widać w krótkim czasie

Na środowisko geograficzne państwa nie składa się tylko powierzchnia danego państwa, ale również granice państwa (to czy są to granice lądowe, morskie, naturalne czy sztuczne) – ważne jest również ukształtowanie terenu oraz klimat danego państwa

Charles Monteskiusz – w książce „O duchu praw” wskazywał, że temperament ludzi zależy od klimatu np. państwa gorącego południa Europy mają gorący temperament, natomiast społeczeństwa skandynawskie są bardzo dobrze zorganizowane i opanowane.

Związek między geografią a polityką

Wg Napoleona Bonapartego „polityka leży w geografii – jednak to właśnie Napoleon nie przewidział, że w 1812 r. jego słowa staną się gorzką prawdą.

Niemcy w XIX wieku są zaczątkiem nowej nauki – geografii politycznej (jej twórcą był Fryderyk Ratzel)

Karl Haushofer – jeden z założycieli instytutu geopolitycznego; badał związek między geografią a polityką; uzasadnienie podbojów w kolonii przez Niemców od geopolityków niemieckich – pojawiło się również określenie Lebenstraum (przestrzeń życiowa); po zakończeniu II wojny światowej w Polsce Ludowej geopolityka nie była rozwijana z powodu niechlubnej genezy.

Wg Mackindera zapanuje te państwo, które będzie panować w Eurazji.

Kissinger i Brzeziński – badali stosunki USA z ZSRR, a obecnie stosunki między USA i Chinami

„Polska ma fatalne położenie między Niemcami i Rosjanami” – obecnie Niemcy są numerem jeden jeśli chodzi o obroty gospodarcze z Polską; Rosjanie są ciągle postrzegani jako nasi wrogowie, jednak świat się zmienia.

Teoria geopolityczna to teoria jednoczynnikowa; w nauce odrzucane są teorie jednoczynnikowe jako niepełne, nie oddające istoty sprawy.

Kolejne uwarunkowanie obiektywne: potencjał ludnościowy danego państwa decyduje w długim czasie; dawniej liczbę ludności przeliczano na liczbę rekrutów zdolnych do noszenia broni; obecnie ludność nie ma już takiego znaczenia dla rozwoju (wyjątkiem może być traktat lizboński jako system ważenia głosów wprowadzony od 2014 r.).

Gęstość zaludnienia – w 1969 r. CIA opublikowała raport o skutkach użycia broni jądrowej przeciwko ZSRR; okazało się, że broń jądrowa zabiłaby ponad 80 % mieszkańców USA oraz około 60% mieszkańców ZSRR (większe zagęszczenie ludności było w USA, podczas gdy na znacznie większym obszarze ZSSR ludność była rozmieszczona w sposób bardzo rozproszony).

Tempo przyrostu naturalnego – nieustępliwa polityka wobec państw arabskich; bardzo duży przyrost naturalny Arabów, natomiast w Polsce społeczeństwo się starzeje (bardzo duży odsetek ludzi starszych, a mniejszy osób młodych)

Struktura wieku ludności – społeczeństwa starsze są z natury bardziej konserwatywne np. Austriacy, Niemcy; przed referendum w sprawie przystąpienia Polski do UE wielu polityków w szczególności z partii prawicowych straszyło Polaków, jednak aż 77 % Polaków było za przystąpieniem do UE.

Skład narodowościowy – brak znaczących mniejszości narodowych w Polsce (niespełna 2-3% mniejszości narodowych we współczesnej Polsce); Polska jest krajem jednolitym narodowościowo; inne cele miałby polska polityka zagraniczna, gdy mniejszości narodowych byłoby tak wiele jak w czasie II RP, gdzie wszelkiego rodzaju mniejszości niemieckie, ukraińskie, białoruskie, żydowskie, litewskie stanowiły 1/3 mieszkańców II RP.

Wielkość emigracji – pierwsza emigracja Niemców w USA; ponad 46,5 mln Amerykanów przyznaje się do niemieckiego pochodzenia – jeden z powodów braku zainteresowania USA w trakcie I oraz II wojny światowej.

Polsk emigracja w USA odegrała ważną rolę, ponieważ zdołała przekonać USA, aby przyjąć Polskę do NATO.

Liczba imigrantów – ogromny wpływ imigrantów na pozycję danego państwa np. Francja, Hiszpania

Polska jest krajem docelowym; w żadnym innym kraju europejskim o 10-letnim okresie przebywania w Polsce można być wydalonym z kraju.

Potencjał gospodarczy, naukowo-techniczny, a nawet potencjał wojskowy – głównym celem państwa jest rozwój gospodarczy (liczy się liczebność oraz jakość potencjału).

Już w latach 60. XX wieku miał miejsce tzw. włoski cud gospodarczy; pomimo niestabilnej sytuacji politycznej (bardzo częste zmiany rządów) szybki rozwój gospodarczy.

Niemcy przed zjednoczeniem były ekonomicznym gigantem, ale politycznym karłem

Umocnienie pozycji Japonii od lat 70 XX wieku całkowicie oparta na arenie międzynarodowej

Potencjał naukowo-techniczny wpływa na zmienność gospodarczą

Myśl naukowo-techniczna jest bardzo droga; stanowi ważny instrument polityki zagranicznej państwa.

COCON –limitować ilość najlepszych technologii do państw Europy Środkowej

Szwecja, Finlandia znakomicie funkcjonują, chociaż wydają niewiele na rozwój

Potencjał militarny – wielkość przyrostu militarnego; siła gospodarcza państwa; brak po zimnej wojnie większych wojen (pojawiają się wojny nowoczesne, które toczą się na terytorium styku wielkich mocarstw); potencjał militarny nie ma obecnie znaczenia; państwa nie myślą niekiedy o wojnach;

Neorealiści – ludzie, którzy uważają, że gospodarka decyduje o wszystkim; jest to teoria jednoczynnikowa

System społeczno-polityczny państwa: po wielkich wojnach dominuje podejście liberalne – państwa demokratyczne nie walczą przeciwko sobie; polityka zagraniczna staje się coraz bardziej przejrzysta; reakcja państw UE – przestrzeganie procedur; parcie do wodzowskich rządów

Reżim polityczny – system społeczno- polityczny bez znaczenia; system międzynarodowy jako system bil; nie mają znaczenia troska o prawa człowieka

Zmiana systemu politycznego rzutuje na kierunki polityki zagranicznej

Reorganizacja państw na Zachód; zmienia się coś w systemie państwa

Władza prezydenta na Ukrainie jest coraz mniejsza; w systemie parlamentarnym podjęcie decyzji dotyczących polityki zagranicznej jest często znacznie dłuższe niż w systemie chociażbym prezydenckim

W systemie demokratycznym nie ma opinii publicznej; rządzący mogą ignorować opinię publiczną np. afera Watergate przed wyborami w USA

Włochy popierały USA w interwencji zbrojnej w Iraku – społeczeństwo urządzało wielkie demonstracje antywojenne; po przeprowadzeniu tych demonstracji rząd Włoch nadal popierał interwencje, jednak już nie tak bardzo.

80 % ludzi w Polsce było przeciwko interwencji sił zbrojnych w Iraku, jednak doszło do niej na wskutek decyzji władz (czy w państwie demokratycznym jakim jest niewątpliwie Polska możliwe jest podejmowanie decyzji sprzecznych z ogółem Narodu?)

W Niemczech przeciwko interwencji strajkowali prawie wszyscy; czy władze państwa mogą podejmować decyzję przeciwko dominującej woli narodu?

Uwarunkowania subiektywne, wewnętrzne – w jaki sposób elity postrzegają swoich sąsiadów

Percepcja – może być adekwatna lub też mis percepcja do rzeczywistości – spoglądanie poprzez pryzmat negatywnych doświadczeń historycznych na sąsiadów.

W publicystyce polskiej można się spotkać z opiniami, że od 20 lat w Rosji panuje kryzys, jednak państwo to nadal bardzo dobrze funkcjonuje; podobną opinią jest to, że polityka z Rosją to 1000 lat prowadzenia wojen polsko-rosyjskich (bzdurne twierdzenia wynikające z mis percepcji – nie właściwego spojrzenia na stosunki polsko-rosyjskie poprzez pryzmat historyczny)

Osadnictwo na prawie niemieckim - dużo rzeczy przyjęliśmy od Niemców; polityka antyrosyjska i antyniemiecka polegają na zakłamaniu oraz na podbudzania antagonizmów narodowych

W stosunku do Rosji co jakiś czas w Polsce mamy przykłady gestów antyrosyjskich

Każda percepcja ma wpływ na kształt polityki zagranicznej

Kompletne zniekształcenie polityki wobec Rosji już przez 20 lat przez następne rządy

Chiny uważają, że przegrzanym tygrysem są USA; takie stwierdzenia mają bardzo duże znaczenie ideologiczne dla Chińczyków (podobnie jak w czasie PRL-u obrona przed rewizjonizmem niemieckim; znaczenie propagandowe)

Koncepcja to wynik percepcji – panujący mają różne koncepcje polityki zagranicznej

W młodszych demokracjach politycy muszą się nabawić – konsensus polityczny we Włoszech, Francji

Jakość i aktywność własnej dyplomacji – cele, środki i metody prowadzenia polityki zagranicznej

Dla wielu osób praca w ministerstwie spraw zagranicznych to coś ważnego

W innych krajach personel dyplomatyczny jest specjalnie kształcony; w Polsce nie ma takich szkół

A gdzie wśród tych wszystkich celów jest interes narodowy ?

Uwarunkowania międzynarodowej polityki zagranicznej

Sektor społeczny; uwarunkowania systemowe zależą od systemu międzynarodowego

Obiektywne – trendy, ewolucji sytuacji międzynarodowej wokół danego państwa – jakie procedury do którego państwa muszą się odnieść.

W okresie międzywojennym miało miejsce układanie ładu wersalskiego w tym również Ligi Narodów – była to koncepcja państw zwycięskich po I wojnie światowej (Ententa); podważanie nowego ładu międzynarodowego (wersalskiego) dokonywane przez państwa pokonane w tym głównie przez Niemcy (dążenia rewizjonistyczne) jak również i przez Rosję i ZSRR; Polska stanowiła element ładu wersalskiego, ale również występowała tendencja do podważania tego ładu – np. udział Polski w zajęciu Spiszu i Orawy.

Po II wojnie światowej istniały dwie różne koncepcje: ład jałtański oraz przezwyciężenie tego ładu; Polska po zakończeniu II wojny światowej miała ustalone granice poprzez decyzję Wielkiej Trójki głównie w trakcie konferencji jałtańskiej; rozkład tego dwupolarnego ładu międzynarodowego nastąpił na początku lat 80. XX wieku – powstanie na Zachodzie Europy instytucji w postaci NATO czy Unii Europejskiej; budowanie konkurencyjnego ośrodka w postaci Wspólnoty Niepodległych Państw; wzmocnienie pozycji Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, które doprowadziła do wzajemnego odprężenia w stosunkach między Wschodem a Zachodem w połowie lat 70. XX wieku; Polska po 1989 r. stanęła jednoznacznie po stronie Zachodu.

Pozycja międzynarodowa państwa – w jakim środowisku międzynarodowym oraz w jakiej roli znajduje się dane państwo? – czy jest to pozycja peryferyjna czy też kluczowa; jest miejscem w strukturze powiązań międzynarodowych; mocna pozycja Polski obecnie; pozycja Polski słaba militarna – bycie Polski w NATO, jednak brak jest innych ważnych dwustronnych porozumień (sojuszy) wojskowych; pozycja w międzynarodowych stosunkach gospodarczych – Polska obecnie znajduje się w 3 lub w 4 dziesiątce krajów rozwiniętych; zostajemy w tyle w porównaniu do państw azjatyckich, które nie zostały dotknięte kryzysem.

Międzynarodowe stosunki finansowe – Polska jest postrzegana przez polityków partii rządzących jako „zielona wyspa, ale niektórzy politycy nie są już tak optymistyczni; międzynarodowe stosunki naukowo – techniczne nie było ich w czasach PRL-u, a teraz pozycja Polski nie jest wybitna; międzynarodowe stosunki kulturalne – pozycja Polski jest bardzo dobra, ponieważ wynika to z faktu, że stosunki kulturalne są prowadzone przez społeczeństwa oraz organizacje pozarządowe (brak lub mały udział państwa w międzynarodowych stosunkach kulturalnych); wymiana kulturowa pomiędzy Polską a Europą Zachodnią w latach 50. XX wieku; duże zapotrzebowanie i dosyć dobre przyjęcie w USA oraz w Rosji; państwa o bardzo silnej pozycji w międzynarodowych stosunkach kulturalnych – np. Francja czy Włochy mają aktywną politykę zagraniczną rozwijaną poprzez rozwój języka i kultury; do dzisiaj Niemcy mają swoje wpływy kulturowe w Afryce i Ameryce Południowej; znacząca pozycja Polski w Chinach.

Skutki i zasięg naszych unormowań międzynarodowych oraz prawa międzynarodowego – jakie są umowy między państwami i czy obowiązują ? Tradycyjna forma wiązania państwa prawem międzynarodowym są przede wszystkim umowy międzynarodowe regulujące stosunki między państwami; bardzo złe stosunki Polski z Niemcami, ale dosyć duża ilość podpisanych umów międzynarodowych; najwięcej umów dwustronnych Polska ma z Niemcami w tym Traktat o dobrym sąsiedztwie z 1991 r. z Niemcami; Polska posiada pojedyncze umowy z Rosją w tym traktat konsularny; gradacja umów międzynarodowych – na samej górze znajdują się sojusze wielostronne w tym Sojusz Północnoatlantycki zawarty w 1949 r. (Polska jest członkiem NATO od 1999 r.); brak zawierania porozumień sprzecznych z innymi państwami; stosunki dwustronne pomiędzy Polską a USA opierają się nie na traktatach tylko na umowach; poprzez zawieranie umów międzynarodowych państwa może nakładać na siebie jakieś obciążenie i ograniczenia wynikające z prawa międzynarodowego; są państwa, które nie chcę podporządkowywać się prawu międzynarodowemu np. nie ratyfikowanie przez Stany Zjednoczone statutu (Stałego) Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze; jednym z powodów interwencji wojsk koalicji w Iraku było wg strony internetowej MSZ odzyskanie pieniędzy winnych Polsce przez Saddama Husajna; jest to wyraźnie sprzeczne z postanowieniami II konwencji haskiej z 1907 r.; oprócz norm partykularnych wiążących tylko państwa istnieją także normy bezwzględnie obowiązującego prawa międzynarodowego – ius cogens; do tych norm, które nie mogą zostać zmienione żadną nową normą prawa międzynarodowego należą m. in. zakaz użycia siły lub groźby jej użycia w stosunkach międzynarodowych, zakaz ludobójstwa, zakaz handlu niewolnikami, zakaz naruszania otwartości morza pełnego, zakaz; również w pewnym sensie takimi normy stanowi międzynarodowe prawo humanitarne, ale nie jest zawsze przestrzegane na przykład przez USA.

Zewnętrzne (subiektywne) czynniki – percepcja (postrzeganie) przez inne podmioty zewnętrzne danego państwa; mis percepcja – nieprawidłowa percepcja, wynikająca chociażby ze stereotypów narodowych; percepcja Polski i Polaków w Niemczech – jesteśmy tam postrzegani jako złodzieje samochodów, a Polska to kraj słabo rozwinięty gospodarczy (największym partnerem gospodarczym Polski są właśnie Niemcy); Amerykanie postrzegają nas jako dzielny naród; z kolei Rosjanie uważają nas jako cwaniaków, niewiarygodnych; wszystkie te przykłady świadczą o głęboko zakorzenionych wśród innych negatywnych skojarzeniach – stereotypy narodowe; obecnie jednak można zaobserwować zmianę tych stereotypów w szczególności wśród młodzieży, która często ma możliwość poznawania innych państw, gdyż studiuję poza granicami; młodzież postrzega Polskę jako kraj dynamicznie rozwijający się; w czasie wizyty w 2009 r. premier Władimir Putin pogratulował Polsce i Polakom rozwoju gospodarczego oraz, że poradziliśmy sobie z kryzysem; wpływ na koncepcje polityki zagranicznej – nam się udało; jak się postrzega te koncepcje najlepiej widać w partiach politycznych; porównanie Polski chociażby z Ukrainą lub Białorusią to Polska wypada znacznie lepiej, ale w porównaniu ze Słowacją to jest już gorzej; procesów demokratycznych zachodzących w krajach Afryki nie da się przenieść z gruntu polskiego, ponieważ te dwa zjawiska nie są ze sobą porównywalne; czy dane państwo może być partnerem innych państw czy też czegoś oczekuje od innych? Jednym z głównych argumentów władz polskich o przystąpieniu Polski do NATO, był fakt, że Polska pokonała komunizm (a nawet niektórzy mówili, że to dzięki Polsce runął mur berliński) oraz, że obecnie Polska potrzebuje pomocy w razie ewentualnego zagrożenia ze strony innych państw; Polonia amerykańska natomiast uważała, że władze USA zrobią na przystąpieniu Polski do NATO dobry interes; to nie był dobry moment; Zachód bardzo często myśli kategoriami XIX wieku – każdy polityk wie, jak dbać o Polskę w czasie kampanii wyborczej; koncepcje polityki zagranicznych innych państw mogą być postrzegane jako wrogie starania Rosji o utrudnieniu Polsce dostępu do NATO; Polska musiała wypowiedzieć większość umów dwustronnych z Rosją.

Indywidualne decyzje polityków – oryginalne poglądy głów państw, veto rządów; np. za czasów prezydentury de Gaulle’a doszło do wycofania Francji ze struktur wojskowych NATO w 1963 r.; koncepcja o Europie od Atlantyku do Uralu jako koncepcja sprzeciwiająca się głównym koncepcjom integracji europejskie; George W. Bush – USA mają prawo do interwencji i uderzenia poprzedzającego; polityka ta musiała zostać odrzucona przez społeczeństwo amerykańskie poprzez zwycięstwo Baracka Obamy; negatywne stosunki Polski z Niemcami i Francją, ale pozytywne z USA w czasie zaangażowania Polski w operację iracką; gdzie teraz znajdują się pomarańczowi na Ukrainie? Co się dzieję nadal w Afganistanie, który można już teraz uznać za przegraną politykę USA.

Jakość i aktywność dyplomacji innych państw – trend w profesjonalizacji dyplomacji innych państw; kiedyś dyplomaci byli związani z pochodzeniem; uprzywilejowanie dyplomacji w czasach PRL-u; dyplomacja w tamtym okresie stała się łupem dla polityków; dobra dyplomacja to dyplomacja amerykańska, francuska, brytyjska – korzystanie z profesjonalizacji działań dyplomatycznych; rozwój po II wojnie światowej dyplomacji konferencyjnej – na jakiś dłuższy czas trzeba oddelegować dyplomatów na konferencję; wymaga to specjalnych kompetencji oraz dogłębnego przygotowania do tego kadr dyplomatycznych; w ramach Unii Europejskiej jest tworzona służba działań zagranicznych UE; zewnętrzna dyplomacja ma wpływ na politykę zagraniczną; bardzo ważna rola dyplomacji w stosunkach z Rosją – czy blokować Rosją czy może współpracować? Dyplomacja dobra, a państwo jest słabe – najlepszym przykładem jest Ukraina, która musi lawirować pomiędzy Wschodem a Zachodem.

Wszystkie wymienione powyżej czynniki kształtują polityką zagraniczną państwa – znajomość uwarunkowań względem ich w polityce zagranicznej; ocena skutków polityki zagranicznej.

Bezpieczeństwo

Kategoria bezpieczeństwa jako podstawowa kategoria w nauce o stosunkach międzynarodowych; bezpieczeństwo należy do kategorii politycznych, ponieważ jest związana z działalności państw; od 1 października została wprowadzona nowa dziedzina wiedzy o bezpieczeństwie, stając się osobną dyscypliną naukową; bezpieczeństwo należy do centralnej nauki o stosunkach międzynarodowych; nie neguje się jednocześnie bezpieczeństwa ekonomicznego; czym jest w najogólniejszym znaczeniu bezpieczeństwo? Bezpieczeństwo jest podstawową, egzystencjalną potrzebą podmiotów (od jednostek, grup społecznych, państwa aż po całą społeczność międzynarodową); bezpieczeństwo to pewność interesów, posiadania i rozwoju podmiotu; bezpieczeństwo jest czynnikiem braku zagrożeń lub ich nie występowania; bezpieczeństwo ma charakter procesu społecznego.

