43. Czesaw Miosz i Zbigniew Herbert - wielcy wspóczeni moralici.
Literatura wspóczesna czsto bywa nazywana "literatur katastroficzn", znaczy to, e przedstawia ona zagroenia, jakie niesie z sob cywilizacja i neguje warto sztuki. Sdy te s uzasadnione, ale nie mog si one odnosi do caej literatury. Nie wszyscy twórcy wspóczeni s "katastrofistami", nie wszyscy pisz o upadku wartoci moralnych i niebezpieczestwach rozwoju techniki cywilizacyjnej. W poezji polskiej po zakoczeniu wojny, pojawi si kierunek artystyczny okrelany mianem "neoklasycyzmu" , którego przedstawiciele podjli prób poczenia twórczoci wasnej z tradycj literatury europejskiej. Naleeli do nich m.in. Czesaw Miosz i Zbigniew Herbert, poeci najbardziej, moim zdaniem, zasugujcy na nazwanie wybitnymi.
S oni wielkimi, polskimi moralistami. Obaj, Herbert i Miosz, nadaj swojej twórczoci charakter indywidualny. Ma ona stanowi form dialogu pomidzy autorem, a czytelnikiem, ma prowokowa, zmusza do mylenia. Nawizuj dialog ine tylko z czytelnikiem swej poezji, ale z tradycj, kultur, z jej wartociami i wzorcami. Dlatego te nie czyta si tej poezji atwo, nie kady posiada odpowiednie przygotowanie. Wymaga ona, sdz, pewnej dojrzaoci od czytelnika.
Oto niektóre tytuy poznanych przeze mnie utworów Herberta: "Nike, która si waha", "Apollo i Marsjasz", "U wrót doliny", "Pie o bbnie", "Potga smaku". Wszystkie wi si z tradycj europejsk, staroytn i nowoytn. Aby je zinterpretowa naley wpierw zapozna si z mitami staroytnymi, wiedzie kim bya Nike, kim by Apollo i co w Biblii znaczy "dolina". Wysilek ten si opaca. Wspóczesno czytana poprzez przeszo, staje si bardziej zrozumiaa. Dialog Herberta i Miosza z tym, co mino, wyrasta z denia do lepszego poznania rzeczywistoci obecnej. Czowiek jest dla nich przede wszystkim istot zwizan z kultur cywilizowan w gbokim sensie tego sowa. Std zrozumiaa wydaje si potrzeba cigego sigania do dziedzictwa kulturowego wieków minionych. Tylko w ten sposób stajemy si naprawd ludzmi, to znaczy czonkami wielkiej spoecznoci ludzkiej dziedzicami tamtej kultury. Dorobek mylowy jednego narodu, jednego czowieka, z czasem staje si udziaem wszystkich. Uwiadamiajc sobie ogromn warto tego, czego dokonano przed nami, zwizek pomidzy tym, co byo kiedy, a co jest dzisiaj, odnajdujemy wasne korzenie, wasn tosamo. Wydaje mi si, e poezja Herberta i Miosza, przez takie wanie przedstawienie rzeczywistoci, przez szczególne rozumienie roli literatury, przywraca sztuce poetyckiej jej utracone po wojnie znaczenie, jej donioso.
W najwybitniejszym osigniciu artystycznym Herberta, "Pan Cogito", cyklu lirycznym kontynuowanym do chwili obecnej, tytuowy bohater próbuje odnale wasne miejsce, miejsce czowieka w odwiecznym dramacie, jakim okazuje si jego trawanie w historii, kulturze, wiecie. Pan Cogito mówi o najwikszych wartociach warunkujcych nasze czowieczestwo. S to wartoci powodujce, e jestemi godni, aby nazywano nas ludmi. Wartociami tymi wedug niego s: godno, odwaga i wierno wyznawanym zasadom. Jednak postawa ta nie przynosi adnych korzyci, jest po prostu mao popularna. Czowiek yjcy zgodnie z zaleceniem Pana Cogito, to czowiek, ktory stoi na z góry przegranej pozycji. Jednak ostatnie zdanie wskazuje na konieczno pozostania konsekwentnym w swym wyborze. Aby zachowa czowieczestwo oraz swoj godno, nie wolno si ugi ani podda. Std wynika wanie ostatnie wezwanie stanowice o przesaniu moralnym i etycznym wiersza : "Bd wierny. Id".
