TESTAMENT BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO

I JEGO KONSEKWENCJE

Urodzony 20 VIII 1086 r., zmarł 28 X 1138 r.; syn Władysława I Hermana i czeskiej księżniczki Judyty; od 1102 r. książę polski; od 1103 r. żonaty z córką księcia kijowskiego Świętopełka II, Zbysławą, a potem (1113 r.) z córką hrabiego Henryka z Bergu, Salomeą. Już jako dziecko wciągnięty przez możnowładców do walki z  ojcem, który zmuszony został w 1099 r. dokonać podziału państwa między Bolesława i jego starszego brata przyrodniego, Zbigniewa. Po śmierci Hermana w 1102 r. bracia podzielili między siebie ostatecznie państwo na równorzędnych zasadach, tak że Zbigniew otrzymał Wielkopolskę i Mazowsze, a Bolesław Małopolskę i Śląsk. W latach 1106-1107 doszło do konfrontacji między Bolesławem, a Zbigniewem. Krzywousty bez trudu zajął większą część kraju i został niepodzielnym władcą Polski, a Zbigniew mógł z nadania brata rządzić jedynie na Mazowszu. Zimą 1108 r. Krzywousty zaatakował jednak brata pod pretekstem nieudzielenia przez tamtego pomocy w wojnie z Pomorzanami i pokonał go, a Zbigniew udał się do Niemiec, szukając tam pomocy. W 1109 r. ruszyła na Polskę nieudana wyprawa cesarza Henryka V, a rok później Zbigniew wrócił do kraju, lecz oskarżany o chęć zamordowania brata, został przez niego oślepiony i wkrótce zmarł. Pod naciskiem duchowieństwa Bolesław odbył pokutną pielgrzymkę na Węgry i do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. Następne lata panowania Bolesława upłynęły pod znakiem ekspansji na Pomorze Gdańskie, opanowane ostatecznie w  1119 r., i Zachodnie, zajęte w 1122 r., nie udała się natomiast próba podporządkowania Prus. W latach 1124-28 z inicjatywy Bolesława udał się dwukrotnie na Pomorze biskup Otton z Bambergu celem zorganizowania tam akcji misyjnej. Pod koniec panowania Krzywousty dążył do umocnienia swej pozycji względem Niemiec i Czech, zawierając sojusz z Danią i próbując osadzić na tronie węgierskim swego poplecznika. W latach 1132-34 Czesi dwukrotnie spustoszyli jednak Śląsk, a w 1135 r. Bolesław złożył w Merseburgu cesarzowi Lotarowi hołd i trybut z Pomorza Zachodniego i Rugii. Umierając, pozostawiał pięciu synów i chcąc zapobiec rozbiciu państwa, podzielił w swym testamencie Polskę na dziedziczne dzielnice, w tym jedną senioralną. Pochowany w katedrze w Płocku.

Testament Bolesława Krzywoustego

Testament Bolesława Krzywoustego (zwany inaczej statutem bądź ustawą sukcesyjną) był to akt polityczny, w którym władca ustalił zasady następstwa tronu i wprowadził podział terytorialny Polski między swoich synów. Od tej pory główna władza należała do księcia zwierzchniego (princepsa), którym był senior rodu. Sprawował on kontrolę nad juniorami. Do jego obowiązków należała obrona granic i polityka zagraniczna, a także mianowanie arcybiskupa i biskupów.

Od 1138 r. księciem zwierzchnim był najstarszy syn Bolesława Krzywoustego - Władysław, zwany później Wygnańcem. Jego dzielnicą senioralną była Małopolska ze stolicą w Krakowie. Władysławowi dodano jako terytorium dziedziczne Śląsk. Książę senior sprawował ponadto kontrolę nad Pomorzem Gdańskim, gdzie rządzili miejscowi władcy oraz nad Kujawami, Ziemią Łęczycką i Sieradzką.

