1.Śląsk w okresie wojen husyckich Słabość rządów w Czechach, króla Wacława IV, syna cesarza Karola IV spowodowała pewne osłabienie władzy centralnej, a także wzrost niepokojów społecznych, panoszenie się możnych, grabieże miast i wsi. Dochodził do te­go konflikt z bratem Zygmuntem. Doprowadziło to do powstania ruchu husyckiego, na którego czele stanął profesor Uniwersytetu w Pradze Jan Hus. Po spale­niu Husa na stosie doszło do protestów mieszczan i rycerstwa czeskiego. Formujący się ruch husycki poza dążeniami religijno-społecznymi był też skierowany przeciw zależności Czech od Niemiec.Na Śląsku pierwsze wystąpienia wydarzyły się w 1418 r. we Wrocławiu, kiedy rzemieślnicy i biedota miejska zwrócili się przeciw władzom miasta. Husytyzm zyskał tutaj poparcie przede wszystkim wśród niższych warstw społeczeństwa śląskiego, podczas gdy większość książąt, du­chowieństwo i patrycjat byli mu przeciwni. W lecie 1419 r. przeciw patrycjatowi i hierarchii kościelnej wystąpiło pospólstwo i biedota praska. Wyprawa Zygmunta Luksemburskiego na Czechy, gdzie pozbawiono go korony, nie zakończyła się sukcesem. Utrzymał się jednak przy władzy na Śląsku. Już od 1420 r. w wojnie z husytami po stronie cesarza Zygmunta, który we Wrocławiu sro­go ukarał sprawców buntu z 1418 r., brali udział książęta śląscy. Przez długi czas wojska husyckie nie zagrażały Śląskowi. Wyprawy roz­poczęły się w 1425 r. w Kłodzkiem, gdzie husytom sprzyjało miejscowe chłopstwo, oraz na pograniczu morawsko-śląskim. Szczególnie poważna wy­prawa nastąpiła w 1428 r., kiedy na Śląsk wkroczyła silna armia husycka, której poddali się niektórzy książęta górnośląscy i miasta. Walkę podjęli: królewski namiestnik, książę oleśnicki i biskup wrocławski Konrad IV Starszy i starosta księstwa świdnicko-jaworskiego, a także silniejsze miasta, w tym Wrocław i Świdnica. W następnym roku husyci zajęli wiele miast górnośląskich. Na Dolnym Śląsku zdobyto Oławę. Krwawe walki toczyły się także w latach 1430-1433. Zdobyto i spalono m.in. Oleśnicę oraz klasztory w Lubiążu i Trzebnicy. Odzyskano jednak ważne Gli­wice. Sytuacja zmieniła się w latach 1433-1434. Taboryci czescy zostali rozbi­ci pod Lipanami, utracili też oparcie w Polsce, gdzie po śmierci Jagiełły opie­kę nad jego synami przejął biskup Zbigniew Oleśnicki. Wojska książąt śląskich pokonały miejscowe oddziały husyckie i odzyskały wiele miast. W 1434 r. za­warto w Będzinie ugodę między biskupem Zbigniewem Oleśnickim i książę­tami górnośląskimi. W grudniu tegoż roku na Śląsk przybył gubernator Czech z ramienia Zygmunta Luksemburskiego, a biskup Konrad wykupił z rąk dowódców husyckich ich ostatnie śląskie twierdze Otmuchów, Wierzbną i Niemczę. W czasie wojen husyckich zdobyto i splądrowano aż 25 miast (w tym Otmuchów, Strzelin, Brzeg, Środę Śląską, Chojnów, Oleśnicę, Niemczę), a także liczne klasztory. Szkody poniosły przede wszystkim księstwa w po­łudniowej części Dolnego Śląska oraz dzielnice górnośląskie, gdzie w przeci­wieństwie do Dolnego Śląska, zwłaszcza w księstwach cieszyńskim, opawsko--raciborskim i opolskim.Skut­ki tej „rewolucji społecznej" długo były jeszcze na Śląsku odczuwane. Powo­jenny kryzys trwał wiele lat, panoszyła się samowola książąt śląskich, niepo­słuszeństwo poddanych, szerzył bandytyzm.