W najogólniejszym znaczeniu bezpieczeństwo można określić jako pewność istnienia i przetrwania posiadania i funkcjonowania i rozwoju podmiotu. Pewność jest wynikiem nie tylko braku zagrożeń (ich niewystępowania lub wyeliminowania), ale także powstaje wskutek kreatywnej działalności danego podmiotu i jest zmienna w czasie czyli ma naturę procesu społecznego.

Można wyróżnić trzy jego wymiary (ujęcia):

- podmiotowe, gdy pytamy o czyją pewność istnienia i przetrwania chodzi, to jest gdy pytamy o bezpieczeństwo uczestników stosunków międzynarodowych;

- przedmiotowe, gdy pytamy o treść bezpieczeństwa, środki i sposoby kształtowania pewności stanu posiadania (w tym tożsamości) uczestników stosunków międzynarodowych i ich szans rozwojowych;

- funkcjonalne (procesualne), które pozwala obserwować zmienność w czasie, a więc dynamikę i ewolucję subiektywnych i obiektywnych aspektów bezpieczeństwa uczestników stosunków międzynarodowych to jest pewności ich istnienia, ich szans rozwojowych

W oparciu o kryterium podmiotowe można wyróżnić dwa rodzaje bezpieczeństwa:

- bezpieczeństwo narodowe – jest kategorią jednostkową, która odnosi się do bezpieczeństwa pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i narodów

- bezpieczeństwo międzynarodowe, które jest terminem służącym zwykle do charakterystyki bezpieczeństwa określonej zbiorowości państw, w tym charakterystyki systemu międzynarodowego.

Niektórzy politycy używają pojęcia bezpieczeństwa międzynarodowego dla opisu zewnętrznych aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw. Możliwość dwojakiego zastosowania tego terminu wynika z obiektywnego faktu istnienia ścisłego związku między bezpieczeństwem pojedynczych państw i zbiorowych podmiotów międzynarodowych. Bezpieczeństwo państwa ma w gruncie rzeczy zawsze wymiar międzynarodowy. Pojęcie bezpieczeństwa narodowego (national security) wprowadzone do analiz naukowych przez szkołę realizmu politycznego – stanowi nadal wyjściową kategorię lub przynajmniej kontekst w badaniu bezpieczeństwa międzynarodowego. Wg realistów tylko i jedynie państwa są liczącymi się i działającymi racjonalnie uczestnikami stosunków międzynarodowych, a zatem badanie ich bezpieczeństwo wystarcza do uzyskania pełnego obrazu bezpieczeństwa międzynarodowego.

Poczucie bezpieczeństwa ma społeczeństwo, naród, państwo aż po system międzynarodowy – bezpieczeństwo państwa ma związek między celami państwa, a celami jego polityki; celem polityki państwa jest wypracowanie interesów narodowych; państwo reprezentuje naród – dlatego też mówimy o interesach narodowych.

Pojęcie interesu narodowego zostało podjęte przez realistów w latach 40 i 50 XX wieku przez zwolenników szkoły chicagowskiej np. przez Hansa Morgenthau, W. Lippmana; interes narodowy często przekłada się na bezpieczeństwo i potęgę państwa; brak w nauce definicji interesu narodowego; celem polityki są związane z definiowaniem interesów narodowych; w okresie zimnej wojny grupa pracowników w Waszyngtonie pojmowała interes narodowy jako zespół ogólnych i stałych celów na rzecz których państwo działa. Te stałe i ogólne cele to potrzeba zabezpieczenia się przed agresją z zewnątrz, podnoszenie standardu życia obywateli, podnoszenie stabilności państwa.

Dwa aspekty interesów narodowych – aspekt normatywny i aspekt deskryptywny; w aspekcie normatywnym stanowi zespół celów zadeklarowanych przez naród do realizacji; aspekt deskryptywny – cele, które państwo faktycznie realizuje; interesy faktyczne, a te zadeklarowane niejednokrotnie się różnią; autorzy pracujący w Stanach Zjednoczonych – interes narodowy jako cele długookresowe, kontynuowane w stosunku do celu ostatecznego jakim jest państwo – trwanie państwa.

Nie ma jednej definicji interesu narodowego; lepiej należałoby mówić o celach polityki zagranicznej, a nie o interesach narodowych; krytyka tego podejścia w USA – nie należy wyprowadzać pojęcia interes narodowy z celów polityki państwa.

W latach 60. XX wieku neorealista George Modelsky – koncepcja interesu narodowego zakłada istnienie wspólnoty narodowej; rządzenie nie tylko narodem, ale wychodzi poza pojęcie narodu; powinniśmy używać bardziej pojęcia interes państwa; podmiotem interesu państwowego jest państwo; gdybyśmy chcieli posługiwać się kategorią interesu narodowego to, co jakiś czas musielibyśmy organizować plebiscyty, aby naród miał szansę się wypowiedzieć

Cele są kształtowane na podstawie interesów państwa; nie można dlatego posługiwać się kategorią interesu narodowego; realizacja celów ma definiować interesy; wg R. Jonesa lepiej posługiwać się pojęciem interesu państwowego. Według niego formułują się one na podstawie interesu narodowego.

R. Aron – interes narodowy to coś trwałego w długim przedziale czasowym; interes narodowy określa cele państwa – np. bezpieczeństwo, potęga i chwała.

Termin racja stanu pojawił się w Odrodzeniu włoskim – w 1516r. w dziele „Książę” N. Machiavelli wynika stamtąd interes państwa ponad inne interesy; w „Księciu” nie został użyte określenie racja stanu.

W latach 20. XX wieku pojawiło się pojęcie dobra państwa, całego państwa; problematyka prowadzenie państwa; w latach 30. XX wieku Zamelli czyni międzynarodowym celem względem interesów narodowych oraz względem innych grup; racja stanu jako miejsce interesów państwa, aby umieścić w sposób ; podmiotem racji stanu jest państwo.

Zakres przedmiotowy racji stanu – realizuje z interesów państwa jak również z interesów państwa, bezpieczeństwa, rozwoju, został zdefiniowany interes narodowy; pojęcie racji stanu jest częściej stosowana niż pojęcie interesu narodowego.

Państwo wykorzystuje interesy narodowe.

R. Aron – wiele celów polityki zagranicznej.

Zbigniew Pietraś – racja stanu to interes państwa, jego bezpieczeństwo; racja stanu jest kategorią operacyjną polityki zagranicznej.

Podejście realistyczne zwraca uwagę na bezpieczeństwo państwa; nurt liberalny zwraca natomiast uwagę na wolność, prawa człowieka, demokracji.

Jeśli chcemy samemu realizować swoje cele to musimy brać pod uwagę tylko rzeczywisty efekt, a nie tylko to co wydaje się nam, że możemy osiągnąć.

Racja stanu nie obejmuje wszystkich interesów narodowych, ale te, które są w centrum i te, które są widziane oczami rządzących.

Istnieje związek logiczny między interesami narodowymi a potrzebami społecznymi – kategoria opisująca wszystkie interesy narodowe to potrzeby społeczne; racja stanu to podstawowe interesy; cele polityki zagranicznej państwa – przetrwanie państwa, nienaruszalność terytorium państwa, zapewnienie niezależności politycznej i suwerenności; nieskrępowany rozwój społeczno-gospodarczy (społeczeństwo bezpieczeństwo z rozwojem); podstawową potrzebą społeczną jest zapewnienie bezpieczeństwa, a potem dopiero rozwoju społecznego.

Kształtowanie pewności i wolności od zagrożeń; cele społeczne państwa mające możliwość rozwijania się; polityka zagraniczna państwa ma na celu doprowadzenie do zapewnienie bezpieczeństwa; współpraca na rzecz rozwoju; należy również zwrócić uwagę na jak najbardziej ogólne rozumienie bezpieczeństwa nie tylko od zagrożeń militarnych, ale również od wszelkiego rodzaju innych zagrożeń: politycznych, ekonomicznych, ekologicznych, społecznych – dopiero całościowe pojmowanie bezpieczeństwa ma sens.

Polityka zagraniczna USA po zimnej wojnie.

Polityka zagraniczna USA – jedno z niewielu państw prowadzących realną politykę zagraniczną; prowadzona w sposób rzeczowy; doktryna i programy – polityka zagraniczna USA ma nie tylko znaczenie dla samych USA, ale również dla całego świata.

Podstawą założeń polityki zagranicznej są dokumenty programowe podpisywane przez prezydenta; są tworzone co parę lat (dwa lata, a czasami dłużej); przyjmowano Narodową Strategię bezpieczeństwa – cele, zadania i dobór środków służących do osiągania celów; chodzi o całą politykę zagraniczną USA.

Od początku lat 90. XX wieku za prezydentury Georga H.W. Busha i Billa Clintona wydawano dokumenty w którym określano 3 zasadnicze cele: wzmocnienie bezpieczeństwa USA; wspieranie narodowego dochodu oraz promowanie praw człowieka, demokracji na świecie – stanowią one 3 główne cele polityki zagranicznej USA; USA mają własne cele narodowe; niektórzy z polskich polityków myślało, że USA kierują się polskimi interesami narodowymi – zapewnienie własnego sukcesu narodowo państwowego; czasami są wspólne cele; nadrzędną kategorią w polityce zagranicznej USA jest kategoria bezpieczeństwa.

Bardzo szerokie ujęcie bezpieczeństwa narodowego – zasady i interesy realizujące te bezpieczeństwo; brak tego w praktyce, gdyż bezpieczeństwo jest ujmowane w kategoriach użycia siły zbrojnej lub nacisku ekonomicznego; istnieją wyraźne różnice między teorią a praktyką bezpieczeństwa; sprawa zagrożeń dla własnych interesów USA; utrzymujący się podział nie tylko Europy, ale również świata na Wschód i Zachód – w tym czasie największym zagrożeniem był atak zbrojny ze strony ZSRR, bloku wschodniego; na początku lat 90. XX wieku dojdzie do upadku ZSRR, co doprowadziło do zniknięcia głównego zagrożenia dla polityki bezpieczeństwa USA; doradcy do spraw bezpieczeństwa starają się w inny sposób postrzegać zagrożenia; w latach 1996-1998 USA zaczynają widzieć:

- zagrożenie regionalne wynikające z dekonstrukcji (brak zagrożeń globalnych, ogólnoświatowych, ale występują zagrożenia regionalne związane z procesami transformacji Europy Środkowo-Wschodniej

- zagrożenia transnarodowe – terroryzm, międzynarodowy obrót narkotyków; zorganizowana przestępczość aż po problem skażenia środowiska naturalnego; te problemy pojawiały się już wcześniej, ale zazwyczaj nie pisano o nich

- w latach 90. XX wieku rozpowszechnianie broni masowego rażenia i technologii podwójnego przenoszenia; USA bardzo obawiały się rozpowszechniania broni masowego jądrowej, chemicznej, biologicznej i technologii podwójnego przeznaczanie – środki mogące być zwykłym środkiem chemicznym, ale także innym groźnym środkiem; bardzo niebezpieczne technologie – bardzo dużo takich środków znajduje się w krajach wysoko rozwiniętych; upadek ZSRR (cała grupa środków o dalekich ; Amerykanie mają przeczulenie na punkcie broni; nie widzą broni jądrowej w Izraelu i Pakistanie, a widzieli w Iraku

Broń chemiczna i broń biologiczna dotyczy wielu krajów biednych, które nie są w stanie wyprodukować broni jądrowej; do broni tej należą zarazki wywołujące epidemie; można było je łatwo wyprodukować

- coraz bardziej lepsza działalność wywiadów – ZSRR i Rosja były partnerem USA; kwestie służb specjalnych były zawsze postrzegane jako zagrożenie

- upadające państwa generujące kryzysy regionalne; rozpowszechnianie się tych procesów np. Somalia, Sudan, Albania; państwa upadające lub upadłe destabilizują środowisko międzynarodowe i są postrzegane jako zagrożenie

W końcu lat 90. XX wieku pojawiła się koncepcja państw hultajskich (rogue states) – do tych państw zalicza się: Irak, Iran, Syria, Koreę Północną czyli te państwa, które mogą zagrozić bezpieczeństwu USA; bardzo często przywódca Iranu grozi atakiem, ale Iran nie posiada głowic jądrowych.

Cele polityki zagranicznej USA:

- cel umocnienia własnego bezpieczeństwa; za czasów prezydentury Billa Clintona; przyszłe znaczenie zaczyna mieć zintegrowane podejście; zarówno prawa człowieka jak i polityka zagraniczna musi być zintegrowana

Własne zdolności wojskowe – spadek wydatków na zbrojenia obserwuje się od lat 80. XX wieku; wydatki sięgające około 700 mld dolarów w skali roku; wydatki USA stanowią prawie 60% wydatków wojskowych wszystkich państw na zbrojenia; po co zwiększać wydatki na obronę przed zmasowanym atakiem ?

USA przewodzi państwom demokratycznym, ale możliwość działania na własną rękę; w latach 1993-1997 USA chciały być liderem, potem jednak pojawiły się tendencje unilateralne; od lat 90. XX wieku w koncepcji polityki USA zakładają, że USA muszą mieć zdolność do uczestnictwa w dwóch wojnach, a nawet w trzech konfliktach zbrojnych równocześnie; uważają, że dwie wojny można i nawet trzeba wygrać; wiara w przywództwo USA przez społeczność międzynarodową; w połowie lat 90. pojawia się teza, że USA nie są liderem wolnego świata, ale kwestionowano tezę Samuela Hungtintona w 1996 r. pojawia się tekst o USA jako samotnym szeryfie; USA nie przewodzą wolemu światu, ale są rogus super power – zaczyna się pojawiać pytanie czy USA ma mandat do sprawowania przywództwa w świecie ?

Teza o przewodzeniu jest tezą główną – spadek potęgi USA; przegrana z Chinami USA, ale panuje przekonanie, że USA lideruje nadal; sprzeciw USA na podjęcie jakiś decyzji nieraz zapobiegał podjęciu takich decyzji (np. na forum Rady Bezpieczeństwa NZ), ale teraz większość państw głosuje wbrew nimi; stoją państwa należące do grupy BRICS.

Zapewnianie narodowego dobrobytu w USA – współpraca środkami ekonomicznymi; wznowienie koordynacji; kontynuacja jeszcze po wojnie; kiedy powstała Unia Europejska, gdy zliczono produkt krajowy brutto był większy od produktu krajowego USA; procentowy udział przeciętnie 20%; UE od 1 do 2% prześcignęło USA; produkt krajowy brutto przerósł o 200 mld dolarów PKB USA.

USA posiada bardzo nowoczesne technologie, ale moc potęgi posiadają państwa typu Chiny i Japonia – tendencje pod tym względem są negatywne dla USA; kryzys świata zachodniego, ale nie doszło do kryzysu gospodarczego w krajach Azji Południowo- Wschodniej; pomoc finansowa dla Europy być może będzie pochodziła z Chin i Indii; najwięcej w Europie stracą Amerykanie; dosyć ciężki poziom życia w USA –metodą na załatwianie dziury budżetowej jest dodrukowywanie nowych, nic nie znaczących pieniędzy; wielkie kłopoty USA w gospodarce; inne patrzenie obecnie na rozwój gospodarki – działanie w egoistycznym interesie.

Promocja demokracji w świecie – może w czasie zimnej wojny; kampania prezydenta Jimmiego Cartera o demokracji; doszło do doprowadzenia rządów Augusto Pinocheta; ostudzenie demokracji w Europie Środkowo- Wschodniej – Rosja i Ukraina na czołowym miejscu; wszystkie strategiczne decyzje są podejmowane w perspektywie 20-30 lat; co USA zrobią w przypadku wciąż wzrastającej potęgi Chin i Indii? Strategicznym parterem dla USA jest przede wszystkim Rosja – bliżej USA do Rosji niż do Chin; doradztwo, prowadzenie pomocy; te pieniądze skończyły się już w 1999 r.

Priorytety terytorialne – najważniejszy region zaangażowania USA stanowi Europa; stanowi to coś nowego w polityce zagranicznej USA – wcześniej dominował polityka izolacjonizmu, czego najlepszym przejawem była doktryna Monroe’a ogłoszona w 1823 r.; w drugiej połowie XIX wieku aż do pierwszej wojny światowej; dopiero po trzech latach USA przystąpiły do I wojny światowej; zmiana decyzji zapada w 1945 r. gdy dochodzi do rozmieszczenia wojsk USA w Europie (a głównie w Niemczech)

Okres odprężenia – forum konstrukcji trójstronnych – USA, Europa Zachodnia i Rosja; to coraz bardziej USA odwracają się od Europy; upadek bloku wschodniego w Europie i dlatego też Europa była priorytetowym kierunkiem w polityce USA; cała Europa razem z Rosją; w 1995 r. Kongres USA uznał, że należy przenieść strefę demokracji i pokoju w tym również i na Rosję; Zbigniew Brzeziński w styczniu 1995 r. NATO przestanie działać; układ strategiczny z Rosją; wzorzec OBWE jako organizacji ogólnoeuropejskiej; USA jest obecna ekonomicznie w Europie; łatwiej robić interesy w Europie.

Głównym czynnikiem polityki bezpieczeństwa USA jest NATO – powstały w 1949 r. sojusz polityczno-wojskowy; NATO jako długowieczne zobowiązanie USA; przeciwnicy rozszerzenia NATO uważali, że NATO to najbardziej instytucja do całego systemu interesów w Europie; doskonały system obronny – najbardziej sprawdzony system obronny na świecie – teza

W 1996 r. Bill Clinton przyjął Narodową Strategię Bezpieczeństwa: zaangażowanie i rozszerzenie; NATO nadal pozostaje amerykańską kotwicą w Europie; NATO gwarantem demokracji w Europie; podzielone zdania polityków na temat NATO; nie ma znaczenia to nie ma powrotu do utrzymywania NATO; pojawia się pytanie czy NATO się poszerzy ? Henry Kissinger był za rozszerzeniem NATO; jak USA patrzyły na proces integracji europejskiej – popieranie integracji Europy do momentu, gdy Unia Europejska staje się znaczącą siłą; uczestniczyło UZE – organizacja uśpiona aż do połowy lat 80. Idea europejskiej tożsamości – ESDI; pojawiło się pytanie, gdzie należałoby umieścić ESDI? Czy ESDI miałoby być europejskim filarem NATO? USA niechętnie widziały

Zintegrowana koncepcja obrony z 1990 r. – George H. Bush

Narodowa Strategia Bezpieczeństwa:

Narodowa strategia bezpieczeństwa na nowe stulecie z 1998 r.

Proces ścierania się multilateralizmu oraz unilateralizmu występował również w czasie prezydentury Billa Clintona. Głównymi cechami strategii przyjętych w czasie jego dwóch kadencji było definitywne odrzucenie izolacjonizmu jako opcji polityki zagranicznej USA, przyjęcie przez USA roli przywódcy światowego i selektywne zaangażowanie się w sprawy światowe. Znaczna część pierwszej kadencji Billa Clintona charakteryzowała się podejściem multilateralnym (oparcie polityki zagranicznej USA na współpracy z organizacjami międzynarodowymi, współpraca, brak jednostronnego podejścia do problemów światowych, przestrzeganie i poszanowanie prawa międzynarodowego jako ważnego czynnika stabilizacji ładu międzynarodowego). USA podejmowały próby utrzymania pokoju na świecie i selektywnego zaangażowania się w sprawy światowe we współpracy z innymi podmiotami, głównie ONZ, ale już pod koniec pierwszej kadencji (1993-1997) na przełomie lat 1995 i 1996 można było zaobserwować początek ewolucji polityki zagranicznej USA w kierunku unilateralizmu – wojna w Jugosławii dowodzi, że USA dobrze działają w pojedynkę; w wojnie o Kosowo europejscy członkowie NATO zaangażowani w ten konflikt stanowili zaledwie 2% potencjału wojskowego; śmiało można mówić o wojnie USA z Jugosławią, a nie wojnie NATO z Jugosławią

Narasta coraz większa liczba krytyków niezdecydowanej polityki Clintona – brak programu ubezpieczenia zdrowotnego, problemy etniczne; po wyborach w 2001. r. krytycy z partii Republikańskiej dochodzą do głosy w USA – wśród nich dojdzie do władzy grupa neokonserwatystów z prezydentem Georgem W. Bushem na czele; czym jest neokonserwatyzm ?