Pozostali synowie Bolesława Krzywoustego otrzymali następujące dzielnice:

• Bolesław, zwany Kędzierzawym - Mazowsze,

• Mieszko (Stary) - Wielkopolskę,

• małoletni Henryk miał w przyszłości objąć we władanie Ziemię Sandomierską.

• Najmłodszego syna, Kazimierza (Sprawiedliwego), być może pogrobowca, nie uwzględniono przy podziale (wg innej teorii przeznaczono go do stanu duchownego).

Nie wiadomo jaką rolę przewidział Krzywousty dla młodszych członków rodu. Dziś przeważa pogląd, że mieli pełnić funkcję naczelników przyznanych im prowincji, bez prawa ich dziedziczenia.

Data wydania ustawy sukcesyjnej nie jest znana. Powszechnie uważa się, że powstała po narodzinach w 1115 roku drugiego syna Bolesława, Leszka. Niektórzy wiążą fakt uchwalenia ustawy z buntem palatyna Skarbimira w roku 1118.

W założeniu Bolesława Krzywoustego podział ten miał utrzymać jedność kraju oraz ugruntować pokój i zgodę między braćmi. Ustawa ustalająca zasady dziedziczenia ograniczała wpływ możnych na obsadę tronu po śmierci władcy i utrwalała rządy dynastii piastowskiej w Polsce. Jednakże testament przyczynił się do rozbicia dzielnicowego Polski (zjawisko występujące w wielu europejskich krajach w średniowieczu) i upadku władzy centralnej.

POCZĄTKI ROZBICIA DZIELNICOWEGO

Bolesław Krzywousty skierował swoje wysiłki na uporządkowanie stosunków z sąsiadami i spraw wewnętrznych kraju. W 1136 r. Krzywousty uzyskał uniezależnienie kościoła polskiego. W 1138 r. Bolesław Krzywousty zmarł. Nie spisał testamentu, wydał natomiast ustawę sukcesyjną. Prawdopodobnie następstwo tronu zostało uzgodnione wcześniej, wymagało bowiem zaprzysiężenia dostojników kościelnych i świeckich. Nie znamy tekstu ustawy, ale w wyniku jej postanowień Polska została podzielona na 5 dzielnic. Cztery dzielnice to były dziedziczne ziemie synów Bolesława Krzywoustego, piąta dzielnicą była dzielnicą senioralną, należała ona do najstarszego z rodu Piastów.

Władysław II jako ziemię dziedziczną otrzymał Śląsk i Ziemię Lubuską. Jako senior otrzymał: Ziemię Krakowską, część Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem, Ziemię Łęczycką. Był to pas ziemi, który łączył wszystkie dzielnice. Bolesław Kędzierzawy otrzymał Mazowsze i Kujawy. Mieszko III Stary otrzymał zachodnią część Wielkopolski z Poznaniem. Henryk otrzymał Ziemię Sandomierską. Po śmierci Bolesława urodził się piąty syn - Kazimierz Sprawiedliwy, którego jednak ustawa sukcesyjna nie objęła.

Bolesław Krzywousty dzieląc kraj chciał uchronić Polskę przed rozbiciem. Dzielnica senioralna miała być dzielnicą niepodzielną, miała kontakt z każdą inną dzielnicą. Miała ona przechodzić zawsze we władanie najstarszego członka rodu. Senior miał być pierwszy wśród książąt i do niego należała polityka zagraniczna. Miał prawo do wyznaczania biskupów, miał prawo obsadzania kasztelanów w głównych grodów wszystkich dzielnic oraz do niego należało sądownictwo we wszystkich dzielnicach.

Niestety, ale skutki okazały się tragiczne. Ustawa sukcesyjna spowodowała rozbicie feudalne, rozbicie dzielnicowe. Podobnie jak Bolesław postępowało w tym czasie wielu władców, także poprzednicy Bolesława, ale zawsze jednego z członków dynastii udawało się te podziały przezwyciężyć. Zasada pryncypatu była próbą pogodzenie jednowładztwa i niepodzielności a ideą rozbicia państwa na kilka dzielnic.

3

---