2. Dzieje polityczne 1437-1526

Bezpotomna śmierć cesarza Zygmunta Luksemburskiego w 1437 r. stała się okazją do podjęcia sprawy śląskiej na dworze polskim. Ale wyprawa wojsk polskich na Śląsk zakończyła się klęską. W 1453 nastąpiła koronacja Pogrobowca na króla Czech. Słabe rządy Władysława pozwa­lają na realizację własnej polityki przez wielkie miasta śląskie, głów­nie Wrocław i Świdnicę. Odgrywają one samodzielną rolę ekonomiczną, po­lityczną i militarną. Następcą Władysława Pogrobowca został król Jerzy z Podiebradów. Był on sympatykiem husytyzmu. Niechętni mu byli jednak wrocławianie. M.in. pod ich wpływem następny zjazd w Legnicy powołał związek śląski o wyraźnym charakterze antypodiebradzkim Jednak papież Pius II polecił utrzymać pokój z Podiebradem. W związku z tym niemal wszyscy książęta złożyli mu hołd w Świdnicy. Doprowadziło to do roz­padu związku antypodiebradzkiego. Wobec nieustępliwego stanowiska wro­cławian Jerzy jesienią bez powodzenia zaatakował miasto. Dowódcą wojsk wrocławskich był książę Baltazar, który nie przyjął warunków porozumienia (zgodnie z którym Wrocław otrzymał trzy lata na złożenie hołdu.). Z czasem Pius II zaczął życzliwiej odnosić się do przeciwników Jerzego z Podiebradów. W 1463 papież wezwał wrocławian do odmowy posłu­szeństwa Jerzemu.Po śmierci Piusa II ,jego następca zawiesił ekskomunikę.Na wieść o tym katoliccy ma­gnaci czescy skierowali się przeciw Jerzemu, do których przyłączyli się: Wrocław, Baltazar żagański oraz Mikołaj opolski. Dało to początek nowemu śląskiemu związkowi antypodiebradzkiemu. Na kolejnym zjeździe antypodiebradzkim zdecydowano aby nowym królem polskim został król węgierski Maciej Korwin,. Również stany czeskie okrzyknęły Macieja królem Czech.W tej sytuacji Jerzy zdecydował się na przekazanie sukcesji Jagiellonom. W 1469r. Sejm czeski wybrał Władysława Jagiellończyka na następcę Jerzego z Podiebradów, poczym ziemie śląskie przejął jego konkurent Maciej Korwin. Wyprawa wojsk polskich dowodzonych przez Kazimierza i Władysława Jagiellończyków przeciw Korwinowi w 1474 r. zakończyła się porażką zada­ną im przez wojska węgierskie. Ostatecznie konflikt rozwiązał dopiero pokój w Ołomuńcu, zawarty 7 XII 1478 r., ustalający faktyczny podział kraju. Czechy pozostały w rękach Władysława, Łużyce, Morawy i Śląsk w rękach Korwina. Przejęcie władzy przez Władysława Jagiellończyka przyniosło istotne zmiany własnościowe na Śląsku⁵². Syn Macieja Korwina, Jan, utrzymał tylko Opawę. Swoje księstwa odzyskali prawie wszyscy przeciwnicy Macieja. Władysław Jagiellończyk wydał wielki przywilej stanowy, ustanawiał stały urząd staro­sty generalnego, którym miał być zawsze książę śląski W sejmie śląskim ustaliły się trzy stany: ksią­żęta dziedziczni i tzw. państwa stanowe, reprezentacja dawnych księstw dziedzicznych, oraz mia­sta królewskie, ze szczególną pozycją Wrocławia. Ponadto zapewnił szlach­tę śląską, że nie będzie jej zaciągał na wyprawy wojenne poza granice kra­ju. Pod koniec swojego życia Władysław ożenił swojego syna Ludwika z Ma­rią, wnuczką cesarza Maksymiliana I Habsburga, a córkę Annę wydał za ce­sarskiego wnuka Ferdynanda. Układami zawartymi z tej okazji w Wiedniu w 1515 r. zapewnił jednak sukcesję po bezpotomnej śmierci Jagiellonów dy­nastii Habsburgów. W 1526 r. po śmierci Ludwika w bitwie z Turkami pod Mohaczem cały Śląsk został przejęty przez Habsburgów.