Neokonserwatyzm, który zdobył w polityce zagranicznej USA silne wpływy w administracji prezydenta George’a Busha (od 2001 r.). Program neokonserwatystów (neokonsów) nie został nigdy sprecyzowany, ale uważa się, że nurt ten łączy dwa kierunki – wilsonowski idealizm oraz kissingerowską realpolitik. Neokonsi poddawali w wątpliwość multilateralizm jako sposób prowadzenia polityki zagranicznej, wypowiadali się przeciwko izolacjonizmowi, ale nie popierali konserwatywnego realizmu. Uważali za konieczne zwiększenie wydatków na zbrojenia, zdecydowaną obronę interesów narodowych USA, wzmocnienie amerykańskiego przywództwa na świecie i rozprawienie się z reżimami totalitarnymi czy autorytarnymi.

Wśród osób z administracji George’a W. Busha neokonserwatystami byli m. in. zastępca sekretarza obrony Paul Wolfowitz (który urodził się w Polsce), asystent sekretarza obrony do spraw polityki bezpieczeństwa międzynarodowego Richard Perle, I. Lewis „Scooter” Libby – szef kancelarii Dick Cheney i jego osobisty doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego, zastępca sekretarza Douglas Feith oraz Robert Kagan – doradca prezydenta i sekretarza stanu.

W czasie pierwszych miesięcy sprawowania swego urzędu George Bush (wybrany na urząd prezydenta w wyniku decyzji Sądu Najwyższego, który zadecydował o nie liczeniu ponownie głosów; syn poprzedniego prezydenta George’a H. Busha) nie podjął żadnych znaczących działań w polityce bezpieczeństwa zbiorowego. Punktem zwrotnym dla całej polityki zagranicznej Busha stały się zamachy terrorystyczne na Nowy Jork oraz Pentagon przeprowadzony 11 września 2001 r. – data przełomowa dla Busha. Zamachy rozpoczęły proces wprowadzania w życie założeń przyjętych przez na początku prezydentury Busha juniora, które zostały ukształtowane pod wpływem znającej się na problematyce bezpieczeństwa Condolezzy Rice. Na początku 2000 r., a więc jeszcze przed wyborami prezydenckimi przedstawiła ona w czasopiśmie „Foreign Affairs” główne zasady polityki zagranicznej USA w przypadku zwycięstwa kandydata Republikanów w wyborach. Skoncentrowała się na amerykańskim interesie narodowym, a priorytety polityki zagranicznej USA zdefiniowała następująco:

- używanie sił amerykańskich do prezentowania amerykańskiej potęgi na świecie w celu zapobiegania zagrożeniom, a jeśli to nie przyniesie rezultatów – walka w obronie interesów USA;

- promowanie wzrostu gospodarczego i otwartości politycznej poprzez rozszerzanie wolnego rynku i stabilizację międzynarodowego systemu walutowego,

- odnowienie bliskich stosunków z sojusznikami, którzy podzielają amerykańskie wartości (które są uniwersalne) i mogą partycypować w kosztach związanych z promocją, demokracji, dobrobytu i wolności,

- skupienie uwagi na współpracy z mocarstwami, zwłaszcza z Rosją i Chinami,

- stanowcze odniesienie się do zagrożenia ze strony tzw. reżimów czy też państw zbójeckich, które stanowią zaplecze dla terroryzmu oraz potencjał rozwoju broni masowej zagłady (wymieniano Irak, Iran, Korea Północną

Zamachy z 11 września zdynamizowały działania USA wg wcześniej przyjętych założeń. Kika dni po zamachach prezydent Bush przedstawił w Kongresie główne założenia polityki zagranicznej USA. Priorytetem miała być wojna z terroryzmem (dosyć dziwne określenie – wojna z pojęciem, a nie z konkretnym zagrożeniem), określana jako misja, która de facto daleko wychodzi poza obronę interesów narodowych USA. Prezydent wezwał również do przyłączenia się do wojny przeciwko terroryzmowi – pojawiło się nawet stwierdzenie: „albo jesteście z nami albo jesteście z terrorystami” (powrót do retoryki wróg-przyjaciel; dosyć charakterystyczny aspekt spoglądania na spawy międzynarodowe przez Busha juniora w kategorii białe-czarne, zły-dobry). Podkreślił, że walka ta będzie długotrwała i trudna, a głównymi instrumentami wykorzystywanymi w jej prowadzaniu będą środki dyplomatyczne, akcje militarne, tajne operacje, zwalczanie nielegalnych źródeł finansowania terrorystów oraz walka z krajami, które wspierają terroryzm.

Pierwszym praktycznym przejawem wojny z terroryzmem była akcja militarna w Afganistanie o kryptonimie „Trwała Wolność” (Enduring Freedom) podjęta 7 października 2001 r. Wojska amerykańskie stanowiły główne siły ataku przeciwko talibom. Uzyskały poparcie 55 państwa, później liczba ta wzrosła do 83.

Niemal rok po rozpoczęciu działań zbrojnych przeciwko talibom w Narodowej strategii bezpieczeństwa z września 2002 r. prezydent Bush przedstawił całościową koncepcję polityki zagranicznej USA. Była ona w istocie zwartą wersją wcześniejszych jego wypowiedzi: przemówień w Kongresie, orędzia o stanie państwa oraz przemówień w Akademii Wojskowej w West Point. Wszystkie te wypowiedzi złożyły się w jedną całość, nazywaną doktryną Busha.

Doktryna Busha – zasady polityki zagranicznej USA, przyjęte po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 r. Zakłada walkę z terroryzmem międzynarodowym i dzieli świat na dwie grupy: tych, którzy stoją po stronie Stanów Zjednoczonych Ameryki i tych, którzy wspierają terrorystów („albo jesteście z nami, albo z terrorystami”). Podstawą doktryny jest koncepcja wojny prewencyjnej jako metody zapobiegania rzeczywistym lub domniemanym zagrożeniom. Treść doktryny Busha można sprowadzić do czterech najważniejszych zasad: mesjanizmu, unilateralizmu, militaryzmu i prewencji. Realizacją jej założeń były ataki na Afganistan (październik 2001 r.) i Irak (marzec 2003 r.)

Narodowa Strategia Bezpieczeństwa z 2002 r. składa się z 9 części – pierwsza koncentruje się na międzynarodowej strategii USA, druga kładzie nacisk na promocję wartości demokratycznych (m.in. wolności, sprawiedliwości, praw człowieka, prywatnej własności); trzecia i piąta zapowiadają wzmocnienie sojuszu przeciwko międzynarodowemu terroryzmowi i w zapobieganiu zagrożeniom ze strony wrogich państw, w kontekście broni masowego rażenia; czwarta przedstawia założenia współpracy z innymi państwami przy rozwiązywaniu sporów regionalnych; szósta dotyczy zainicjowania nowej ery globalnego wzrostu gospodarczego poprzez promocję zasad wolnego rynku i handlu; siódma kładzie nacisk na pomoc w rozwoju gospodarczym państwom, w tym poprzez budowanie demokracji; ósma mówi o konieczności zacieśniania współpracy z innymi silnymi państwami; dziewiąta część mająca charakter podsumowania.

Najważniejszym celem zakreślonym w tej strategii jest zapewnienie światu pokoju, dzięki wyeliminowaniu terrorystów i tyranów (chodzi głównie o tzw. państwa zbójeckie), ze względu na ich radykalizm i dążenie do zdobycia broni masowego rażenia. Dokument podkreśla przymierze wielkich mocarstw w walce z tymi zjawiskami i stwierdza, że odpowiedzialność wobec społeczności międzynarodowej ciąży na każdym państwie, a pokojowy i stabilny świat nie może zostać zbudowany wyłącznie przez jeden kraj. Co istotne strategia przewiduje nie tylko możliwość prowadzenia przedsięwzięć o charakterze obronnym, ale również akcje prewencyjne (zapobiegawcze, wyprzedzające – preeventive, preemptive), podejmowane w obliczu zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego. Był to zapis, który wzbudził najwięcej kontrowersji.

Oprócz Narodowej Strategii Bezpieczeństwa USA przyjęły cały pakiet dokumentów, stanowiących kompleksowe i spójne zasady amerykańskiej polityki bezpieczeństwa. Były to narodowe strategie dotyczące m.in. kontroli rynków narkotyków (z lutego 2002 r., co rok uaktualniana), bezpieczeństwa wewnętrznego (z czerwca 2002 r.), zwalczania zjawiska prania brudnych pieniędzy (z lipca 2002 r.), walki z proliferacją broni masowego rażenie (z grudnia 2002 r.), zwalczania terroryzmu, bezpieczeństwa cyberprzestrzeni oraz ochrony infrastruktury oraz kluczowych zasobów (z lutego 2003 r.); bardzo górnolotne słowa; misyjny ton wpisujący się w często głoszoną przez administrację Busha konieczność walki ze złem.

W XI 2004 r. G.W. Bush po raz drugi wygrywa wybory prezydenckie; doszło do wzmocnienia wcześniej przyjętej linii polityki zagranicznej USA o czym świadczy zmiana na stanowisku sekretarza stanu: zaliczany do „gołębi” Colin Powell został zastąpiony przez gorącą zwolenniczkę działań unilateralnych Condolezza Rice, zaliczana do grupy „jastrzębi”.

Tendencja zdecydowanego kontynuowania przyjętych kilka lat wcześniej założeń znalazła odzwierciedlenie w nowym dokumencie programowym. Narodowa Strategia Bezpieczeństwa z marca 2006 r. składa się z 9 rozdziałów oraz podsumowania. De facto jest ona rozwinięciem strategii przyjętej cztery lata wcześniej poprzedniej strategii, których tytuły są identyczne jak w poprzedniej strategii, została przedstawiona ocena czteroletnich dokonań, dotyczących sukcesów, a także zostały wymienione nowe wyzwania i przyszłe działania. Nowością jest część dziewiąta, która dotyczy wykorzystywania szans i zmierzenia się z wyzwaniami związanymi z globalizacją . W dokumencie stwierdza się, że USA znajdują się w stanie wojny, a głównym zobowiązaniem władz w Waszyngtonie jest zapewnienie bezpieczeństwa Amerykanom. Najlepszym sposobem na realizację tego celu ma być promocja praw wolności, demokracji, wolności, sprawiedliwości i godności człowieka oraz położenie kresu reżimom dyktatorskim na świecie. Podkreślono, że osiągnięcie tego celu będzie wymagało pracy wielu pokoleń, a USA znajdują się na początku bardzo długiej drogi, tak jak na początku zimnej wojny.

Kolejne rozdziały strategii są odzwierciedleniem innych celów polityki zagranicznej:

- przywództwo USA gwarantujące poszanowania ludzkiej godności,

- wzmocnienie sojuszy w celu pokonania światowego terroryzmu i działania zapobiegające atakom USA i ich przyjaciół,

- uniemożliwienie wrogom zastraszania USA, ich sojuszników i przyjaciół przy wykorzystaniu broni masowego rażenia,

- zapoczątkowanie nowej ery światowego wzrostu gospodarczego przez rozwój wolnych rynków i wolnego handlu,

- budowania infrastruktury demokracji na świecie,

- rozwijanie współpracy z innymi centrami światowymi,

- transformacja instytucji amerykańskich w celu lepszego dopasowania do wyzwań XXI wieku,

- wykorzystanie szans i zmierzenie się z wyzwaniami, jakie niesie globalizacja.

Realizacji tych celów ma służyć szeroki wachlarz środków politycznych, gospodarczych, militarnych i innych.

Polityka zagraniczna za czasów Baracka Obamy

Doszło do gwałtownego zmiany polityki bezpieczeństwa; nastąpił powrót do polityki multilateralizmu tak jak za czasów Billa Clintona; 27 maja 2010 r. została przyjęta Nowa koncepcja bezpieczeństwa, która odchodzi od doktryny wojny prewencyjnej; wcześniej, przed podjęciem decyzji trzeba wszystko wykalkulować – nastąpił powrót do racjonalizmu; wzmocnienie współpracy z innymi organizacjami z tym z NATO; nowoczesne doskonalenia wywiadu; nine eleven – struktury systemu mających na celu uzyskanie tylko tego, co chcą USA – Amerykanie doszli do wniosku, że nie są w stanie wygrać wojny z terroryzmem w pojedynkę; pojawia się również zagrożenie w postaci terroryzmu wewnętrznego w USA; głównym wrogiem USA jest Al-Kaida; Obama musi wypić piwo nawarzone przez Busha; brak konkretnej strategii co będzie po wycofaniu wojsk USA z Afganistanu

Nowy odmienny stosunek USA do Rosji; USA zaczynają uważać, że państwa muszą być razem, aby odeprzeć wchodzące mocarstwa.

Charles Kaplan – nasi wrogowie są teraz naszymi sojusznikami.

Transformacja NATO po zimnej wojnie.

Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego powstała w okresie apogeum zimnej wojny na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego (Traktatu Waszyngtońskiego) zawartego 4 IV 1949 r. przez 12 państw w tym Kanadę i USA oraz 10 państw Europy Zachodniej; celem NATO było zapewnienie zbiorowej obrony z zewnątrz przed atakiem ze strony ZSRR lub państw bloku wschodniego – zawarty w artykule 5 Traktatu Północnoatlantyckiego casus foederis stanowi, że w przypadku napaści na terytorium jednego lub kilku państw członkowskich (położonego na północ od zwrotnika Raka) pozostałe państwa udzielą napadniętemu państwu lub państwom pomocy – brak automatyzmu reakcji ze strony NATO; w przeciwieństwie do zawiązanego w IV 1948 r. Traktatu Brukselskiego, który zakładał automatyzm reakcji państw uczestniczących; słabość NATO od czasu powstania to wątpliwość członków europejskich czy USA nie będą się ociągać w przypadku konfliktów w Europie; należy pamiętać, że USA zaangażowały się w I wojnę światową dopiero po 3 latach, a do II wojny światowej przystąpiły dopiero po ataku Japonii na bazę marynarki USA na Pearl Harbour; nieodzownie USA będzie się angażować w sprawy Europy; NATO miał problem czy są to wystarczające gwarancje bezpieczeństwa; domagano się obecności wojskowej USA w Europie; atak na siedziby amerykańskich żołnierzy w Europie będzie odbierane za atak na USA; politycy przeważnie uznają, że USA pójdą do wojny, wtedy gdy zostaną zaatakowani; NATO stanowi system zbiorowej obrony, a nie jak uważa błędnie część polityków, że NATO to system bezpieczeństwa zbiorowego; różnica polega na tym, że NATO jako sojusz polityczno- wojskowy posiada wspólny cel ataku; NATO działa na zewnątrz jest ukierunkowane w zewnętrzną stronę, podczas gdy system bezpieczeństwa zbiorowego działa na wewnątrz – tak jak działa chociażby ONZ czy niektóre ugrupowania regionalne; w systemie bezpieczeństwa zbiorowego członkowie grupują się i każą agresora, który jest jednym z członków sojuszu.

Środki do obrony – konsolidacja wysiłków państw Europy Zachodniej oraz Europy udowodniły, że mają zmniejszyć wydatki na obronę; do 1985 r. następowało zwiększanie wydatków na zbrojenia; wraz z dojściem do władzy w 1985 r. Michaiła Gorbaczowa, który zaczął głosić hasła głasnosci i pierestrojki; wydatki na zbrojenia rosły bezpośrednio – zbrojenia w USA w broń jądrową; główną strategią obu bloków było odstraszanie jądrowe przed atakiem; gwarancją bezpieczeństwa stało się odstraszenia przed jądrowym atakiem; bardzo dużo posiadał Związek Radziecki razem z blokiem wschodnim broni konwencjonalnej (wykształcono w 1955 r. Układ Warszawski) – ponad 5 mln żołnierzy stanęło naprzeciwko siebie; taka sytuacja była coraz bardziej niebezpieczna i mogła doprowadzić do wojny jądrowej; Kościół katolicki potępił zbrojenia atomowe – jednoznacznie zostało potępione odstraszenia jądrowe w czasie II Soboru Watykańskiego; lata 70. XX wieku to rozkwit postaw antywojennych w USA – zaczęły się pojawiać wielkie marsze wielkanocne; potencjał jądrowy USA wspierany potencjałem jądrowym Wielkiej Brytanii i Francji; Francja posiada siłę uderzeniową od 1960 r., ale w praktyce trochę wcześniej; Francja była niechętna do ograniczenia zbrojeń; pozycja zewnętrzna NATO to polityka siły i konfrontacji zbrojeń – koniec 1967 r. powstała nowa koncepcja raport Harmela, belgijskiego polityka; zakładała ona prowadzenie równoległej polityki zapewniania wystarczających środków obrony przy jednoczesnym dążeniu do zmniejszania napięć międzynarodowych poprzez dialog politycznych z Zachodem; zgodnie z nią NATO będzie szukał jedności oraz dążył do rozszerzenia; do połowy lat 70. XX wieku pomiędzy państwami Wschodu a Zachodu panuje oziębienie; kolejne przyspieszenie tempa następuje w maju 1978 r., kiedy to Rada Północnoatlantycka przyjęła decyzję o zwiększenie wydatków o 3% w cenach realnych – etap po zawarciu układów; w XII 1979 r. Rada Północnoatlantycka podjęła podwójną decyzję o zbrojeniu jądrowym państw NATO – jeśli ZSRR nie wycofa swoich rakiet średniego zakresu typu SS19 i SS20 to wtedy USA zwiększą nowe rodzaje broni typu Tomahawk; istniała przewaga nuklearna ZSRR i dlatego też należy ją zniwelować, ale nie wprowadzono równoważnych środków, ale lepsze – samoloty Tomahawk to samoloty bezzałogowe, mogą mieć ładunki nuklearne, nie są wykrywane przez radary; samoloty typu Pershing II to dobre i bardzo szybkie; naruszenie równowagi w Europie; margines bezpieczeństwa był znacznie węższy – wystarczało do 30 minut, aby rakieta średniego zasięgu była w stanie przenikać z jednego mocarstwa do drugiego mocarstwa; ZSRR zaczął instalować rakiety średniego zasięgu w NRD oraz Czechosłowacji; dopiero po dojściu do władzy w ZSRR Michaiła Gorbaczowa w 1985 r. ogłoszono plany redukcji zbrojeń atomowych do końca XX wieku; powrót do zbrojenia ; przejściowy spadek; rozwój procesów demokratycznych ; postępy procesów w ramach Konfederacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; wiosną 1989 r. sytuacja zmienia się zdecydowanie na lepszą; w dniach 29-30 V 1989 r. miało miejsce spotkanie szefów państw i rządów państw członkowskich (NATC); w czasie spotkania przyjęto na nim deklarację i konwencję kontroli zbrojeń i rozbrojenia; jesienią 1989 r. przeszła fala demokratyzacji od obrad Okrągłego Stołu w II 1989 r. procesy transformacji Europy Środkowo- Wschodniej rozpoczęły się od obrad w Magdalence; dezintegracja Układu Warszawskiego; coraz bardziej zaczynają tracić dwustronne traktaty podpisywane z państwami Układu Warszawskiego – przywódcy państw NATO spotkali się w dniach 5-6 VII 1990 r. w Londynie; został na nim przyjęty dokument o nazwie „Deklaracja londyńska o przeobrażonym Sojuszu Północnoatlantyckim” zwana również jako Deklaracja londyńska; uzgodniono, że będzie uzgodnione dalsze trwanie NATO, ale zwraca się do narodów Zachodu; zmiany przychodzą w NATO i przybierają na znaczeniu; Układ Warszawski odchodzi od podejścia wroga, co stanowi jeden ze środków budowy zaufania; relacja ze strony ZSRR była natychmiastowa – podjęto decyzję o przyjęciu traktatów o redukcji broni konwencjonalnej co nastąpiło 19 XI 1990 r.