Dobitnym przykadem inspiracji biblijnej w twórczoci Zbigniewa Herbarta jest wiersz "U wrót doliny". Punktem wyjcia do rozwaa filozoficznych jest zapowied sdu ostatecznego. Zgromadzeni w dolinie ludzie przeywaj tragedi, bo okazuje si, e "bdziemi zbawieni osobno" i wszystko, co miao jakie znaczenie w naszym yciu, pozostawi musimy "u wrot doliny". Sceny rozgrywajce si w dolinie, mona porówna do wydarze z obozów koncentracyjnych, z tym jednak, e funkcj oprawców bezwzgldnie strzegcych przepisów, peni anioowie. Wiersz jest filozoficzn refleksj o samotnoci czowieka w chwilach trudnych i ostatecznych. Moralistyczny aspekt poezji Herberta zawiera w sobie pewnego rodzaju heroizm. Heroizm ten wynika z przyjcia pewnej etyki, która nakazuje stawanie po stronie skrzywdzonego, zarazem przyznaje racj zwycionemu. W wierszu zatytuowanym "Apollo i Marsjasz", Apollo - zwycizca pojedynku, ma "sztuczne nerwy", pozbawiony zostaje cech ludzkich. Jego sztuka co prawda zasuguje na miano doskonaej, ale te nieludzkiej. Biblijne wydarzenia, jakim by pojedynek gry na instrumentach, rozgrywany midzy bohaterami tytuowymi tego wiersza, staje si punktem wyjcia do rozwaa na temat sztuki. Klasycyzm, czy realizm ? To odwieczne pytanie. Klasycyzm reprezentuje w utworze Apollo, natomiast realizm uczu w swej grze - Marsjasz. Czy sztuka ma zachwyca piknem, harmoni i adem, czy te powodowa, e "skamienieje sowik" ? Czy taka sztuka moe suy ludziom ?
Nieco innymi utworami Zbigniewa Herberta s :"Pie o bbnie" i "Potga smaku". W pierwszym poeta okrela swój stosunek do komunizmu w Polsce. Odejcie fletów, trbek i skrzypiec to znieboenie wiata o to, co pikne i subtelne. Bben
symbol dyktatury i przemocy dominuje nad innymi, delikatniejszymi instrumentami. Obraz ten wywoluje skojarzenia z totalitaryzmem, jego hasami, pochodami i manifestacjami organizowanymi pod przymusem. Drugi wiersz - "Potga smaku" ma podobny charakter. Poeta odpowiada na pytanie dlaczego nie popar komunizmu. Powodem by "dobry smak, poczucie estetyki". Komunizm, to zdaniem poety mierdzcy spirytusem "samogonny Mefirto w leninowskiej kurtce". Komunistom udao si spartaczy nawet pieko, które utosaimali z "mokrym doem... morderców barskich". Nie umieli nawet poprawnie mówi, a chcieli panowa nad wiatem, ich prostactwo, grubiastwo, prymitywizm, odstrczao od siebie tak bardzo, e byli tacy, któracali sie od nich nawet za cen gowy.
Drugi wielki, polski moralista, obok Herberta, to Miosz. To on napisa opublikowan w Paryu, w1953 roku ksik, która stanowi do dnia dzisiejszego jedno z najpowaniejszych rozpozna mechanizmu zniewolenia kultury przez system totalitarny. "Zniewolony umys". Jednak jej problematyka odczytywana bya w rozmaity sposób. Po decyzji opuszczenia przez autora kraju, krytyka polska uznaa utwór za antykomunistyczny i traktowaa go jako paszkwil na niektórych prozaików i poetów. W centrum zainteresowania ksiki, znajduj si cztery rozdzay powiecone kolejno biografiom polskich pisarzy. Alfa to Jerzy Andrzejewski, Beta - Tadeusz Borowski, Gamma to Jerzy Putrament, a Delt jest Konstanty Ildefons Gaczyski. S to pisarze, którzy w owym czasie oddali swoje pióra "nowej wierze". Zniewolony umys" to esej o wczeniej wymienionych intelektualistach, o ich problemach ideowych i moralnych, o ich nowej sytuacji wobec innej ni zwykle rzeczywistoci, wobec stosunków midzy artyst, a wadz w stalinowskim modelu zarzdzania kultur. Pisarze ci prezentuja bardzo róne postawy, których przyczyn byy: strach, ch kariery, próno, upadek moralny, pragnienie bezpieczestwa, pienidz. Ksika Miosza mówi o zniewoleniu umysu, ducha i o zniewoleniu osoby ludzkiej w trzech przejawach : przgnieniem prawdy, deniem do szlachetnoci i deniem do mioci.
Czesaw Miosz i Zbigniew Herbert - to bezspornie, wedug mnie, najwiksi wspóczeni moralici. Ich twórczo jest przez jednych lubiana, przez innych "rzucana w kt". Mnie osobicie fascynuje w niej jej forma - jasna i przejrzysta. Utwory Miosza i Herberta s bardzo doniose w swej problematyce, maj intelektualny i filozoficzny charakter, traktujc czytelika jak równorznego partnera dialogu. To tylko niektóre zalety ich twórczoci. Chocia Miosz pyta
"Gdzie jest poeto, ocalenie?
Czy co ocali moe ziemi?"
wydaje mi si, e szuka mona tego ocaleia jedynie w poezji.