3.Gotyk i renesans na Śląsku.

Prowadzona od końca XII w. kolonizacja Śląska wniosła istotne zmiany tak­że w zakresie architektury, w czym swój udział mieli przybyli z Niemiec osa­dnicy, ale nie tylko oni. Wywodzący się z Francji gotyk pojawił się tutaj po ok. 100 latach, na początku XIII w. Pierwszą budowlą wybudowaną w tym stylu był kościół klasztorny w Trzebnicy, a następnie kościół św. Idziego we Wrocławiu. . Do ważniejszych założeń gotyckich należą też kościoły Św. Krzyża, NMP Na Piasku, św. Doroty, św. Marii Magdaleny, św. Elżbiety i Bożego Ciała we Wro­cławiu. Wielkością okien, bogactwem szczegółu rzeźbiarskiego, smukłością i lekkością imponują kościoły św. Wojciecha i św. Marcina we Wrocławiu, a także w Świdnicy i Strzegomiu.Spośród budowli świeckich na uwagę zasługuje wrocławski ratusz, jeden z najpiękniejszych w tej części Europy, ponadto rycerska wieża mieszkalna w Siedlęcinie, zamki w Bolkowie i Sobieszowie. Architekturę gotycką upiększały liczne rzeźby i detale architektonicz­ne, jak chociażby portale kościołów w Trzebnicy, Strzegomiu i Lwówku, tympanony z kościoła Sw. Krzyża we Wrocławiu i Strzegomia. Wyraźnie wy­różnia się także sztuka nagrobkowa, a zwłaszcza nagrobki Piastów śląskich: Henryka IV Prawego, Bolka I świdnickiego, Bolka II ziębickiego, Ludwika legnicko-brzeskiego i jego żony, a także biskupów (np. Przecława z Pogo­rzeli). Najstarszym śląskim cy­klem są malowidła w wieży rycerskiej w Siedlęcinie. Z połowy IV w pochodzą zaś najstarsze zachowane przykłady malowidła sztalugowego (ołtarzyk klarysek wrocławskich, Madonna ze Zgorzelca, Trójca Święta ze Świerzawy).

Nowy styl ogarnął także wyroby kultury użytkowej (wyroby z drewna, metalu, skóry i szkła, tkaniny).

Siła polityczna, jaką osiągnęli książęta i stany śląskie w XVI w., znalazła swój wyraz w sztuce. W Legnicy (1532 r.), Chojnowie (1546/47) i Brzegu (1551-1553) książęta legnicko-brzescy oraz w Oleśnicy (1550-1556) Podie-bradowicze, przebudowując swe siedziby na renesansowe rezydencje, wznie­śli wspaniale bramy wjazdowe z bogatymi programami rzeźbiarskimi (naj­obszerniejszy zawierało brzeskie dzieło), sławiącymi zarówno wielkość fun­datorów, jak i królewskie źródła pochodzenia ich dynastii. Ich celem była publiczna i świecka, nowożytna gloryfikacja wybitnych jednostek, a także zobrazowanie ich praw do dominującej pozycji w porządku społeczno-poli-tycznym Śląska³⁸. Za dzieło lapidarnie manifestujące wzrost roli mieszczań­stwa wrocławskiego w życiu kraju można uważać pełnofigurowy, balda­chimowy pomnik nagrobny patrycjusza wrocławskiego Heinricha Rybischa ufundowany w 1539 r. Po raz pierwszy w historii Śląska nagrobek mieszcza­nina tak wiernie naśladował formy renesansowego upamiętnienia w sztuce osoby biskupa, Jana V Turzo (1537 r.)³⁹.