Poważne wyzwania przed NATO- czy znika główny przeciwnik NATO na Wschodzie? Czy NATO jest jeszcze potrzebne ? nastąpiła demilitaryzacja przestrzeni NATO; dopuszczenie do sojuszu nowych państw – europejska NATO; państwa należące jeszcze do Układu Warszawskiego chcą przystąpić do NATO – „ci przywódcy gdy byli w opozycji to milczeli czy trzeba rozwiązać Układ Warszawski, gdy doszli do władzy chcieli widzieć blok zachodni i przystąpić do niego”; kraje członkowskie NATO nie mogły powiedzieć, że nie mogą się rozszerzyć, że mogłyby poczekać, że dajcie spokój; w dniach 6-7 VI 1991 r. doszło do szczytu NATO w Kopenhadze – bezpieczeństwo państw NATO jest związane z bezpieczeństwem innych państw w Europie; NATO; pilnowano ZSRR, aby nie hamował demokratyzacji w Europie Środkowo-Wschodniej (chociaż to właśnie w ZSRR doszło do największych zmian demokratycznych); prawne gwarancje bezpieczeństwa wg ministra K. Skubiszewskiego; członkiem NATO się jest albo się nie jest – nie można być państwem stowarzyszonym z NATO; problem dla NATO było stworzenie nowej koncepcji strategicznej sojuszniczej; na nowo zdiagnozowano zagrożenia i program działań pozytywnych; nie było już, że wszelkie zagrożenia zmasowanymi atakami pochodzi ze Wschodu; wytrzymano 3 miesiące po czym okazało się, że nie ma już Układu Warszawskiego; od 1 VII 1991r. nie było zagrożenia w postaci ZSRR, ponieważ ZSRR przestał istnieć jako podmiot geopolityczny; nasiliło się zjawisko destabilizacji; w Polsce było przeczucie elit – zarówno obcych i naszych elit; niesuwerenność na obszarze ZSRR- proliferacja broni jądrowej na całym świecie

Szczyt rzymski zmiękczył decyzję, że NATO ma być nową demokracją i będzie się posługiwać na potencjale jądrowym USA, Wielkiej Brytanii oraz Francji; stwierdzono, że oni będą ; powołana została Rada Współpracy Północnoatlantyckiej –NAC/C jako ciała konsultacyjnego skupiającego państwa członkowskie NATO oraz kraje Europy Środkowej i Wschodniej, które rozwiązały dotychczasową własną strukturę bezpieczeństwa; pojawił się problem jak przyciągnąć do współpracy wszystkie państwa Europy, USA oraz Kanadę, aby mówiły i problemie bezpieczeństwa; przekonanie, że NATO będzie wspierało organizacje polityczne w dialogu i współpracy i zdolność do obrony zbiorowej.

Problem dla Zachodu czy w nowych warunkach NATO będzie jeszcze potrzebne; większość ekspertów do spraw bezpieczeństwa Billa Clintona i Busha uważało, że NATO nie jest już potrzebne; Charles Kaplan proponował ideę współpracy

Mało osób mówiło, że NATO jest potrzebne – pojawienie się nurtów liberalnych po I i II wojnie światowej; przestał istnieć; decyzje szczytu rzymskiego – w przyjętej deklaracji położono nacisk na interlocking institution; instytucje współpracujące na rzecz bezpieczeństwa sfery północnego Atlantyku, bardzo przełomowy jest szczyt rzymski – szczyt odbywał się w czasie wojny w Jugosławii; uzgodniono, że należy poszerzyć funkcję wojskowe NATO – politycy obawiali się, że trzeba uzupełnić casus foederis zawarty w artykule 5 – to tak jak z przystąpieniem do wojny; brak przymusu

Państwa członkowskie a szczycie w Londynie były postulaty i zwiększeniu wpływów NATO na rzecz Europy Zachodniej; od połowy lat 90. proces integracji w ramach Wspólnot Europejskich i późniejsze państwa UE ma charakter dynamiczny; brak polityki zagranicznej i obrony, które były przekazane UZE – organizacji uśpionej od 1955 r.; brakowało gwarancji bezpieczeństwa, rozwój sytuacji, że w Europie będzie miała gorzej niż w USA; w latach 70 rozpoczyna się odprężenie – układy rozbrojeniowe podpisywane przez ZSRR i USA; redukcja broni szerokiego rażenia – Europa nie była w stanie obronić się w okresie walk konwencjonalny w ZSRR; w 1983 r. Ronald Reagan wysuwa propozycje Inicjatywy Obrony Strategicznej (SDI), która jest często określana mianem koncepcji „gwiezdnych wojen”; rozwój amerykańskich koncepcji wojskowych stwarzał w Europie Zachodniej obawy, że w wypadku konfliktu globalnego, który prawdopodobnie rozegra się w Europie USA nie będą wiązać swojego bezpieczeństwa z losem europejskich sojuszników; polityka siły wobec ZSRR; obawy o wybuch wojny w ZSRR; zaczyna kiełkować koncepcja EDSI – Europejska Koncepcja Tożsamości i Obrony; pojawia się jednak problem czy obronność ma być w UE czy gdzie ? naruszenie gwarancji bezpieczeństwa dla USA i NATO – czy przy UE czy może przy NATO? Kompromis został zawarty, że ESDI będzie w UZE; na szczycie rzymskim w XI 1991 r. nazwa ESDI została po raz pierwszy zapisana z dużej litery; ESDI powinno być w ramach Sojuszu – stanowić europejski system NATO; Francja i USA uważały, że EDSI powinno być w Unii Europejskiej, poprzez włączenie Unii Zachodnioeuropejskiej do Unii Europejskiej; państwa zaczęły to trzeba przejść dalej do przyszłych działań – Francja nie chciała uczestniczyć w wojnie z Jugosławią; siły szybkiego reagowania – w ramach Unii Europejskiej; pojawiła się koncepcja Połączonych Sił Wielonarodowych do Zadań Specjalnych (CJTF) jako środka, który ułatwi przeprowadzanie operacji w różnych nagłych sytuacjach, w tym operacji z udziałem państw poza Sojuszu; istniały siły zbrojne UZE i siły CJTF; postanowiono o włączeniu ESDI do NATO, ale decyzja ma należeć do NATO; szczyt NATO w styczniu 1994 r. w Brukseli zadecydował, że ESDI będzie europejskim filarem NATO; przywódcy państw członkowskich NATO uczestniczący w spotkaniu udzielili pełnego poparcia powstającej ESDI, którą określano zgodnie z Traktatem z Maastricht – jako koncepcję budowania wspólnej polityki obronnej w ramach Unii Europejskiej i umacniania bezpieczeństwa europejskiego filara NATO; brak jednak zgody co do stanowisk – kto miałby decydować o operacjach – UZE czy może NATO? Francja postanawia wrócić do struktur wojskowych NATO; dowódcą sił wojskowych NATO został amerykański generał Wesley Clarke; Francja nie przystąpiła jednak do struktur wojskowych NATO (powrót Francji do struktur wojskowych NATO nastąpiło dopiero w 2009 r.); kompromis został pogłębiony decyzją zawartą na szczycie NATO w Berlinie; rozwijanie ESDI w ramach NATO uznano za jeden z najważniejszych celów Sojuszu. Stwierdzono, że

EDI powinno być w ramach UZE –stanowić europejskie system NATO; Francja i USA wierzy, że ESDI powinno być w UE; poprzez włączenie UZE do UE; państwo

Sesja Rady Północnoatlantyckiej obradującej w dniach 20-21 października 1993 r. w Travemunde; przyjęto na nim koncepcję Partnerstwa dla Pokoju (PdP); zakłada ona pogłębienie partnerstwa w ramach NACC poprzez rozwijanie dwustronnej współpracy wojskowej między NATO a poszczególnymi państwami nie należącymi do NATO; ta wstępna decyzja stanowiła w intencji autorów odpowiedź na intensywne zabiegi państw Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza z Grupy Wyszehradzkiej o wejście do NATO; było ofertą rozszerzenia współpracy z nimi – ale nie zawierała propozycji przyznania im gwarancji bezpieczeństwa ani obietnicy członkostwa. USA i zachodnioeuropejscy sojusznicy nie chcieli bowiem drażnić Rosji, która sprzeciwiała się koncepcji rozszerzenia NATO na wschód; w Europie Środkowej pojawiła się uzasadniona obawa, że inicjatywa amerykańska może się okazać jedynie substytutem rozszerzenia NATO. Dlatego też Polska i inne państwa należące do Grupy Wyszehradzkiej (Czechy, Słowacja oraz Węgry), które krytycznie oceniły ograniczoność propozycji Partnerstwa dla Pokoju podjęły intensywne wysiłki w celu przekonania przywódców NATO do uzupełnienia tego programu o możliwość stopniowego rozszerzenia NATO

W Polsce nastąpił podział stanowisk dotyczących PdP –prezydent Wałęsa był przeciwko temu programowi, natomiast minister spraw zagranicznych Andrzej Olechowski był za; dzięki działaniom polskiej dyplomacji doszło do ustalenia, że ten program będzie prowadził do ewentualnego przyjęcia tych państw do NATO.

Pierwszymi państwami, które podpisały ramowy program Partnerstwa dla Pokoju były w kolejności: Rumunia (29 stycznia 1994 r.), Litwa (1 lutego 1994 r.) i Polska (2 lutego 1994 r. program został podpisany przez premiera Waldemara Pawlaka); Polska jako pierwszy przedstawiła (25 kwietnia) Indywidualny Program Partnerstwa został on zaakceptowany – również jako pierwszy – 5 lipca 1994 r. We wrześniu tego roku odbyły się w Biedrusku pod Poznaniem pierwsze ćwiczenia wojskowe w ramach PdP z udziałem wojsk NATO.

Rosja podpisała ramowy dokument PdP 22 czerwca 1994 r. , ale problem okazało się jej przystąpienie do praktycznej realizacji programu Partnerstwa. Minister spraw zagranicznych Rosji Andriej Kozyriew udał się na początku grudnia 1994 r. do Brukseli na spotkania NAC z zamiarem podpisania akcesu jego kraju do PdP. Jednak w ostatniej chwili powstrzymał się od tego kroku, gdyż 1 grudnia Rada Północnoatlantycka podjęła decyzję o rozpoczęciu wewnętrznej dyskusji w państwach Sojuszu na temat jego rozszerzenia na Wschód. Stosunki Rosja- NATO uległy ochłodzeniu chociaż 2 grudnia szefowie dyplomacji państw NATO i Kozyriew zdołali wstępnie omówić program szerokiego, pogłębionego dialogu z Rosja wykraczającego poza ramy PdP.

W czasie kolejnego spotkania na szczycie w Brukseli w dniach 10-11 stycznia 1994 r. szefowie państw i rządów NATO zaaprobowali zmodyfikowaną wersję programu partnerstwa dla pokoju. Cele tego programu jest pogłębienia zaufanie i intensyfikacja wzajemnych wysiłków państw NATO oraz jego partnerów z NACC i KBWE na rzecz umacniania bezpieczeństwa. NATO zaoferowało państwom partnerskim współdziałanie w konkretnych przedsięwzięciach na rzecz przejrzystości budżetów obronnych, wspieranie demokratycznej kontroli nad wojskiem, wspólnego planowania, wspólnych ćwiczeń wojskowych oraz stworzenia zdolności do współdziałania z siłami NATO w takich dziedzinach jak: misje pokojowe, poszukiwawcze i ratownicze, operacje humanitarne, a także w innych uzgodnionych przedsięwzięciach. Stwierdzono, że państwa zaproszone do Partnerstwa powinny zaakceptować dokument ramowy z Brukseli i wynegocjować indywidualny program współpracy politycznej i wojskowej z NATO.

Bardzo ważnym nowym elementem było potwierdzenie – w preambule do programu otwartości Sojuszu (zgodnie z artykułem 10 Traktatu Waszyngtońskiego) oraz zadeklarowanie woli takiego rozszerzenia, które w ramach ewolucyjnego procesu objęłoby demokratyczne państwa położone na wschód [od nas] biorąc pod uwagę rozwój sytuacji politycznej i bezpieczeństwa w całej Europie

W dalszej części wskazano, że „aktywny udział w Partnerstwie dla Pokoju będzie odgrywać istotną rolę w ewolucyjnym procesie rozszerzania NATO”; niejako dla uwiarygodnienia tej jeszcze mało konkretnej oferty zadeklarowano, że „NATO będzie się konsultowało z każdym aktywnym uczestnikiem Partnerstwa, gdy taki partner odczuje bezpośrednie zagrożenie dla swej integralności terytorialnej, niezawisłości politycznej lub bezpieczeństwa”. Nie oznaczało to przyznania żadnemu z partnerów „twardych” gwarancji bezpieczeństwa, ale wyraźnie wychodziło naprzeciw oczekiwaniom państw środkowoeuropejskich.

Dokument przyjęty w Brukseli miał w opinii kandydatów do Sojuszu dwa podstawowe niedostatki: nie ustalał ani daty przyjęcia nowych członków, ani szczegółowych kryteriów, jakim kandydaci powinni odpowiadać. Z tego też powodu był krytykowany przez prezydenta Lecha Wałęsą, który nawet sugerował odrzucenie całego programu Partnerstwa dla Pokoju, jeśli Polski nie uzyska jasnego przyrzeczenia uzyskania w przyszłości członkostwa w NATO.

Koncepcja rozszerzenia NATO, która w 1995 r. uzyskała szersze poparcie w kręgach doradców administracji amerykańskiej, została przedstawiona we wrześniu 1995 r. w specjalnie przygotowanym „Stadium o rozszerzeniu NATO”. W tym dokumencie, opracowanym po ponad 9 miesiącach dyskusji wewnętrznej między sojusznikami, określono cele i zasady rozszerzenia Sojuszu oraz polityczne i wojskowe kryteria, jakie musi spełniać państwa do niego kandydujące.

Jako główne cele rozszerzenia NATO określono „zapewnienie większej stabilności i bezpieczeństwa wszystkim państwom na obszarze euroatlantyckim, bez odtwarzania linii podziału” oraz zbudowanie „nowej architektury bezpieczeństwa przez stopniowy proces integracji i współpracy oparty na wzajemnym oddziaływaniu istniejących instytucji wielostronnych w Europie takich jak UE. UZE i OBWE”. Podkreślono, że „NATO pozostaje ściśle sojuszem obronnym, którego podstawowym celem jest utrzymanie pokoju na obszarze euroatlantyckim oraz zapewnienie bezpieczeństwa swoim członkom. Innymi celami rozszerzenia są: zintegrowanie ze wspólnotą atlantycką państw zaawansowanych w reformach demokratycznych, a przez to wzmocnienie tendecji do integracji w Europie opartej na wspólnych wartościach demokratycznych oraz wzmocnienie i poszerzenie partnerstwa transatlantyckiego.

W stosunku do sprzeciwiającej się rozszerzeniu NATO Rosji podkreślono znaczenie współpracy w ramach Partnerstwa dla Pokoju oraz dialogu i współpracy poza tym programem w formule 16+1. Współdziałanie z Rosją zostało uznane jako „kluczowy element bezpieczeństwa i stabilności w Europie”.

Zatwierdzony w styczniu 1994 r. program Partnerstwa dla Pokoju zapoczątkował budowanie nowego wymiaru współpracy w ramach NACC. PdP stanowi mechanizm współpracy wojskowej NATO z partnerami z grona państw należących do KBWE/OBWE, która jest realizowana na podstawie uzgodnionych dwustronnych umów.

Celem PdP jest podniesienie zdolności i możliwości prowadzenia operacji pokojowych przez wspólne planowanie, ćwiczenia i manewry. Prowadzi to do zwiększenia interoperacyjności, czyli zdolności do współdziałania sił zbrojnych państwa partnerskiego z wojskami NATO. PdP zmierza również do zwiększenia przejrzystości procesów planowania obronnego i tworzenia budżetowych wojskowych oraz demokratycznej (cywilnej) kontroli nad siłami zbrojnymi. Program PdP zakłada również też wspólne planowanie i wspólne ćwiczenia wojskowe oraz budowanie przez partnerów potencjałów umożliwiających im współdziałanie z siłami NATO w takich przedsięwzięciach jak: misje pokojowe, operacje poszukiwawcze i ratownicze oraz akcje humanitarne.

W styczniu 1994 r. był program PdP skierowany również dla Rosji, ale nie chciała do niego przystąpić; podpisała, ale nie było współpracy z Rosją podpisano układ o partnerstwie strategicznym

Na mocy podpisanego 27 maja 1997 r. „Aktu stanowiącego o wzajemnych stosunkach, współpracy i bezpieczeństwa między NATO a Federacją Rosyjską” została utworzona Stała Wspólna Rada NATO-Rosja. Głównym celem tego organu jest zwiększenie stopnia zaufania, jedności dążeń i zachowań poprzez konsultacje i współpracę między państwami NATO i Rosją, zmierzającą do poszerzenia ich bezpieczeństwa i bezpieczeństwa wszystkich narodów obszaru euroatlantyckiego”. Stała Wspólna Rada jest mechanizmem konsultacji, koordynacji i możliwie często podejmowanych wspólnie decyzji i działań w sprawach bezpieczeństwa, które stanowią przedmiot wspólnej troski; postanowienia „Aktu stanowiącego” nie dają żadnej ze stron prawa weta w sprawie decyzji i działań drugiej strony ani nie mogą ograniczać interesów innych państw.

Stała Wspólna Rada została skonstruowana jako jedyny mechanizm konsultacji i współpracy, który może się zbierać na różnych szczeblach: spotkania ministrów spraw zagranicznych i ministrów obrony odbywają się dwa razy w roku, a spotkania ambasadorów/stałych przedstawicieli przy NAC co miesiąc. Przewodnictwo Rady jest sprawowane wspólnie przez Sekretarza Generalnego NATO, przedstawiciela jednego z państw członkowskich NATO na zasadzie rotacji oraz przedstawiciela Rosji.

„Karta o szczególnym partnerstwie między NATO a Ukrainą” podpisana 9 lipca 1997 r. w Madrycie nakreśliła szeroki program konsultacji i współpracy dwustronnej w sprawach bezpieczeństwa między Sojuszem Północnoatlantyckim a Ukrainą. W tym celu ustanowiono różnorodne mechanizmy współdziałania, takie jak: spotkania NATO-Ukraina na szczeblu NAC w odstępach czasu wspólnie uzgodnionych, spotkania z odpowiednimi komitetami NATO, wzajemne wizyty na wysokim szczeblu, współpraca wojskowa (włączając okresowe spotkania z szefami obrony NATO), ustanowienie misji łącznikowych Ukrainy w Brukseli i NATO w Kijowie. Została również powołana Komisja NATO-Ukraina. Organ ten stanowią odbywające się z reguły dwa razy do roku, spotkania Rady Północnoatlantyckiej z przedstawicielami Ukrainy. Pierwsze posiedzenie Komisji odbyło się 10 października 1997 r. w Brukseli.

Rozszerzenie NATO o nowe państwa w 1999 r.

Ustalono również, że droga do rozszerzenia NATO będzie otwarta dla nowych państw – w dniach 8-9 lipca 1997 r. w czasie szczytu madryckiego podjęto decyzję o zaproszeniu do rozmów na temat członkostwa trzy państwa: Polskę, Czechy i Węgry oraz podpisano w dniu następnym (9lipca) „Karty o szczególnym partnerstwie między NATO a Ukrainą”.

Po zakończeniu procedury ratyfikacji przez państwa Sojuszu sekretarz generalny NATO Javier Solana wystosował w dniu 29 stycznia 1999 r. listy oficjalne zapraszające Czechy, Węgry oraz Polskę do NATO. 16 grudnia 1997 minister spraw zagranicznych Polski Bronisław Geremek podpisał układ o wejściu do NATO. Trzy państwa środkowoeuropejskie stały się nowymi członkami NATO 12 marca 1999 r. Nastąpiło to wcześniej niż przewidywano, na kilka tygodni przed jubileuszowym spotkaniem na szczycie szefów rządów i państw NATO zorganizowanym w Waszyngtonie w dniach 23-25 kwietnia 1999 r.