4.System rządów austriackich.

Po śmierci Ludwika Jagiellończyka, Ferdynand Habsburg, na podstawie układu wiedeńskie­go z 1515 r. miedzy cesarzem Maksymilianem I a czesko-węgierskimi i pol­skimi Jagiellonami, zgłosił swe prawa do spadku po zmarłym monarsze. Kraje tworzące Królestwo Czeskie, Czechy, Mo­rawy, Śląsk, Łużyce Górne i Dolne, powiązane były osobą wspólnego władcy, a każde z nich było autonomiczne. Tak więc charakterystyczny dla ustroju politycznego, w okresie rządów Ferd I i jego 3 następców, był dualizm stanowo-królewski. Którego podstawą były warunki hołdu składanego królowi oraz przywilej krajowy wydany przez króla Władysława II Jagiellończyka. Składającym hołd książętom śląskim monarcha gwarantował zachowanie wszystkich tradycyjnych praw książęcych.Król nie dyspono­wał żadnym urzędem czy elementem władzy administracyjnej w obrębie księstw lennych. W księstwach dziedzicznych monarcha stawał się wprawdzie bezpośre­dnią najwyższą władzą świecką, aczkolwiek wszelkie żądania w stosunku do księstw dziedzicznych król musiał przeprowadzać przez sejm ogólnośląski. Mianowany starosta księstwa składał przysięgę zarówno królowi, jak i stanom. Urząd starosty miał zatem mieszany, stanowo-królewski charakter. Drugą obok warunków hołdu podstawę prawną określającą stosunki mię­dzy książętami i stanami śląskimi a królem czeskim tworzył przywilej krajo­wy wydany przez króla Władysława Jagiellończyka w 1498 r.¹⁸ Zapewniał on książętom i stanom śląskim wolność podatkową, a przy ich nakładaniu obo­wiązek uzyskiwania przez monarchę ich zgody. Ograniczał obowiązki woj­skowe do obrony krajowej, a także ustanawiał autonomię sądowniczą Śląska przez zatwierdzenie funkcjonowania Najwyższego Trybunału Książęcego. Dynastia habsburska reprezentowała u progu czasów nowożytnych ten­dencje centralizmu monarchicznego. Jej polityka zmierzała do zmniejszenia znaczenia, a nawet częściowego wyeliminowania z aktywnego życia politycz­nego stanów. Ferdynand podjął więc tzw. politykę unifikacji, która rozgrywała się na dwóch poziomach. Z jednej strony Ferdynand chciał doprowadzić do większego zespolenia wewnętrznego krajów Królestwa Cze­skiego. Z drugiej zaś miał doprowadzić do ści­ślejszego scalenia wszystkich ziem pod panowaniem Habsburgów austriac­kich, zarówno dawnych dziedzicznych terytoriów. Plany te były wyrazem idei stworzenia nowego organizmu państwowego, monarchii habsburskiej. Skuteczna opozycja zarówno książąt i stanów Śląska, jak i innych kra­jów czeskich oraz większości austriackich uniemożliwiła na realizację tych planów. Król przystąpił do powoływa­nia królewskich instytucji i urzędników, którzy mieli reprezentować jego władzę i interesy bezpośrednio na terenie danego kraju koronnego. Najpierw utworzył urząd do spraw zarządzania dochodami królewskimi., a następnie Królewską Kamerę Śląską. Po ich utworzeniu na Śląsku funkcjonować zaczęły dwie administracje skarbowe, stanowa i królew­ska. W zakresie skarbowości królew­skiej starania króla Ferdynanda po wielu dziesięcioleciach przyniosły zatem efekt centralizacji, choć dotyczący tylko administracji królewskimi docho­dami.Relacja między władzą królewską i stanową nabiera pełnego wymiaru do­piero jednak po uwzględnieniu niezwykle ważnego zjawiska w dziejach XVI-wiecznego Śląska, jakim był rozwijający się tu ruch reformacyjny. Jego kon­sekwencją był bowiem wzrost poczucia odrębności społeczeństwa śląskiego w stosunku do władzy królewskiej nie tylko w zakresie religijnym, ale także w płaszczyźnie politycznej. Mimo wszystkich osiągnięć królowie XVI w. mu­sieli się godzić ze wzrastającą autonomią kraju.