Polityka NATO w kryzysie wewnętrznym

Po rozszerzeniu NATO o 3 nowych członków (Polskę, Czechy i Słowację) dokonanego 12 marca 1999 r. już 19 marca NATO rozpoczęło wojnę przeciwko Serbii i Czarnogórze w związku z Kosowem; powodu podjęcia interwencji przez NATO pozostają do dzisiaj kontrowersyjne; powodem głównym były informacje, że doszło tam do katastrofy humanitarnej wskutek represji władz Kosowa; poddawano nieprawdziwe dane – w II i III 1999 r. miało być 1 milion uchodźców, a tak naprawdę było ich 200 tysięcy; ogromna liczba ludności albańskiej zamieszkuje w Kosowie; Kosowo to kolebka państwowości serbskiej – bitwa pod Kosowym Polem była bitwą, która zapobiegła pochodowi islamu; w jej trakcie zginął kwiat szlachty serbskiej; w 1990 r. Kosowo jednostronnie ogłosiło niepodległość – doszło do powstanie dwuwładzy ; Republika Serbii od 2 VI 1990 r. – od tego czasu formalnie na papierze istniała Republika Kosowa; władze serbskie wydawały decyzje dotyczące Kosowa; na przykład decyzję dotyczące poboru do wojska serbskiego; duża destabilizacja Albanii miała miejsce w III 1992 r. – gwałtowne zahamowanie reform; ogromne piramidy finansowe w Albanii (działające na zasadzie, że jeśli wpłaci się np. 100 dolarów to pierwsza osoba z listy wpłaci również ileś pieniędzy), natomiast rosły nad Morzem Adriatyckim wille należące do członków aparatu politycznego; doszło do potężnych zaburzeń; rozbito magazyny wojska i przejęcie broni przez mafię albańską; doszło do uzbrojenie UTC; NATO zajmowało postawę stronniczą; obradowano z grupą kontaktową pod Paryżem – władze serbskie miały się wycofać z Kosowa, a ten miało nadzorować wojska NATO; Serbowie nie przyjęli propozycji rozwiązania pokojowego; uzgodniono, że w przeciągu 5 lat miało odbyć się w referendum dotyczące Kosowa; strona serbska odrzuciła te propozycje, podobnie jak Albańczycy, jednak i tak cała wina spadła na Serbów; 24 marca 1999 r. wojska interwencyjne bez uprawnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ – nie było uznawana, że doszło do naruszenia bezpieczeństwa; wojna regionalna; doszło do bombardowania całego terytorium Jugosławii; ostrzeliwano nawet konwoje z uchodźcami, fabryki, szpitale oraz ambasadę Chin; rakiety zrzucono nawet do Sofii; Bułgarzy powinni domagać się wtedy przeprosin, ale uznali, że to była pomyłka, uznano to za coś nieważnego; wojna była nieusprawiedliwiona; powołano misję na zlecenie Kosowa na czele z byłym prezydentem Czechosłowacji, która wykazała, że informacje nie były przesadzone.

Albańczycy byli bardzo zdeterminowani w tej wojnie; przywódcy albańscy w Kosowie byli ścigani jako przestępcy; sytuacja bardzo kontrowersyjna; interwencja NATO w Jugosławii to nie była wojna NATO tylko wojna USA z Jugosławią; zaangażowanie państw europejskich w tym konflikcie wynosiło zaledwie 2%; w trakcie walk używano zakazanych przez prawo międzynarodowe rodzajów broni np. skaczące bomby; zakazane od 1980 r.; wojska NATO spuszczały niedozwolone bomby – nie przyznano tego oficjalnie, ale takie informacje funkcjonowały w mediach; brudna wojna od 24 marca do 3 czerwca 1999 r.; kiedy doszło do zawieszenia bombardowań reżim Slobodana Miloszevicia skapitulował; 10 VI rezolucja o powołaniu wojsk KFOR (Kosovo Force) do Kosowa oddane pod dowództwem NATO, ale również Rosja i Ukraina; rezolucja Rady Bezpieczeństwa NZ o KFOR.

Wojna miała na celu wyparcie Serbii z Kosowa; kiedy dochodzi do mordów na Serbach do sił KFOR przerzucono jednostki z sił SFOR – jednostki mające zajęły lotnisko w Prisztinie; przez parę dni Rosjanie nie chcieli się z nich wycofać; kryzys w stosunkach między NATO a Rosją – doszło do zamrożenia współpracy z V 1997 r.; do polepszenia stosunków doszło dopiero po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 r. – Rosja wystosowało zapewnienie pomocy dla USA i przyłączyło się do koalicji antyterrorystycznej; współpraca między NATO a Rosją zostaną naprawione; po raz pierwszy w historii NATO nastąpiło uruchomienie zobowiązania casus foederis zawartego w artykule 5 Traktatu Waszyngtońskiego w obronie zaatakowanego państwa; 2 X 2001 r. USA przedstawiły dowody, że był to zamach Al-Kaidy wspieranych przez zewnątrz przez Talibów; wojna przeciwko Afganistanowi – 7 X 2001 r. operacja „Trwała Wolność” – poparcie przez wszystkie państwa NATO – brak zgody USA wywołał wielki zawód wśród niektórych członków NATO – Francja chciała wziąć udział w operacji w Afganistanie, ale jej nie pozwolono; wojska brytyjskie, holenderskie oraz polskie zaangażowały się w operację afgańską; Amerykanie zapewnili sobie również poparcie ze strony Tadżykistanu i Uzbekistanu, gdzie mogły stacjonować samoloty USA; Polska została sojusznikiem USA; zawód wśród pozostałych sojuszników – trzeba było wszystko uzgadniać z Amerykanami, ale tak to nie trzeba było; USA prowadziły politykę unilateralną za czasów prezydentury Georga W. Busha – pojawiła się nawet tzw. doktryna Busha zakładająca uderzenie wyprzedzające i prowadzenie wojny prewencyjnej; doktryna Busha zakładała również postrzeganie świata na zasadzie – kto nie jest z nami jest z terrorystami; rozstrzygnęła się nowa kwestia; w październiku Clinton USA szykowały się do ludowy tarczy w formacie MMD; zbudowanie tej tarczy antyrakietowej oznaczało zerwanie konwencji między USA a ZSRR z 1978; tarcza nie poddawała się stosunkom USA – jeśli USA zdecydują się na zasłonięcie tarczą to wszyscy będą narażeni na atak; działanie nie NATO tylko USA; krytyka i próba wciągnięcia ONZ do Afganistanu; 13 XI 2001 r. padła stolica Kabul – w czasie walki stosowane zakazane przez prawo międzynarodowe bomby głębinowe, które niszczyły słały; XII 2001 r. postanowiono wysłać operacje pokojową do Afganistanu – ISAF w sile 5,5 tysiąca żołnierzy; wspólna operacja wojsk USA oraz wojsk ONZ – bardzo słaba; amerykańskie dowództwo decydowało o siłach ISAF; 11 sierpnia 2003 r. NATO przejęło dowodzenie nad oddziałami ISAF; dowodzenie było jednak dosyć prowizoryczne.

Zamachy terrorystyczne na USA przeprowadzone 11 września 2001 r. oraz kampania afgańska ułatwiły zbliżenie między NATO i Rosją, która od początku przywództwa nastawionego na otwarty dialog z Zachodem prezydenta Władimira Putina poszukiwała formuły nawiązania rzeczywistego partnerstwa NATO i Rosja. W oświadczeniu Stałej Wspólnej Rady NATO-Rosja z 13 września 2001 r. jednoznacznie potępiono akty terroru, a następnie NATO podjęło współpracę ekspercką z Rosją o zwalczaniu terroryzmu. 3 października rosyjski prezydent Putin oraz sekretarz generalny NATO George Robertson spotkali się w Brukseli, aby omówić możliwości zacieśnienia współpracy między NATO a Rosją. Zaangażowanie NATO w kampanii antyterrorystycznej ułatwiało Moskwie argumentowanie, że istnieje związek między kwestią czeczeńską a fundamentalizmem islamskim przenikającym do państw poradzieckich.

Nowy impuls do zacieśniania współpracy NATO z Rosją stworzyły idee premiera Wielkiej Brytanii Toniego Blaira, który w listopadzie 2001 r. zaproponował Moskwie, a potem również listownie przywódcom wszystkich państw Sojuszu, stworzenie nowej Rady NATO-Rosja w nowej formule „20+1”, gdzie Rosja została zaproszona do decydowania, a zdolnej do zarządzenie wspólnych działań o charakterze misji pozatraktatowych (nie objętych zapisami artykułu 5 Traktatu Północnoatlantyckiego). Propozycja ta stała się głównym przedmiotem rozmów sekretarza generalnego NATO George’a Robertsa z kierownictwem Federacji Rosyjskiej podczas roboczej wizyty w Moskwie i Wołgogradzie w dniach 21-23 listopada 2001 r. Na grudniowej sesji NAC zapadła decyzja o rozpoczęciu prac umożliwiających stworzenie nowego mechanizmu współpracy NATO z Rosją. Po wewnętrznej dyskusji w Sojuszu jego stanowisko zostało przekazane stronie rosyjskiej pod koniec lutego 2002 r., a wiosną tego roku zostały zakończone sukcesem. Uzgodniono odejście od dotychczasowej formuły „19+1” (w której przekładano Moskwie wypracowane wcześniej stanowisko NATO) na rzecz włączenia Rosji we wszystkie fazy wspólnie podejmowanych działań (od wspólnego przygotowywania do realizacji podjętych decyzji). Postanowiono powołać nową Radę NATO- Rosja (NRC), pracującą w formule „20”. Nie oznacza to przyjęcia Rosji do grona państw należących do NATO, gdyż zagwarantowano jego autonomię przy realizacji pełnego spektrum zadań traktatowych oraz utrzymano instrumenty koordynacji stanowisk „Dziewiętnastki”. Osiągnięty kompromis zadowalał obie strony i odzwierciedlał zbliżenie NATO i Rosji, respektując odrębność obu podmiotów, nie tworzy bowiem zobowiązań prawno międzynarodowych, lecz zawiera zobowiązania polityczne wysokiej rangi.

Wynegocjowane porozumienie zostało podpisane przez szefów państw i rządów NATO i Federacji Rosyjskiej 28 maja 2002 r. na spotkaniu w Rzymie. Powołano wówczas Radę NATO-Rosja, która zastąpiła PJC. Postanowiono, że nowa Rada będzie pracować pod przewodnictwem sekretarza generalnego NATO; będzie się zbierać na szczeblu ministrów spraw zagranicznych i obrony dwa razy w roku, a w razie potrzeb z udziałem szefów państw i rządów; spotkania na szczeblu ambasadorów przewidywano raz w miesiącu, a także istnieje możliwość zwoływania nadzwyczajnego spotkania na życzenie sekretarza generalnego NATO lub państwa członkowskiego. Za główne obszary współpracy między Rosją a NATO uznano: zwalczanie terroryzmu, „zarządzanie kryzysowe”, nierozpowszechnianie broni masowego rażenia, kontrolę zbrojeń i środki budowy zaufania, obronę rakietową teatru działań, operacje poszukiwawcze i ratownicze, współpracę wojskową oraz cywilne sytuacje nadzwyczajne. Nowa Rada NATO-Rosja rozpoczęła działalność od razu na spotkaniu przy okazji szczytu rzymskiego na szczeblu szefów państw i rządów. Przyjęła ambitny plan działania na najbliższe miesiące. Jej działalność przyczyniła się do zasadniczej poprawy klimatu w stosunkach wzajemnych obu partnerów, między którymi, zwłaszcza po stronie rosyjskiej utrzymuje się nieufność i postrzeganie NATO jako agresywnego bloku wojskowego o rodowodzie zimnowojennym. Współpraca między NATO a Rosją stała się łatwiejsza także dzięki sfinalizowaniu negocjowanego od 1999 r. porozumienia o utworzeniu w Moskwie Wojskowej Misji Łącznikowej NATO. Misja ta rozpoczęła swoją działalność w Moskwie 27 maja 2002 r. Jej celem jest zwiększenie przejrzystości i rozwój praktycznej współpracy wojskowej między organami wojskowymi NATO a rosyjskim ministerstwem obrony.

Wiosną 2003 r. NATO i Rosja podjęły trudne problemy współpracy wojskowej i reformy sił zbrojnych. W maju na spotkaniu w Madrycie kwestie te dyskutowali ministrowie spraw zagranicznych Dwudziestki, a w czerwcu Rada NATO-Rosja obradująca w siedzibie NATO w Brukseli na szczeblu ministrów obrony. 13 maja szefowie sztabów uzgodnili program wspólnych ćwiczeń wojskowych; zawarto również porozumienie o statusie sił zbrojnych (SOFA) w ramach Partnerstwa dla Pokoju, które ma umożliwiać zacieśniania współpracy wojskowej (żołnierzy z innych krajów Sojuszu mogli stacjonować na jej terytorium).

Stosunki z Ukrainą znacznie mniej korzystnie rozwijały się pomimo wysiłków czynionych przez obie strony. Ukraina potępiła akty terroru dokonane w USA i przyłączyła się do koalicji antyterrorystycznej. NATO nadal traktowało Ukrainę jako partnera strategicznego, jednak większość jego państw członkowskich krytycznie oceniała postęp reform wewnętrznych na Ukrainie. Od wiosny 2001 r. na Ukrainie wybuch spór między prezydentem Leonidem Kuczmą, a przyszłym obozem pomarańczowym – kryzys powstał w związku z niedemokratycznym stylem sprawowania władzy przez prezydenta Leonida Kuczmę, który był oskarżany o zlecenie zabójstwa opozycyjnego dziennikarza Gongadze; Ukraina nie jest do końca demokratycznym państwem; jest zarządzana przez gubernatorów; najlepszym dowodem jest ostatni proces i skazania byłej premier Julii Tymoszenko (jednej z twarzy pomarańczowej rewolucji) na 7 lat więzienia. Poważne przeszkody we współpracy między NATO a Ukrainą stworzyły, budzące sprzeciw USA i jej sojuszników, sponsorowane przez władze w Kijowie dostawy ukraińskiego uzbrojenia do Macedonii, a następnie sprzedaż (upubliczniona latem 2002 r.) Irakowi systemu radarów typu Kolczuga. Niewywiązywanie się przez Ukrainę ze standardów NATO utrudniało zaciśniecie współpracy z Sojuszem. W rezultacie NATO nie zaoferowało Ukrainie przystąpienie do ustanowionego na szczycie waszyngtońskim w kwietniu 1999 r. Planu Działań na rzecz Członkostwa (MAP). Na szczycie w Pradze (21-22 listopada 2002 r.) Leonid Kuczma był traktowany jako persona non grata – rozmawiali z nim tylko prezydenci Polski i Portugalii. Sprawę przystąpienia Ukrainy do MAP odłożono na przyszłość. To jednak zależeć będzie od większej, popartej praktycznymi działaniami determinacji Ukrainy w realizacji zbliżenia z NATO. Generalnie można skonstatować, że partnerstwo NATO z Ukrainą przestało podążać pod względem intensywności i dynamiki za partnerstwem NATO z Rosją.

Decyzje szczytu praskiego NATO (21-22 listopada 2002 r.)

Najważniejszym wydarzeniem w rozwoju NATO w warunkach kampanii antyterrorystycznej było spotkanie na szczycie w Pradze w dniach 21-22 listopada 2002 r. Szczyt ten zapowiedziano jako wydarzenie mające zapoczątkować kierunek ewolucji Sojuszu na trzech płaszczyznach: „nowych zdolności” (militarnych), „nowych członków” i „nowych stosunków” z partnerami.

W pierwszej sprawie postanowiono zmodernizować zdolności i zasoby obronne Sojuszu, aby mogły efektywnie służyć do prowadzenia pełnego spektrum misji sojuszniczych, w tym na odległych teatrach działań. W tym celu zrezygnowano z kontynuowania niezrealizowanej Inicjatywy Zdolności Obronnych (DCI) z 1999 r., a w jej miejsce uzgodniono nowe, mniej ambitne, ale bardziej realistyczne przedsięwzięcie pod nazwą Praskie Zobowiązanie w Dziedzinie Zdolności Obronnych (PCC). Nowy program obejmuje mniejszą liczbę przedsięwzięć, w tym realizowanych w drodze specjalizacji poszczególnych państw lub ich grup. PCC zakłada zaangażowanie w ich realizację również państw mniejszych i mniej zasobnych, a także bardziej równomierne rozłożenie kosztów wspólnej obrony na wszystkich członków NATO. Problemem jaki może powstać w przyszłości może być wypracowanie przyszłych porozumień w sprawie wykorzystywania wspólnych zasobów. Z tym się wiążę ryzyko umocnienia ewolucji NATO w kierunku „skrzynki z narzędziami”, a to może niekorzystnie zaważyć na jego efektywności jako sojuszu wojskowego.

Inną inicjatywą powiększenia zdolności wojskowych NATO jest zapowiedź utworzenia Sił Odpowiedzi NATO (NRF). Wstępną propozycję w tej sprawie przedstawiły USA na spotkaniu ministrów obrony NATO w Warszawie w październiku 2002 r., a została ona poparta przez szefów państw i rządów zebranych na szczycie praskim. W Pradze uzgodniono, że mają to być siły liczące około 20 tysięcy żołnierzy, zdolne do podjęcia szybkich operacji (o których decydować będzie Rada Północnoatlantycka); będą one wykorzystywać istniejące siły szybkiego reagowania oraz nowe zdolności stworzone w ramach PCC i w wyniku wspólnych ćwiczeń. Zapowiedziano, że nowe siły osiągną wstępną gotowość operacyjną do października 2004 r. a pełną dwa lata później.

Na szczycie praskim zapowiedziano też zreformowanie wojskowej struktury dowodzenia NATO. W uzasadnieniu podano argument, że strukturę te należy przystosować do wymogów prowadzenia pełnego zakresu operacji Sojuszu, mając w domyśle na uwadze realizowanie misji daleko poza obszarem jego odpowiedzialności; wskazano też na wzmocnieni więzi transatlantyckiej. Decyzje wykonujące te zalecenia podjęli ministrowie obrony na spotkaniu w Madrycie 12 czerwca 2003 r.. Przewiduje ono utworzenie dwóch dowództw strategicznych, jednego do prowadzenia wszelkich operacji przez Sojusz (SHAPE w Mons), a drugiego funkcjonalnego do spraw transformacji sił innych zasobów (na bazie dotychczasowego Dowództwa Obszaru Atlantyku w Norfolk). Zlikwidowano również liczbę dowództw regionalnych z 21 do 11, a ich zadania zostały zredefiniowane. Nową strukturą dowodzenia zaczęto wdrażać już od połowy 2003 r.

Wielkie rozszerzenie NATO

Na roboczym spotkaniu szefów państw i rządów NATO 13 czerwca 2001 r. oficjalnie zapowiedziano, że decyzja o rozszerzeniu NATO zapadnie podczas szczytu praskiego. Zasadniczym elementem przygotowań do rozszerzenia NATO była realizacja przez trzy lata Planu Działań na rzecz Członkostwa (MAP).Stopniowo klarowała się koncepcja wielkiego rozszerzenia, przeciwnicy takiego kroku nie podjęli poważniejszej aktywności, a państwa członkowskie powstrzymywały się od publicznego wskazywania, którzy z 9 kandydatów wymienionych w deklaracji szczytu waszyngtońskiego z 1999 r. otrzymują zaproszenie. Nie było sporów między państwami Dziewiętnastki na temat kandydatów, tak jak to się działo przed szczytem madryckim w 1997 r.

Na szczycie praskim szefowie państw i rządów Dziewiętnastki podjęli decyzję o zaproszeniu do Sojuszu siedmiu nowych państw: Bułgarii, Estonii, Litwy, Łotwy, Rumunii, Słowacji i Słowenii. Nie zaakceptowano kandydatur Macedonii i Albanii oraz Chorwacji uczestniczącej od paru miesięcy w MAP. Rozmowy akcesyjne trwały krótko, a 26 marca 2003 r. podpisano protokoły akcesyjne. Zgodnie z przyjętym kalendarzem rozszerzenia mają być ratyfikowane do wiosny 2004 r. przez 19 państw NATO, a następnie Traktat Waszyngtoński ma zostać przyjęty przez Siódemkę. Zapowiedziano zorganizowanie w czerwcu 2004 r. kolejnego szczytu NATO już w gronie 26 państw członkowskich.

Praska decyzja o dużym rozszerzeniu NATO jest oceniana przez autorów jako terytorialne poszerzenie Organizacji i polityczne jej wzmocnienie. Przywoływany jest tradycyjny argument o powiększeniu obszaru stabilności i bezpieczeństwa w Europie i całej strefie euroatlantyckiej, które nie zagrażają żadnemu państwu. Tymczasem jak pokazało zachowanie nowych sojuszników w sprawie interwencji wojskowej w Iraku, rozszerzenie polityczne umocniło rolę USA w NATO, ułatwiając im przeciwstawianie się „nowej Europy: (państw przystępujących do UE) „starej Europie” (krajów należących do UE), jak czynił to sekretarz obrony USA Donald Rumsfeld. Z wojskowego punktu widzenia Sojusz niewiele zyskał, ponieważ przystępujące państwa nie dysponują nowoczesnymi zdolnościami ani obronnymi, ani nadającymi się do prowadzenia operacji reagowania kryzysowego, do tego muszą włożyć wiele wysiłku w budowaniu interoperacyjności z Sojuszem.

Kryzys NATO

Największym problemem NATO okazały się pod koniec 2002 r. wewnętrzne spory o jego rolę w rozwiązywaniu problemu irackiego, w tym debata o zastosowaniu artykułu 4 Traktatu Waszyngtońskiego w odpowiedzi na formalne żądanie Turcji deklarującej stan zagrożenia. W rezultacie ujawnił się głęboki kryzys ogarniający Sojusz (termin kryzys NATO nie funkcjonuje w USA i w Polsce, ponieważ wg tych państw NATO dobrze funkcjonowało). Zarzewie największego w historii kryzysu NATO wystąpiło tuż po zamachach terrorystycznych w USA we wrześniu 2001 r. Sojusznicy europejscy i Kanada dali wyraz swojej solidarności USA i rozszerzająco interpretując Traktat Waszyngtoński, przywołali jego artykuł 5. Uznając, że zaistniała potrzeba zastosowania casus foederis, mocno zaakceptowali potrzebą renesansu NATO jako systemu zbiorowej obrony. Tymczasem „sposób w jaki USA obawiające się wojny prowadzonej przez komitety zmarnowały niebagatelną (choć nie zawsze jednoznaczną) ofertę pomocy ze strony państw członkowskich i idącą w ślad za nią polityczną szansę na umocnienie stosunków transatlantyckich, postawił organizację przed potrzebą odpowiedzenia na pytanie o własną tożsamość. Dotyczyło to nie tyle jej egzystencji nie zagrożonej tak wówczas jak i dzisiaj ile charakteru oraz wiarygodności i zdolności do wspólnego formułowania polityk obronnych przez całą Dziewiętnastkę. Jeśli więc USA uniknęły konieczności uzgadniania z Sojuszem swoich działań w Afganistanie, a część Europejczyków nie została zmuszona do decyzji w sprawie drastycznego wkroczenie NATO poza terytorium traktatowe, to jednak otwarte podjęcie problemu odsunięto tylko na krótko. Bieg zdarzeń określała tu trwająca kampania antyterrorystyczna i potrzeba zaznaczanie w niej Sojuszu.

W tle pozostawały spory doktrynalne o rolę i zadania NATO. Koncentrowały się one między innymi na pytaniach: czy NATO może pogodzić funkcję zbiorowej obrony z realizowaniem zadań typowych dla organizacji bezpieczeństwa zbiorowego? Jakie są granice odpowiedzialności NATO i czy powinno ono przybierać cechy sojuszu globalnego? Czy udział NATO w zwalczaniu terroryzmu musi oznaczać poddanie się „dyktatowi” USA preferujących działania jednostronne, do których mogą przyłączyć tylko i wyłącznie ci sojusznicy, co nie mają wątpliwości? Czy NATO jest wspólnotą bezpieczeństwa, czy tylko „skrzynką z narzędziami”? Wreszcie czy podążanie za USA nie zniweczy planów zbudowanie przez Europę własnej tożsamości obronnej i jakie są perspektywy stosunków transatlantyckich? W trakcie debaty wokół tych i podobnych pytań pojawił się kryzys iracki i zagrożenie Turcji. W tych warunkach mogło tylko dojść od pogłębienia się sprzeczności w samym NATO.

Problem iracki został stworzony przez USA, które po wojnie przeciwko Afganistanowi jako następny swój cel w walce z terroryzmem wskazały Irak, argumentując, że kraj ten nie podporządkował się rezolucjom Rady Bezpieczeństwa zobowiązującym go do całkowitej likwidacji broni masowego rażenia. Zresztą powodów do postawienia takiego zarzutu stwarzał sam Bagdad, który utrudniał pracę inspektorom ONZ. Natomiast łączenie Iraku ze wspieraniem Al-Kaidy oskarżonej o prowadzenie zamachów z 11 września 2001 r. nie znajdowało żadnego potwierdzenia w faktach. Najwyraźniejszym powodem wskazywanym przez USA było dążenie do obalenia reżimu Saddama Husajna i ustanowienia w Iraku rządów demokratycznych. W styczniu 2001 r. prasa ujawniła, że Bush musi zaatakować Irak i obalić reżim Husajna, ponieważ ten chciał zabić jego ojca. Część europejskich sojuszników w tym głównie Francja i Niemcy, uważały, że Waszyngton nie przedstawił wystarczających dowodów na uzasadnienie ataku na Irak, a ten problem powinien zostać rozwiązany środkami dyplomatycznymi z udziałem ONZ.

Kierując się troską, aby nie utrudniać prac szczytu praskiego, sojusznicy nie dyskutowali problemu na forum organów NATO, a formalnym powodem było to, że kryzys rozwijał się poza obszarem odpowiedzialności NATO. Zresztą USA podobnie jak przy operacji afgańskiej chciały zachować swobodę operacyjną, nie ograniczaną potrzebą wielonarodowej koordynacji, utrzymując jednocześnie otwarte opcje wykorzystywania różnych form sojuszniczej współpracy”. Na szczycie praskim szefowie państw i rządów NATO w specjalnym oświadczeniu w sprawie Iraku oświadczyli, że Bagdad nie wypełnił w pełni rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ oraz zadeklarowali gotowość NATO do „podjęcia skutecznych działań celem udzielenia pomocy i wsparcia wysiłków ONZ mających zapewnić pełne, bezwarunkowe i natychmiastowe wykonanie rezolucji nr 1441 przez Irak”. W tym tekście nie zapowiedziano żadnych konkretnych działań NATO wobec Iraku, chociaż nie wykluczono militarnego rozwiązania. Podtrzymano pogląd o decydującej roli ONZ w rozwiązywaniu kryzysu, ale ostrzeżono Irak przed „poważnymi konsekwencjami w razie dalszego łamania ciążach na nim zobowiązań”.

Rada Północnoatlantycka formalnie zajęła się sprawą Iraku dopiero 4 grudnia 2002 r., gdy reprezentujący administrację amerykańską zastępca sekretarza obrony Paul Wolfowitz (jeden z czołowych przedstawicieli neokonserwatystów domagających się zdecydowanych działań militarnych wobec Iraku) zażądał od sojuszników pomocy w przypadku przesądzonej przez USA inwazji na Irak. Nie podjęto wówczas żadnych decyzji, gdyż część sojuszników, a zwłaszcza Francja i Niemcy, preferowała rozwiązania pokojowe, dyplomatyczne w ramach ONZ, a w razie konieczności podjęcia operacji wojskowej przeciwko Irakowi domagała się jej autoryzacji przez odpowiednią rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ. Po stronie USA opowiedziały się najbardziej jednoznacznie Wielka Brytania, Hiszpania, Włochy, Dania, Portugalia, Polska, a także zaproszeni do NATO nowi kandydaci.

W następnych tygodniach dochodziło do ostrych polemik i nastąpiła wyraźna polaryzacja stanowisk. Kiedy USA nasiliły presję na Radę Bezpieczeństwa, aby zarządziła użycie siły przeciwko Irkowi, Niemcy, Francja oraz Belgia zdecydowanie opowiedziały się przeciwko temu, a Paryż dodatkowo zapowiedział skorzystanie z prawa weta.

Poważnym incydentem w gronie sojuszników było ogłoszenie w dniu 30 stycznia 2003 r. tzw. deklaracji ośmiu państw w formie listu podpisanego przez premierów Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Włoch, Portugalii, Danii, Polski, Węgier oraz prezydenta Czech. List ten wzywał do „więzi transatlantyckiej” w uwolnieniu świata od „groźby jaką stanowi broń masowego rażenia będąca w posiadaniu Saddama Husajna” i wyrażał zdecydowane poparcie dla ewentualnej interwencji zbrojnej USA w Iraku. Dokument opublikowany w czołowych dziennikach europejskich był formalnie zainicjowany przez Hiszpanię, a następnie „holowany” przez Londyn; wywołał konsternację w UE i w tych krajach, które były przeciwko wojnie; przyczynił się do pogłębienia podziałów między sojusznikami. W rezultacie nie powiodły się usilne próby Waszyngtonu i Londynu zmierzające do przeforsowywania na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ rezolucji upoważniającej do użycia siły wobec Iraku.

Incydentem, który najbardziej obnażył istnienie głębokiego kryzysu wewnątrz NATO, była dyskusja na forum Rady Północnoatlantyckiej w sprawie udzielenia Turcji pomocy. W lutym 2003 r. kiedy podjęcie przez USA działań wojennych przeciwko Irakowi było już przesądzone, Ankara formalnie zwróciła się o rozpoczęcie konsultacji na podstawie artykułu 4 Traktatu Północnoatlantyckiego. Chociaż władze wojskowe Sojuszu stwierdziły istnienie zagrożenia dla Turcji, jednak Francja i Belgia chcąc nie dopuścić do interwencji przeciwko Irakowi, zablokowały podjęcie decyzji przez Radę Północnoatlantycką. Okazało się, że Sojusz nie potrafi działać solidarnie i traci wiarygodność. By wyjść z impasu, dyskusje przeniesiono z NAC na forum Komitetu Planowania Obrony (DPC) w którym Francja nie uczestniczy. W DPC, dzięki dużej elastyczności wykazanej przez Niemcy, udało się przełamać opór Belgii, a 16 lutego znaleziono rozwiązanie. Komitet Planowania Obrony przedstawił zalecenia w sprawie pomocy dla Turcji samolotów wczesnego ostrzegania AWAC, systemów obrony przeciwrakietowej (Patriot) i środków ochrony przed bronią masowego rażenia. Następnie Rada Północnoatlantycka, obradująca z udziałem Francji, przyjęła do wiadomości decyzję Komitetu Planowania Obrony.

Kryzys decyzyjny w NATO został zażegnany, ale na wizerunku NATO pozostała poważna skaza, która jest koronnym argumentem zwolenników tezy o głębokim kryzysie NATO jako organizacji zbiorowej obrony. Mechanizm decyzyjny pokazał głębokie podziały w tej organizacji, które dotyczą jej tożsamości i efektywności. To również dlatego europejscy sojusznicy poszukują nowej formuły strategicznej partnerstwa transatlantyckiego, pozostawili UZE jako organizację obrony terytorialnej i konsekwentnie budują zdolności i zasoby wojskowe UE przeznaczone do reagowania kryzysowego poza obszarem Unii. Kryzys NATO skłania też niektórych z nich do poszukiwania alternatywnych często europejskich rozwiązań w węższym gronie. Niepodjęcie przez NATO amerykańskiej oferty współdziałania w Iraku może też prowadzić do przewartościowania jego miejsca w amerykańskiej polityce bezpieczeństwa. Zdecydowanie się po raz drugi na samodzielne akcje wojskowe, wpierane przez doraźnych sojuszników, obiektywnie świadczy o marginalizacji roli NATO w polityce USA. Być może w tej sytuacji USA zaczną partnersko traktować UE budująca tożsamość obronną w ramach ESDP. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na fakt, że w czasie, kiedy trwał kryzys decyzyjny w NATO przed interwencją w Iraku doszło do sfinalizowania (grudzień 2002-marzec 2003) porozumień między UE a NATO umożliwiających Unii podjęcie pierwszych wojskowych operacji reagowania kryzysowego.

Gdy 20 marca 2003 r. USA i Wielka Brytania podjęły działania zbrojne przeciwko Irakowi, Niemcy, Francja, Belgia ostro potępiły ten krok jako sprzeczny z prawem międzynarodowym. USA uzyskały polityczne poparcie dla swojej interwencji od większości sojuszników z NATO i kilkunastu innych państw, a wojnie z Irakiem wzięły udział poza siłami amerykańskimi i brytyjskimi pododdziały australijskie i niewielka (do 200 żołnierzy) jednostka polska. Wojna z Irakiem mocno podzieliła sojuszników i nadwyrężyła stosunki między UE a USA. Po zakończeniu (kwiecień 2003 r.) działań wojennych w Iraku, kraj ten znalazł się pod okupacją międzynarodową kierowaną przez USA, przy współudziale Wielkiej Brytanii i Polski (oficjalnie państwa te wykonują misję stabilizacyjną i odbudowy), na razie NATO nie włączyło się do tego przedsięwzięcia.

Przełom został osiągnięty dopiero na szczycie w Bukareszcie w 2008 r. Obecni na tym szczycie prezydent Lech Kaczyński oraz minister spraw zagranicznych razem mówili, że do NATO należy przyłączyć Ukrainę i Gruzję. W trakcie trwania szczytu zaproszono do współpracy Albanię i Chorwację. MAP nie zaproponowano ani Gruzji ani Ukrainie.

Na szczycie NATO w dniach 3-4 kwietnia 2009 r. w Strasburgu Albania i Chorwacja przystąpiły do NATO, zaś Francja powróciła do struktur wojskowych NATO, a to znacząco ułatwiło politykę obronną UE. Od tej pory nie można było mówić, że Francja jest antyamerykańska.

W dniach 19-20 listopada 2009 r. na szczycie państw NATO w Lizbonie przyjęto po 11 latach nową koncepcję strategiczną Sojuszu na lata 2010-2020; w przeciągu ostatnich lat od czasów ostatniej koncepcji strategicznej NATO z 1999 r. doszło do zmiany ładu międzynarodowego na świecie –doszło do spadku znaczenia USA, które gospodarczo przegrały z Chinami; pojawiły się wschodzące mocarstwa należące do grupy określanej mianem BRICS; doszło do prowadzenia otwartej polityki nastawionej na współpracę z Zachodem za czasów prezydenta Miedwiediewa; na wskutek wielkiego kryzysu gospodarczego pozycja Europy w dużym stopniu zależy od Chin; musiała nastąpić zasadnicza zmiana zobowiązań w stosunku do tych zapisanych w strategii NATO z 1999 r. nowa koncepcja przyjęta na szczycie w Lizbonie została wypracowywana przez grupę mędrców na czele z byłą sekretarz stanu Madeleine Albright (wśród członków tej grupy był Polak, były minister spraw zagranicznych Adam Daniel Rotfeld); zostało proklamowane strategiczne partnerstwo NATO z Rosją; powtórzono odpowiedzialność państw członkowskich NATO za obronę i ochronę członków Sojuszu zgodnie z artykułem 5 Traktatu Waszyngtońskiego; zostały zdefiniowane nowe zagrożenia dla bezpieczeństwa w tym między innymi zagrożenia atakami cybernetycznymi i ograniczenia w dziedzinie środowiska naturalnego; tarcza antyrakietowa ma być NATO-wska.

Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych – atrybuty oraz formy działania w MSP.

Unia Europejska to organizacja integracji gospodarczej – taka opinia jest po części prawdziwa; Unia Europejska jako aktor podmiotowej polityki i jej rola w stosunkach międzynarodowych nadal wzrasta.

Jakie są atrybuty międzynarodowe Unii Europejskiej ?

Unia Europejska to specyficzna forma wspólnoty międzynarodowej – w skład UE wchodzą zarówno elementu międzynarodowej organizacji rządowej jak i elementy ponadnarodowe widoczne w dawnym I filarze; Unia Europejska w żadnym wypadku nie tworzy super państwa; wraz z wejściem w życie traktatu lizbońskiego, który zaczął obowiązywać od 1 XII 2009 r. Unia Europejska jest pełną organizacją międzynarodową – wcześniej między prawnikami pojawiały się spory dotyczące czym pod względem prawa jest Unia Europejska; dawniej Unia Europejska nie była organizacją międzynarodową; podmiotowość w prawie międzynarodowym posiadały jedynie Wspólnoty Europejskie, a więc tylko część Unii; zgodnie z artykułem 1 Traktatu o UE „podstawę Unii tworzą Wspólnoty Europejskie, uzupełnione politykami i formami współpracy ustanowionymi niniejszym Traktatem”.

Od 1 XI 2003 r. struktura Unii Europejskiej składa się z dwóch części: dwóch Wspólnot Europejskich – Wspólnoty Europejskiej (określanej dawniej jako Europejska Wspólnota Gospodarcza oraz przejętą z dniem 23 lipca 2002 r. Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, która została zawarta traktatem paryskim z 1951 r. na okres 50 lat oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej jako postawy Unii Europejskiej).

Drugi poziom stanowią „polityki i formy współpracy” ustanowione na mocy Traktatu o UE, które są umiejscowione w II i III filarze czyli wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa oraz współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych; po zmianach związanych z przyjęciem Traktatu Amsterdamskiego doszło do przekazania większości spraw wchodzących w skład III filara do I filara, a III filar obejmuje już tylko współpracę policyjną i sądową w sprawach karnych.

Pomiędzy tymi dwoma formami współpracy w ramach UE znajdują się podstawowe różnice: I filar prowadzi do integracji (ma charakter wspólnotowy), gdzie decyzje w ramach I filara są podejmowane na zasadach kwalifikowanej większości głosów (każde państwo członkowskie posiada określoną liczbę głosów), a w ramach II i III filara ma miejsce współpraca międzyrządowa (państwa kooperują w dwóch ostatnich filarach na podstawie prawa międzynarodowego), gdzie decyzje w ramach II i III filara są podejmowane na zasadzie 1 państwo = 1 głos (nie ma możliwości przegłosowywania państwa przez państwo); początkowo to Wspólnota Europejska jest traktowana jako organizacja międzynarodowa, a Unia Europejska jest różnie traktowana ; wśród części prawników na tym tle dochodzi do sporów; atrybuty międzynarodowe UE zmieniają się po wejściu w życiu traktatu Lizbońskiego, który stanowi tak naprawdę dwa traktaty: Traktat o UE oraz Traktat o funkcjonowaniu UE został podpisany na szczycie UE w Lizbonie dniu 13 XII 2007 r., a wszedł w życie 1 XII 2009 r. po ratyfikacji we wszystkich państwach członkowskich (problemy z ratyfikacją wystąpiły w Irlandii, gdzie zgodnie z prawem wewnętrznym Irlandii traktat musiał zostać poddany referendum, a w pierwszym referendum traktat został odrzucony, natomiast dopiero za drugim razem doszło do ratyfikacji traktatu; jako ostatnie traktat ratyfikowały Polska i Czechy); od tego czasu nastąpiło pewne ujednolicenie całej UE – UE jako całość posiada atrybuty podmiotowości prawno międzynarodowej, co sprawia, że UE stała się pełną organizacją międzynarodową; integracja w żaden sposób nie prowadzi do powstania czegoś na miarę super państwa ; od czasów traktatu z Lizbony został wprowadzony mechanizm umożliwiający wystąpienia danego państwa członkowskiego z UE.

Nowy traktat uposażył Unię Europejską w osobowość prawną – zlikwidował Wspólnotę Europejską, a Europejska Wspólnota Energii Atomowej nie weszła w skład UE; zlikwidował również podział UE na 3 filary; wejście w życie traktatu to bardzo ważne wydarzenie w rozwoju Unii Europejskiej; integracja w ramach UE przybiera różny charakter; wzmocnienie integracji to wzmocnienie procedur międzynarodowych; najbardziej rozwój integracji hamuje polityka brytyjska z trudno wytłumaczalnych powodów; być może Wielka Brytania chcę coś ugrać dla siebie w związku z kryzysem.