5.Reformacje na Śląsku.

Reformacja luterańska przenikała na Śląsk wieloma drogami. Bardzo ważne były osobiste kontakty ludzi ze śląskich elit politycznych i społecznych z ru­chem wittenberskim. Dla Wrocławia niewątpliwie taką role odegrał Hans Metzler, który przebywał w Lipsku w 1518 r. podczas słynnej dysputy Lutra z Eckiem. Bardzo ważną funkcję w rozprzestrze­nianiu się informacji o poglądach Lutra spełniały uniwersytety, w obrębie których przede wszystkim toczono nad nimi dyskusje. Wielką rolę w tym za­kresie odegrał uniwersytet w Lipsku, najliczniej odwiedzany przez Ślązaków przed reformacją. Największą rolę w rozpowszechnianiu idei reformacji luterańskiej odegrało jednak wykorzystanie druku jako medium informacyjnego. Idee luterańskie dobrze wyrażały kierunek przemian religijno-społecznych na Śląsku, przynosiły ze sobą teoretyczne uzasadnienie nowych form funkcjonowania kościoła i społeczności chrześcijańskiej i stopniowo stały się dominującą teologią nowych kościołów na Śląsku. Jednak pojawiły się konflikty między społecznością laicką a duchowieństwem co doprowadziło do stworzenia układu Kolowrata w 1504r. Układ ten dotyczył m.in. rodzaju i ograniczenia kar kościelnych (zabraniał posługiwania się klą­twą i interdyktem wobec dłużników zalegających z dziesięciną), zezwalał na pobieranie od poddanych kościelnych podatku krajowego przez władze świeckie; ingerował w sprawy gospodarcze Kościoła przez zakaz wyszynku wina czy ograniczenie działalności rzemieślniczej. Wprowadzenie reformacji na Śląsku nie miało jednak w sobie nic z aktu, który by dotyczył kraju śląskiego jako całości. Nie było takiej możliwości z powodu wewnętrznych podziałów terytorial­nych. Każdy z władców zachowywał bowiem także prawo decydowania w sprawach dotyczących Kościoła na swym terytorium. Wprowadzenie refor­macji w księstwach lennych zależało od indywidualnej decyzji księcia, a w wolnych państwach stanowych od ich właściciela. Wewnętrzne podziały polityczne uniemożliwiały wykształcenie się orga­nizacji ogólnośląskiej Kościoła protestanckiego. Powstające Kościoły były nie tylko niezawisłe organizacyjnie, ale różni­ły się także w wyborze przyjmowanych zasad reformacji, zwłaszcza w pierw­szej fazie reformacji do ok. 1530 r. Znamienne dla reformacji śląskiej w po­czątkowym okresie było jednoczesne istnienie różnych kierunków ruchu reformacyjnego. W tym czasie organizowały się i miały możność dość swobod­nego działania również grupy anabaptystów. Natomiast intensywne wysiłki w kie­runku osiągnięcia stabilizacji prawnej protestanci na Śląsku podjęli do­piero po 1555 r., gdy próbowali uzyskać uznanie w państwie na podstawie po­koju religijnego z Augsburga. Cechą znamionującą reformację śląską było także powolne rozwiązywa­nie związków z Kościołem katolickim i biskupem. Powoli wprowadzano również zmiany w liturgii i kulcie. We wczesnych latach 20. XVI w. wysiłki reformacyjne podjęto przede wszystkim w dwóch ośrodkach, w księstwie legnicko-brzesko-wołowskim i we Wrocławiu. Reprezentują one zarazem dwa podstawowe typy wprowadzania reformacji na Śląsku: przez władzę książęcą w księstwach lennych i przez wła­dze lokalne, w tym przypadku miejskie, w księstwach dziedzicznych. Opowiedzenie się Fryderyka II po stronie idei luterańskich miało w dzie­jach Śląska największą wagę. We wczesnych latach 20. XVI w. pod patronatem księcia skupiło się w Le­gnicy grono wybitnych teologów, reformatorów i duchownych co skłoniło księcia do podjęcia inicjatywy zorganizowania uniwer­sytetu. Pierwsza protestancka uczelnia wyższa rozpoczęła działalność 1526r, która pod wpływem licznych sporów została zawieszona w 1529.. Po objęciu władzy w 1564r. Maksymilian II dążył do pojednania religijnego między katolicyzmem a protestantyzmem a nie do ich konfrontacji. Na podstawie dekretów zakończonego właśnie w 1564 r. soboru trydenckiego, jak i wkraczania ich postanowień w do­tychczas wyłącznie monarchiczny zakres władzy, postanowienia soborowe zo­stały przyjęte na Śląsku dopiero w 1580 r. w czasach biskupa Martina Gerst-mana, stając się wówczas źródłem odnowy Kościoła katolickiego na Śląsku.