Międzynarodowe atrybuty Unii Europejskiej jako aktora stosunków międzynarodowych – zdolność do działań międzynarodowych; artykuł 47 TUE stwierdza, że UE posiada osobowość prawną oraz zdolność do czynności prawnych, ale wcześniej już tak było faktycznie; to nie było mało ważne w znaczeniu prawnym; traktat rzymski o EWG przyznawał osobowość prawną Wspólnotom Europejskim, ale brak zdolności prawnej UE; uczestnictwo w tworzeniu procesu pokojowym, rozwój procesów KBWE oraz prawa człowieka dzięki działalności WE; Wspólnoty Europejskie działały w oparciu o prawo unijne, a formy współpracy oraz polityki (znajdujące się w II i III filarze) działają w oparciu o prawo międzynarodowe; w ramach WE spory były rozstrzygane przez Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu, natomiast sprawy objęte II i III filarem trafiają do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze; UE jako całość posiada osobowość prawną od traktatu z Lizbony.

Zdolność do reprezentowania siebie w stosunkach międzynarodowych i stosunki dyplomatyczne – UE reprezentuje siebie jako podmiot oraz również jako państwa członkowskie; do 1 XII 2009 r. zdolność do reprezentowania siebie dotyczyła tylko WE; powstawały przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w innych państwach oraz delegatury UE; zmienia się rola prezydencji w UE – prezydencja miała wcześniej większą rolę; wobec innych państw i innych uczestników stosunków międzynarodowych w imieniu UE występuje Urząd Przewodniczącego zwanego prezydencją. Prezydencję sprawuje państwo przewodniczące Unii w danym półroczu, zmienia się ono w sposób rotacyjny z dniem 1 stycznia oraz 1 lipca każdego roku; prezydencja jest wykonywana przez przedstawicieli państwa przewodniczącego – szefa państwa lub rządu państwa przewodniczącego, ministra spraw zagranicznych lub innego przedstawiciela rządu, stałych przedstawiciele w randze dyrektorów politycznych lub ambasadorów. Urząd przewodniczącego jest wspierany przez „trójkę” – oprócz przedstawiciela reprezentującego dane państwo sprawujące prezydencję w jego skład wchodził Wysoki Przedstawiciel do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz reprezentujący Komisję Europejską – Wysoki Komisarz do spraw Stosunków Zewnętrznych (taki był skład na mocy Traktatu Amsterdamskiego z 1999 r.).

Prezydencja jest sprawowana przez państwo przewodniczące w danym półroczu UE; pojawił się urząd Wysokiego Przedstawiciela UE do spraw polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, ale brakowało zrozumienie, że taki urząd już wcześniej istniał i nazywał się Wysoki przedstawiciel do spraw polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (był sprawowany przez Javiera Solana); Wysoki Komisarz do spraw Stosunków Zewnętrznych – brak dualizm, ponieważ od traktatu z Lizbony, ponieważ Wysoki przedstawiciel UE ds. polityki zagranicznej i bezpieczeństwa jest z urzędu wiceprzewodniczącym Komisji – obecnie od XII 2009 r. Wysokim Przedstawicielem UE ds. wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa jest Catherine Ashton; nowy urząd przewiduje szereg działań w zakresie polityki zagranicznej; z urzędu reprezentowanie UE przypada na Wysokiego Przedstawiciela i to właśnie on reprezentuje prezydencję; nie pojawiła się jednak nazwa „minister spraw zagranicznych”, ponieważ UE nie jest państwem.

Stałym elementem jest Europejska Służba Działań Zewnętrznych oraz nastąpiły znaczne zmiany w ramach II filara – często Europejską Służbę Działań określa się jako europejski MSZ; brakuje dużego udziału w nim Polaków – wynika to z innej w stosunku do państw Europy Zachodniej poglądów na temat polityki wschodniej.

Prezydencja w Radzie UE niewiele już dzisiaj znaczy – głównie sprowadza się do przyjmowania wspólnego stanowiska; nie przewodniczy szczytom dotyczącym spraw zagranicznym i bezpieczeństwa; prezydencja pełni rolę koordynacyjną; weto w sprawach ekonomicznych; występuje czasami pojęcie „trójki” czyli zbiorowej prezydencji – 3 państwa (obecnie sprawujące prezydencję w Radzie UE, sprawujące wcześniej oraz które będzie jest sprawować) określają program działania na następne 18 miesięcy; ciągłość w tworzeniu Unii i sterowanie w różnych sprawach; wprowadzony został urząd stałego przewodniczącego Rady Europejskiej – tego urzędu nie było wcześniej; pierwszym stałym przewodniczącym Rady Europejskiej został były premier Belgii Herman van Rompuy, który swój urząd objął w XII 2009 r. i będzie go sprawował przez 2,5- letnią kadencję; duża rola w tym zakresie Polski oraz Wielkiej Brytanii, aby stałym przewodniczącym nie został ktoś o dużym autorytecie; bardzo często zarzucano zarówno Catherine Ashton brak doświadczenia; przedstawicielstwa dyplomatyczne UE są często ustanawiane w regionach – są to praktycznie delegatury UE.

Zdolność do zawierania umów międzynarodowych – kiedyś taką zdolność posiadała Wspólnota Europejska, a było również w niektórych sprawach dotyczących UW np. umowy o ustanowieniu misji po konfliktach; organem odpowiedzialnym za zawieranie umów międzynarodowych jest Rada Europejska, która wyznacza negocjatora do przeprowadzenia rokowań i zaleceń Wysokiego Przedstawiciela; organem wspierającym w razie potrzeby Prezydencję w tym dziele jest Komisja; jeśli umowa dotyczy ważnych spraw to wymaga zgody Parlamentu Europejskiego; wzrost znaczenie Parlamentu; istnieje grupa umów, która wymagają zgody Parlamentu Europejskiego – należą do nich np. umowy o stowarzyszeniu z Unią Europejską, umowy odo konwencji ochronnych praw człowieka, o szczególnych procedurach, o skutkach budżetowych oraz o specjalnych procedurach prawodawczych; umowy wymagające konsultacji z Parlamentem Europejskim; również umowy dotyczące specjalnych procedur oraz umowy o przystąpieniu nowych państw do Unii Europejskich – zawieranie traktatów należy do decyzji Rady Europejskiej w sposób jednogłośny po zasięgnięciu opinii Komisji Europejskiej i zgody Parlamentu Europejskiego większością bezwzględną głosów w Parlamencie; państwa, które są w UE muszą przestrzegać prawa UE; Chorwacja nie chciała wyrzec się zdolności współpracy z trybunałem do spraw Jugosławii; wymiany w negocjacji rozpoczęte w VI 2011 r. – w tym czasie został skazany na karę wieloletniego więzienia Ante Gotovina przez Trybunał w Chorwacji.

Unia Europejska posiada, aby był pełnym aktorem stosunków międzynarodowych – podmiotem oraz sprawcą aktywnego działania; wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa nie jest więcej warta niż polityki zagraniczne państw członkowskich; często państwa członkowskie są bardziej zaangażowane niż UE np. wojna w Gruzji oraz aktywność Francji; jednym z celów UE jest ochrona granic zewnętrznych.

Unia Europejska prowadzi dwa rodzaje polityki zagranicznych – wspólną politykę zagraniczną oraz wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa; w jej skład wchodzą następujące polityki: wspólna polityka handlowa – brak wyłączności do prowadzenia polityki handlowej; współpraca na rzecz rozwoju – polityka uzupełniająca, stanowi kompetencje dzielone z państwami członkowskimi – prowadzona przez Komisję Europejską oraz państwa członkowskie; w ramach polityki humanitarnej jest duże znaczenie UE jako dostarczyciela pomocy humanitarnej (Komisja Biura Pomocy Humanitarnej – ECHO) oraz również udzielana przez państwa członkowskie; wspólna polityka rolna – kompetencje dzielone.

Procedura podejmowania decyzji w Komisji Europejskiej polega na kwalifikowanej większości głosów; do 31 XII 2014 r. obowiązuje procedura z Nicei – decyzja zapada kwalifikowaną większością głosów na wydanie prawa wtórnego –wszystkie z państw posiada obecnie 345 głosów liczonych kwalifikowaną większością głosów; Polska posiada 27 głosów tyle samo co Hiszpania, chociaż Hiszpania jest znacznie większa od Polski; obecnie do podjęcia decyzji jest potrzebne uzyskanie 255 głosów za; trzeba zebrać 91 głosów, aby mieć mniejszość blokującą i co najmniej połowa państw członkowskich; jeśli decyzja jest podejmowana bez propozycji Komisji Europejskiej potrzebne jest oddanie 255 głosów przez co najmniej 2/3 państw członkowskich; potrzebne jest weryfikacja demograficzna – każde państwo może postanowić czy ludność państw opowiadających za podjęcie decyzji stanowi 62% ludności UE oraz ponad 50 % państw członkowskich; w czasie uchwalanie Traktatu Amsterdamskiego pojawia się hasło rzucone przez Jana Marię Rokitę: Nicea albo śmierć; procedura podejmowania decyzji w Radzie UE jest dosyć skomplikowaną procedurą; system nicejski miał być wprowadzony dzięki inicjatywie prezydenta Polski – chodzi w szczególności o kompromis z Joaniny – zasada wprowadzona w 1994 r. polegająca na tym, że jeśli nie uda się podjąć jakieś decyzji to odkłada się jej podjęcie na potem; większość jednak decyzji w Radzie UE jest podejmowanych na zasadzie konsensusu, a do głosowania nie dochodzi.

Od 1 XII 2014 r. zostanie wprowadzona zasada podwójnej większości; za podjęciem decyzji musi być co najmniej 55 % członków Rady oraz łącznie musi być 65 % populacji w ramach UE; na tym polega podwójna większość, że niezbędne jest zarówno spełnienie warunku dotyczącego liczby państw (co najmniej 55 % członków Rady UE) oraz spełnienie warunku dotyczącego ludności UE (co najmniej 65 % ludności UE); dopiero od 1 XI 2014 r. mniejszość blokująca będzie wynosiła 35 % ludności UE – 4 państwa lub więcej i prowadzi do blokady.

Instrumenty wspólnej polityki zagranicznej – instrumenty ramowe, strukturalne, handlowe, o stowarzyszeniu; ; instrumenty regulacyjne; środki antydumpingowe; instrumenty wymuszania – mają charakter sankcji negatywnych np. sankcje na państwo łamiące prawa człowieka; nie mają szczebla – często towarzyszy im wspólne decydowanie w I filarze UE np. sankcję nałożone na Bośnię; nie ma to jednak zbytniego sensu, ponieważ państwo, którego dotyczy sankcje nie pyta czy decyzja zapadła czy zapadła za pomocą większością kwalifikowaną albo; zresztą z punktu widzenia świata nie ma większego znaczenia czy działania podejmowane są przez Unię na podstawie Traktatu o WE (w procedurze głosowania większościowego), czy w wyniku jednomyślnych decyzji w filarach II i III. Wpływ międzynarodowy Unii mierzy się natomiast skutkami jej działań, a nie różnymi procedurami głosowania. Adresaci decyzji unijnych oceniają je merytorycznie, a nie pod względem ich wypracowywania. Działania Unii podejmowane w np. w drodze głosowania kwalifikowanego większością głosów na forum Rady czy międzyrządowe decyzje o nałożeniu sankcji ekonomicznych podejmowane przez państwa członkowskie w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa są prawnie wiążące i postrzegane przez państwa trzecie jako działania Unii.

Drugi filar UE obejmuje Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa (WPZiB), która zastąpiła dotychczasową Europejską Współpracę Polityczne. Kwestie dotyczące WPZiB zostały uregulowane w Tytule V Traktatu o UE podpisanym w Maastricht 7 lutego 1992 r.;

Traktat z Maastricht poprzestawiał UZE – rzeczywiste miejsce w II filarze i jest budowanie UZE; dawne przejęte przez misje petersberskie oraz zarządzanie kryzysowe

Instrumenty WPZiB - od Lizbony zmieniły się: zasady i ogólne wytyczne określane przez Radę Europejską; wspólne działania podejmowane przez Radę Unii Europejskiej; wspólne; systematyczna współpraca między państwami członkowskimi; wspólne stanowiska należące do Rady Unii Europejskiej

Nowe nazewnictwo od czasu wprowadzenia traktatu lizbońskiego: ogólne wytyczne określane przez Radę Europejską; decyzje – mogą określać działania, stanowiska i zasady wykonywania decyzji oraz wzmocnienie współpracy między państwami.

Procedury podejmowania decyzji w ramach WPZiB – nie ma głosowania ważonego; decyzje zapadają zgodnie z zasadą 1 państwo= 1 głos; występuje konstruktywne prawo weta; jeśli jakiś kraj nie zgadza się to może się wstrzymać od głosu i sprawa toczy się dalej i od się do posiedzenia Rady Europejskiej i decyzja zapada poprzez jednogłośne decydowanie; w obrębie drugiego filara mamy do czynienia z procedurą międzyrządową, a nie wspólnotową która często powoduje brak powodzenia idei WPZiB; stała współpraca koordynacyjna w ramach rządów.

Wykład 5 XII

Krótkie wprowadzenie do wykładu – analiza bieżących wydarzeń w kontekście wystąpienia R. Sikorskiego w Berlinie.

UE znajduje się w bardzo krytycznym momencie – poważne perturbacje mają miejsce w strefie euro; kryzys w UE jest spowodowany przez nieprzestrzeganie przez państwa kryteriów konwergencji zapisanych w traktacie z Maastricht – głównie chodzi o dwa największe państwa w Unii Europejskiej czyli o Niemcy i Francję; nie ma mechanizmu prawnego dotyczącego przestrzegania zasad konwergencji – mechanizm stabilizacji finansowej to pomysł wysunięty w czasie słynnego już dzisiaj przemówienie wygłoszone w Berlinie; pojawia się problem czy ma to być mechanizm bezwzględny czy może pośredni – w przypadku wyboru mechanizmu pośredniego nie będzie możliwe wprowadzenie unii podatkowej i dyscypliny finansowej w Europie; pod tym względem przemówienie Sikorskiego było zdecydowane- dopóki nie będzie jednolitych podatków oraz mechanizmów kontrolnych dopóki nie będzie stabilizacji finansowej; wiele niepotrzebnych urzędników w Europie; szacuje się, że liczba urzędników w przeciągu 4 lat rządów PO-PSL wzrosła o 100 tysięcy osób; nie ma stanowisk pracy obsadzanych przez partię sytuacja ; sytuacja finansowa w Grecji – praca w instytucjach finansowych opłaca się – jednym z rodzajów zapomóg finansowych stosowanych przez rząd grecki była dla młodych dziewczyn do 27. roku życia, które były nękane przez swoich ojców; na południu Europy bardzo często są spotykane rodziny wielopokoleniowe; w Grecji panował bardzo socjalny system dodatków, ulg oraz zwolnień podatkowych – doprowadziło to do za dużych wydatków budżetowych; brakuje pieniędzy, coraz bardziej rośnie deficyt państwa; Grecja początkowo nie została przyjęta do strefy euro, ponieważ okłamali statystyki dotyczące poziomu gospodarki oraz finansów; na wskutek kryzysu w strefie euro doszło do zmian rządów w kilku państwach np. we Włoszech doszło do upadku rządów Silvio Berlusconiego.

Reforma w strefie euro jest jak najbardziej potrzebna; Sikorski w czasie swojego wystąpienia apelował, że to Niemcy są odpowiedzialni za przezwyciężanie kryzysu; prognozuje się spadek PKB wśród państw strefy euro o około 9%, a w Polsce, która nadal jest w miarę stabilna finansowo o około 6%; zła sytuacja gospodarcza na Węgrzech – coraz więcej jest wydawanych obligacji państwowych oprocentowanych nawet na 8%; zorganizowanie rządów prawicowych na Węgrzech doprowadziło do kneblowania opozycji oraz przesunięciu się na akcenty antyeuropejskie.

W Polsce działały państwa przeciwne integracji europejskiej albo też partie określane jako eurosceptycy – przykładem takich partii jest Prawo i Sprawiedliwość oraz dawniej mające większe znaczenie Samoobrona oraz Liga Polskich Rodzin, które mówiły, że jeśli pozwolimy na wzmocnienie władzy wykonawczej to w ten sposób ograniczymy naszą suwerenność; suwerenność była ciągle traktowana w sposób przestarzały; suwerenność obecnie to samowładność oraz Całowładność; w konstytucji RP znajduje się przepis mówiący o możliwości zrzeczenia się przez państwo części swoich uprawnień suwerennych na rzecz organizacji międzynarodowej - tak też wyglądało w trakcie podpisywania traktatu akcesyjnego w Atenach - chodzi przede wszystkim o uprawnienia dotyczące polityki handlowej; ustanowienie wspólnej, europejskiej waluty – euro, jednak brakuje instytucji w postaci gwarancji wydatków publicznych; postulowano wprowadzenie mechanizmu stabilizującego finanse; mówi się, że obecnie jednym z państw-sygnatariuszem nowych traktatów obowiązujących w UE będzie Polska; opozycja prawicowa w Polsce mówi o umowach, a Lewica oraz PO mówi o traktacie; różnica jest taka, że traktat musi bezwzględnie obowiązywać; sugerowano połączenie urzędów przewodniczącego Komisji Europejskiej oraz przewodniczącego Rady Europejskiej, ale ten pomysł nie miał większego znaczenia oraz zrezygnowanie z części liczby komisarzy nie będzie oznaczała wcale mniej urzędów funkcjonujących w ramach UE.

8 grudnia tego roku ma odbyć się decydujące spotkanie Rady Europejskiej; powstaje pytanie czy Francja oraz Niemcy będą w stanie przyjąć wspólne stanowisko w czasie kryzysu; Francja od początku odpowiadała się za koordynacyjną formą integracji europejskiej, natomiast Niemcy za integracją w sposób wspólnotowy; Wielka Brytania dąży do osłabienia znaczenia Unii Europejskiej; Francja oraz Niemcy postanowili już nie raz się dogadać; głośna inicjatywy Polski pod sam koniec polskiej prezydencji – nie było takiego wystąpienia w przeciągu najbliższych 20 lat; kryzys finansowy dotyczy wszystkich państw – doprowadza do gwałtownego wzrostu bezrobocia w USA; USA są zainteresowane ratowaniem strefy euro – pojawia się jednak pytanie co na to powiedzą Chiny oraz Indie; Chiny miały pomóc UE; powszechnie uważa się, że sytuacja USA zależy od Chin z powodu ogromnego zadłużenia USA w Chinach; UE znajduje się w trochę lepszej sytuacji niż USA; część partii opozycyjnych zarzucała Sikorskiemu, że miał powiedzieć trochę za dużo w Berlinie, ale pojawia się pytanie – jeśli nie uratujemy strefy euro to gdzie my jako Polska pójdziemy? Europa to będzie problematyczny kontynent, jeśli Unia Europejska ma przetrwać to będzie musiała się bratać z Rosją – obecnie pojawia się problem zawierzenia współpracy z Rosją z powodu między innymi gazociągu północnego; niektórzy dochodzą do przekonania, że centrum europejskie to strefa euro, ale przecież Europa to również Rosja; oprócz tego wzrost znaczenia Chin; Chiny obecnie to pierwsza potęga przemysłowa na świecie – wynika to z polityki wewnętrznej tego kraju, który ponad własną, indywidualną własność ceni własność państwową; dawniej za najgorsze na świecie były uznawane samochody produkcji japońskiej, a teraz samochody pochodzące z Japonii są symbolem dobrobytu; bardzo często nasi politycy myślą kategoriami wziętymi z XIX wieku; Ruch Palikota oraz SLD jest dostrzegane ze względu na nowoczesne patrzenia na świat oraz Europę; zawsze jest tak, że politycy działają na swoją korzyść, a niekoniecznie dla korzyści narodu; od prawie 7 lat od których Polska jest członkiem UE nie było ani jednej poważnej debaty na temat funkcjonowania UE.