6.Wojna trzydziestoletnia.

Po 1609 r. w tle konfliktu religijnego narastała gwałtownie sprzeczność mię­dzy dążeniami Habsburgów do rozwijania centralizmu.Stany czeskie w oparciu o ruch zorganizowany wokół obrony praw wolności religijnych otrzymanych Listem majestatycznym rozpoczęły walkę o zorganizowanie państwa na zasadzie władzy stanów i federacji czeskich krajów lennych. Zebrane w mar­cu 1618 r. stany czeskie skierowały najpierw do króla skargi o łamanie praw zagwarantowanych w Liście, a potem wypowiedziały mu posłuszeństwo. W październiku sejm śląski postanowił o wysłaniu około połowy wojsk śląskich na pomoc powstaniu. Przemyślana polityka habsbur­ska, która doprowadziła do izolacji dyplomatycznej i zorganizowania sił mi­litarnych do walki z powstaniem spowodowała klęskę powstania. Rokowania między elektorem saskim i stanami śląskimi doprowa­dziły do powstania w lutym 1621 r. warunków układu, zwanego akordem drezdeńskim. Ślązacy zażądali obecnie potwierdzenia wolności stanowych i re­ligijnych, zwłaszcza Listu majestatycznego, oraz powszechnej amnestii jednak stano­wisko cesarza było równie jednoznaczne. Warunkiem ugody miał się stać akt bezwarunkowego poddania się stanów i zdania na jego łaskę. Najbardziej dotkliwą stratą było nakazane akordem drezdeńskim zerwa­nie wszelkich związków politycznych, w tym przede wszystkim konfedera­cji, z innymi krajami królestwa. Oznaczało to wyrzeczenie się wszelkich związków przede wszystkim z Czechami, które od 1609 r. były gwarantem utrzymania wolności religijnej i krajowej autonomii. Dalszym poczynaniom Ferdynanda II towarzyszyła świadomość nierozer­walnej zależności między rekatolicyzacją a zwiększeniem wpływu na rządy prowincją śląską władzy królewskiej. W latach 1621-1632 Śląsk nie brał bezpośrednio udziału w wojnie. Nie skłoniło go również do przystąpienia do niej nawet wkroczenie wojsk prote­stanckich w 1626 r. Ślązacy nie chcieli jednak również walczyć z tymi woj­skami po stronie cesarza. Zarzucając im wiarołomstwo, władza królewska po­stanowiła wykorzystać wkraczającą na Śląsk w pogoni za protestanckimi woj­skami armię cesarską pod dowództwem do przy­musowego nawracania na katolicyzm, pierwszy raz przeprowadzonego na tak wielką skalę. Król prowadził też konsekwentnie politykę zniechęcania książąt ślą­skich do udziału w życiu politycznym prowincji przez blokowanie ich praw i władzy.W wyniku przystąpienia w 1630 r. do wojny z cesarzem króla szwedzkieg