System bezpieczeństwa zbiorowego ONZ

Głównym celem Organizacji Narodów Zjednoczonych jest utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; państwa znajdujące się w takim systemie uznają bezpieczeństwo za cel nadrzędny – zapewniany przez system instytucjonalny i organy odpowiedzialne za te cele; ONZ jest organizacją powszechną o charakterze ogólnym, ale uznaje bezpieczeństwo jako cel nadrzędny; po zakończeniu I wojny światowej w 1919 r. została utworzona pierwsza tego typu organizacja powszechna jaką była Liga Narodów, która posiadała jedną poważną wadę – nie delegalizowała wojny agresywnej; państwo zgodnie z paktem Ligi Narodów miały 3 miesiące na zdecydowanie na wojnę; jeszcze innym problemem ukazujący słabość LN było nie wejścia do LN Stanów Zjednoczonych, gdyż USA nie ratyfikowały paktu Ligi Narodów; innym powodem słabości był przez pewien okres brak w Lidze Narodów Niemczech oraz Związku Radzieckiego; w latach 30. XX wieku można już zauważyć wyraźną erozję systemu bezpieczeństwa zbiorowego – pojawiają się znane do dzisiaj akty agresji: atak Japończyków na Mandżurię, interwencja Włoch w Abisynii; na forum Ligi Narodów nie powiodły się również plany wypracowania żadnego układu rozbrojeniowego, jednak zaczynały pojawiać się w tej dziedzinie propozycje; jedną z propozycji była polski projekt rozbrojenia moralnego (chodziło w nim o pokazaniu społeczeństwom do czego może doprowadzić nienawiść rasowa, narodowa); różne projekty pojawiały się również w latach 20. XX wieku; podrzucenie idei Ligi Narodów po wybuchu II wojny światowej; po zakończeniu II wojny światowej została powołana nowa organizacja, która podobnie jak Ligi Narodów została organizacją powszechną o ogólnych celach – Organizacja Narodów Zjednoczonych powstała w 1945 r.; Organizacja Narodów Zjednoczonych stanowi nowy system bezpieczeństwa zbiorowego; celem systemy bezpieczeństwa zbiorowego jest karanie agresora – system bezpieczeństwa działa do wewnątrz w przeciwieństwie do systemu zbiorowej obrony, który działa na zewnątrz, przeciwko innym państwom spoza systemu; system bezpieczeństwa opiera się na zakazie groźby lub użycia siły; istnieją jednak wyjątki od tej zasady zapisane w Karcie Narodów Zjednoczonych – artykuł 51 Karty, który mówi o prawie do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej, jednak przy poinformowaniu o tym fakcie Rady Bezpieczeństwa – głównego organu na którym spoczywa odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; drugim zgodnym z prawem międzynarodowym przypadkiem użycia siły jest zastosowanie sankcji wojskowych wymienionych w artykule 43 VII rozdziału Karty NZ; trzecim przypadkiem jest użycie siły zbrojnej w stosunku do byłych państw nieprzyjacielskich – chodziło o państwa osi faszystowskiej, ale jak wiadomo jest to martwy przepis, który jednak nie został usunięty z Karty Narodów Zjednoczonych; podobny problem może również sprawiać wszelkie próby reformy związane z ustaleniem nowego porządku jeśli idzie o państwa posiadające stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa (obecnie w skład RB wchodzi 5 stałych mocarstw: USA, Wielka Brytania, Francja, Rosja oraz Chińska Republika Ludowo-Demokratyczna), ale pojawiły się pomysły przyjęcia jako członków stałych np. Indii, Brazylii.

Głównym organem zapewniającym bezpieczeństwo międzynarodowe jest Rada Bezpieczeństwa – można stwierdzić, że jest to organ nadrzędny nad innymi; Rada Bezpieczeństwa działa w imieniu państw; jeśli występuje jakieś zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego to tym zajmuje się niejako z urzędu Rady Bezpieczeństwa, a nie Zgromadzenie Ogólne (organ plenarny ONZ składający się z przedstawicieli wszystkich państw należących do ONZ); wszelkie decyzje w sprawach bezpieczeństwa są podejmowane przez RB; paleta środków do celów przywrócenia pokoju zamieszczonych w rozdziale VII Karty NZ; pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych; układy oraz organizacje regionalne zamieszczone w rozdziale VIII Karty – przykładami organizacji regionalnych wg rozdziału VIII Karty są Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), Liga Państw Arabskich (LPA), Unia Afrykańska (UA), które przy rozwiązywaniu sporów znajdują się pod kierownictwem RB; mogą wykonywać funkcje ONZ kierowane przez RB; rzeczywiste systemy regionalne, gdyby było weto wielkich mocarstw; gwarancja jest przyjęta przez wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa; jeśli jest weto jednego z wielkich mocarstw; w Karcie Narodów Zjednoczonych nie ma żadnych postanowień dotyczących operacji pokojowych – czasami określa się „rozdział” dotyczący operacji pokojowych jako rozdział VII i pół; pierwsza operacja pokojowa została przeprowadzona w 1948 r.; działania wymuszające stanowi odwołanie do rozdziału VII tylko wymaga akceptacji wielkich mocarstw; operacje wymuszające doprowadzają do zaangażowania wielkich mocarstw w konflikty zbrojne; główna działalność od początków do końca zimnej wojny; zimna wojna w przypadku ONZ nie zakończyła się na przełomie lat 80 i 90 XX wieku, ale trochę wcześniej; w 1988 r. miało miejsce zakończenie trwającej 8 lat wojny między Irakiem a Iranem.

Działania wymuszające mają dosyć długą historię; pierwszym działaniem wymuszającym podjętym przez Radę Bezpieczeństwa w sytuacji naruszenia pokoju była próba zalegalizowania interwencji USA w wojnie koreańskiej. Kiedy w dniu 25 VI 1950 r. wojska Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej rozpoczęły agresję zbrojną na Koreę Południową, Rada Bezpieczeństwa pracowała przez kilka miesięcy bez udziału przedstawiciela ZSRR; wojna koreańska to raczej wojna USA; na północy Korei znajdowali się komuniści często wspierani przez władze Chińskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej powstałej 1 X 1949 r.; Chiny kontynentalne zaczynają się domagać stałego miejsca członka RB w zamian za usunięcie z RB przedstawicieli Tajwanu (Republiki Chińskiej, Formozy);Rada Bezpieczeństwa przez kilka miesięcy pracowała bez przedstawiciela ZSRR – jego nieobecność od 13 I 1950 r. była wyrazem protestu Moskwy przeciwko reprezentowaniu Chin przez przedstawiciela Tajwanu. 7 VI 1950 r. Rada Bezpieczeństwa podejmuje ostatecznie decyzje o uruchomieniu zgodnie z rozdziałem VII sankcji wojskowych przeciwko KRLD; wkrótce została utworzona koalicji 16 państw pod przywództwem USA; wojna koreańska to była wojna USA pod kontrolą ONZ; decyzja Rada Bezpieczeństwa nie była zgodna z Kartą Narodów Zjednoczonych, ponieważ nie był spełniony podstawowy warunek jednomyślności wszystkich pięciu stałych członków; nie odwoływała się również do rozdziału VII Karty NZ; wg interpretacji Waszyngtonu stanowiła podstawę do uruchomienia sankcji wojskowych przeciwko KRLD przewidzianych w artykule 42 Karty, a nieobecność w czasie głosowania przedstawiciela ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa próbowano zaś zinterpretować jako wstrzymanie się od głosu; gdy zapadła decyzja o zastosowaniu sankcji przedstawiciele ZSRR powrócił na obrady RB i zastosował przysługujące mu prawo weta.

We wrześniu 1950 r. głównodowodzący wojskami USA w Korei generał Douglas MacArthur wydał rozkaz przekroczenia 38 równoleżnika stanowiącego linię rozgraniczają między dwoma państwami koreańskimi; doszło do włączenie do walki „ochotników chińskich” po stronie Korei Północnej. Nie można było ze względu na sprzeciw ZSRR na forum RB potępić interwencji Chin, USA doprowadziły do kolejnego obejścia przepisów Karty NZ; udało się im przeforsować – w myśl tzw. planu Deana Achesona (sekretarza stanu USA) poszerzenie kompetencji Zgromadzenia Ogólnego ONZ kosztem RB; 3 września 1950 r. ZO ONZ uchwalił rezolucje nr 377 pod tytułem „Zjednoczeni dla pokoju”, która umożliwiała wykorzystywanie ZO do zarządzania działań na rzecz przywrócenia pokoju w wypadku braku zgody w tej sprawie na forum RB; w takim przypadku większością 2/3 głosów Zgromadzenie Ogólne zwołane w przeciągu 24 godzin na sesję nadzwyczajną jest władne podjąć zalecenia zastosowania zbiorowych środków przymusu, włącznie z wykorzystaniem sił zbrojnych; doszło do zmiany istotnych przepisów dotyczących funkcjonowania systemu bezpieczeństwa ONZ; doszło nawet do złamania postanowień Karty NZ – należy to zdarzenie traktować jako ważny precedens; po zakończeniu wojny koreańskiej (lipiec 1953 r.) i osłabieniu napięć międzynarodowych od połowy lat 50. XX wieku rezolucja „Zjednoczeni dla pokoju” („United for Peace”), choć była w dalszym stopniu stosowana to jednak w bardzo złagodzonej postaci, bez zarządzania środków przymusu; doszło do sytuacji w którym to funkcjonowanie systemu bezpieczeństwa zbiorowego opierało się na USA; to właśnie USA oraz Rosja (a wcześniej ZSRR) najczęściej na ramach posiedzeń RB korzystają z prawa weta.

W drugiej połowie lat 80. XX wieku jest widoczne znaczące rozprężenie stosunków dwustronnych między Wschodem a Zachodem; jedną z najważniejszych wojen, która kończyła okres zimnej wojny była wojna iracko-irańska, która została tak naprawdę zakończona remisem; w jej trakcie doszło jednak do użycia zakazanych przez prawo międzynarodowe środków bojowych – broni chemicznej i biologicznej; pojawił się również problem Kurdów, którzy chcieli wzniecić powstanie w Iraku; nastąpił powrót do zapisów Karty NZ; aneksja Kuwejtu przez Irak miała miejsce w dniu 2 sierpnia 1990 r. Agresja oraz aneksja Kuwejtu przez Irak została uznana przez wszystkich stałych członków RB za naruszenie pokoju, co skłoniło ich do podjęcia decyzji o zastosowaniu przepisów artykułu 42 Karty NZ.

Zaledwie w parę godzin po rozpoczęciu ataku zbrojnego na Kuwejt uznano go za akt agresji, potępiono inwazję i wezwano do natychmiastowego wycofania sił irackich z Kuwejtu zgodnie z rezolucją nr 660; zarządzono również liczne sankcje przeciwko Irakowi; pierwsza rezolucja nr 661 wprowadzała sankcje o charakterze niewojskowym, w tym embargo na dostawy broni do Iraku i zerwanie stosunków gospodarczych z tym krajem; kolejną rezolucja nr 662 wydana po oficjalnym zaanektowaniu Kuwejtu przez Irak (8 VIII 1950 r.) RB uznała tą decyzję Bagdadu za nieważną i nierodzącą skutków prawnych; pomimo, że rezolucje były przyjmowane głosami wszystkich stałych członków RB to istotne znaczenie miał także apel wydany przez prezydentów USA George’a Busha i ZSRR Michaiła Gorbaczowa na spotkaniu w Helsinkach (9 VIII) wzywający członków ONZ do pełnego respektowania sankcji przeciwko Irakowi; doszło stopniowo do izolacji międzynarodowej Iraku; w dniu 8 sierpnia doszło do wątpliwego z punku widzenia prawa rozmieszczenia sił amerykańskich na wniosek Arabii Saudyjskiej; oficjalnym zadaniem tych stale zwiększanych wojsk USA była ochrona Arabii Saudyjskiej przed ewentualnym atakiem Iraku. W ciągu następnych 3 miesięcy liczebność tych sił wzrosła do ponad 400 tysięcy żołnierzy, a antyiracka koalicja została powiększona do 28 państw.

Nie czekając na skutki zarządzonych sankcji wobec Iraku dokonano autoryzacji przygotowań USA do podjęcia działań zbrojnych w celu wyzwolenia Kuwejtu i „zapobieżenia atakowi reżimu Saddama Husajna na inne kraje regionu”. Ich kulminacją była rezolucja nr 678 z 29 XI 1990 r. upoważniająca RB do „podjęcia wszelkich niezbędnych środków” jeśli Irak nie wycofa swoich sił z Kuwejtu do 15 stycznia 1991 r. Rezolucja ta stanowiąca upoważnienie do użycia siły wojskowej została przyjęta przy wstrzymaniu się Chin od głosu i przy sprzeciwie dwóch niestałych członków RB – Kuby i Jemenu.

Saddam Husajn starał się łączyć kwestie wycofania z Kuwejtu ze sprawą palestyńską. Francja i ZSRR podejmowały próby mediowania z Irakiem, a Chiny przeciwne użyciu siły. Natomiast USA i Wielka Brytania naciskały na bezwarunkowe wycofanie się z Iraku z Kuwejtu i kontynuowały przygotowania do uderzenia na Irak. 12 I 1991 r. Kongres USA upoważnił prezydenta USA upoważnienie do rozpoczęcia wojny z Irakiem. Trzy dni później Sekretarz Generalny ONZ zaapelował do Iraku o respektowanie rezolucji RB.

W dniu 17 stycznia 1991 r. wojska koalicji 28 państw, w sile ponad 400 tysięcy zaatakowały irackie bazy wojskowe w Kuwejcie i sam Irak. Operacja Pustynna Tarcza została zastąpiona operacją Pustynna Burza. USA i Wielka Brytania naciskały na bezwarunkowe wycofanie się Iraku z Kuwejtu i w tym czasie jeszcze kontynuowały przygotowania do ataku na Irak; siły międzynarodowe złożone z 28 państw prowadziły ofensywę przeciwko Irakowi nie pod dowództwem ONZ tylko pod własnymi flagami narodowymi; działania wojenne w Iraku zostały zakończone rozejmem 28 lutego 1991r., a na początku kwietnia tego samego roku została powołana operacja pokojowa UNIKOM na granicy między Irakiem a Kuwejtem – po raz pierwszy jest to operacja, w której udział biorą wszyscy członkowie stali Rady; pierwsze legalne wykorzystanie operacji pokojowej wobec agresora zgodnie z artykułem 51 Karty NZ; wojna między ; zwycięstwo „koalicji chętnych”; USA już nie chcą prowadzić tego typu operacji; uzyskanie zgody wszystkich państw na prowadzenie operacji pokojowej to wielki pozytyw funkcjonowania systemu bezpieczeństwa zbiorowego jakim jest ONZ, ale też USA ma prawo do operacji indywidualnych; różnice występujące między USA a Wielką Brytanią; system się nie sprawdził, ponieważ tylko część państw wzięła udział w akcji przeciwko Irakowi; kryzys ONZ, ale nie ma żadnej procedury reformy ONZ m. in. poprzez nadanie statusu stałego członka Rady Indiom, Brazylii.

Wykład 19 XII

Znaczenie procesów KBWE/OBWE w stosunkach międzynarodowych.

Bardzo mało mówi się obecnie o tej formie instytucjonalizacji bezpieczeństwa, która miała jednak znaczny wpływ dla zapewnienia bezpieczeństwa obszaru euroatlantyckiego; system paneuropejski pod postacią KBWE/OBWE zapisał piękną kartę Europy po II wojnie światowej; w Polsce po upadku planu traktatów rozbrojeniowych w Europie Środkowej (plany obszarów wolnych od broni atomowej; stworzenie korytarza z Europy Północnej do Adriatyku); do inicjatorów konferencji przyznaje się dziś wiele państw, co się wydaję poniekąd usprawiedliwione ze względu na jej powodzenie. Wśród nich niewątpliwy sukces odniosła dyplomacja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Inicjatywy ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego przedstawiona 14 grudnia 1964 r. na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie zwołania konferencji ogólnoeuropejskiej, uruchomiła proces dwu- i wielostronnych konsultacji, które w warunkach rozwijającego się odprężenia między Wschodem a Zachodem doprowadziły do zwołania w 1973 r. konferencji, która została nazwana w trakcie roboczej fazy w Genewie Konferencją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

Celem KBWE było zajmowanie się całokształtem spraw składających się na bezpieczeństwo europejskie, a więc zagadnieniami politycznymi, wojskowymi, gospodarczymi, naukowo-technicznymi, ekologicznymi i humanitarnymi. Z racji tego, że w warunkach podzielonej Europy trudne lub wręcz niemożliwe było włączenie do porządku obrad KBWE problematyki ograniczenia zbrojeń (które leżało u podstaw rywalizacji międzyblokowej), toteż czasowo ją wyłączono do odrębnych rokowań. Przedmiotem obrad na forum konferencji ogólnoeuropejskiej były te kwestie, co do których istniała zgoda państw uczestniczących.

Istotne znaczenie miało przyjęcie przedłożonej przez Polskę propozycji zorganizowania w założeniu pozablokowej (ponadblokowej) konferencji do udziału w której zaproszono państwa Układu Warszawskiego i NATO oraz kraje neutralne i niezaangażowane. Ważną decyzją było włączenie do tego forum USA i ZSRR; wiadomo jednak było, że Moskwa przez jeszcze kilka następnych lat będzie wypychać USA z Europy; ustalono, że sprawami jakimi będzie się zajmować konferencja to sprawy, które mają łączyć, a nie dzielić uczestników konferencji; najważniejszym i najtrudniejszym problemem była kwestia rozbrojeniowa w Europie; w latach 1973-1989 r. negocjowano w sprawie ograniczeń zbrojeń w Europie – jałowe negocjacje; w stosunkach między Wschodem a Zachodem były ograniczone kontakty; Francja za czasów de Gaulle’a nie pozwala na zwołanie konferencji ogólnoeuropejskiej tylko zachowanie statusu quo w Europie; pojawiła się kwestia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej – prowadzono w tej sprawie rozmowy z NRD; kwestia odprężenia wzajemnych stosunków między Wschodem a Zachodem – układy normalizacyjne podpisywane przez RFN z państwami Europy Środkowo-Wschodniej (w tym m.in. podpisanie układu między PRL a RFN w grudniu 1970 r.), ponieważ istniała obawa, że Niemcy Zachodnie chcą mieć granice siłą zbrojną, co wzbudzało niepokój w krajach Wschodnich; destabilizacja polskiego społeczeństwa – trzeba było jakoś znieść brak normalnych stosunków między Niemcami Zachodnimi i jej sąsiadami; od 1962 r. czyli od czasu kryzysu kubańskiego zaczyna rozwijać się odprężenie – pojawia się szereg porozumień międzynarodowych dotyczących redukcji zbrojeń strategicznych; w Polsce bardzo często pojawiają się głosy, że najważniejszym wydarzeniem ostatnich lat było wprowadzenie stanu wojennego w Polsce; podobnie w 1968 r. miała miejsce interwencja wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji; doszło do bardzo skutecznej blokady reform w Czechosłowacji, co mogło świadczyć, że dwubiegunowy podział Europy był czymś w miarę normalnym; USA decydują się na podjęcie rokowań z ZSRR; trzeba ze sobą rozmawiać, aby nie było podziałów; polska propozycja była oparta na podtrzymanie tego ładu w Europie; w 1966 r. trzeba zdecydować się na współpracę w dziedzinach humanitarnych; teoria polityczne zaangażowania w Europie Środkowej było oddziaływanie na społeczeństwo; pojawiły się stypendia finansowane przez zagraniczne uniwersytety, proces pokojowego zaangażowania, wspieranie nurtów demokratycznych; swobodny przepływ ludzi, organizowanie odczytów i wykładów – uważano, że ktoś chcę się podjąć tego w Europie; Polska jako kraj nietypowy – w 1956 r. miały miejsce bardzo głębokie przemiany w Polsce; Polska była słusznie postrzegana jako państwo o systemie najłagodniejszym w krajach należących do bloku wschodniego; polskich polityków charakteryzowało bardzo pragmatyczne podejście; w 1969 r. pierwsza inicjatywa paneuropejska zaproponowana przez Finlandię, która miała zawsze dosyć dobre stosunki z ZSRR; zaoferowali, że będą u siebie na neutralnym gruncie gościć konferencję; ogromny wkład Finlandii w prowadzeniu idei KBWE i zaangażowanie w sprawy tych rokowań.