Gustawa Adolfa na Śląsk wkroczyły w 1632 r. wojska trzech potęg ewangelickich:Szwecji, Brandenburgii oraz Saksonii. Najważniejsze śląski siły protestanckie, miasto Wrocław i książę legnicki, ogłosiły swą neutralność, rozumiejąc, że atak na Śląsk państw ewangelickich wynikał jedynie z ich planów militarnych. Z inicjatywy protestantów śląskich w sierpniu 1633 r. książęta Legnicy, Brzegu i Oleśnicy oraz miast i księstwo Wrocław zawarli z nimi, jako przedstawicielami potęg ewangelickich zaangażowanych w wojnę z cesarzem, układ. Drugi aktywny udział Śląska w wojnie trzydziestoletniej w latach 1633-1635, okupiony wielkimi stratami ludnościowymi i ogromnym zniszczeniem kraju, przyniósł w porównaniu do udziału w powstaniu z lat 1618-1621 jeszcze większą utratę wolności religijnych protestantom, a przez to także dalsze ograniczenie autonomii kraju. Poczucie zagrożenia potęgą Szwecji doprowadziło elektora saskiego do zawarcia 30 V 1635 separatystycznego pokoju z cesarzem w Pradze. W tych okolicznościach Śląsk musiał złożyć broń.{ Warunki ugody z cesarzem usta­lono w listopadzie 1634 r., a podstawą ich stał się dokument ogłoszony jako Reces dodatkowy pokoju praskiego, przesłany na Śląsk w czerwcu 1635 r.¹¹⁵ Książętom Brzegu, Oleśnicy i Legnicy oraz miastu Wrocław gwarantowano przywrócenie praw politycznych i zapewnienie poprzednich wolności religij­nych pod warunkiem zwrócenia się do cesarza z prośbą o łaskę oraz wyrze­czenia się wszelkich związków antycesarskich. Restrykcje sprowadzono wła­ściwie do nakazu zrzeczenia się przez miasto Wrocław starostwa księstwa wrocławskiego i oddania kancelarii ziemskiej tego księstwa. Było to pierwsze tak wyraźne ograniczenie politycznej potęgi miasta. Najważniejsze postano­wienie, które było nowością w stosunku do dotychczasowych aktów pokoju religijnego dla Śląska, dotyczyło księstw bezpośrednio podległych monarsze. Wobec nich cesarz zastrzegał sobie pełnię władzy nie związaną żadnymi przy­wilejami religijnymi}

W 1648 r. po zawiłych pertraktacjach zawarto pokój westfalski kończą­cy wojnę trzydziestoletnią. W czasie rokowań pokojowych Śląsk był przed­miotem długich rozmów¹¹⁷. Na przekór jednak wszystkim planom cesarz oświadczył, że ziemia śląska jest szlachetnym klejnotem wśród jego posiadło­ści i żadne próby odebrania mu jej nie wchodzą w rachubę. Złożono pisemne gwa­rancje o zachowaniu praw wolności wyznania dla protestantów śląskich. Ewangelicy tych księstw otrzymywali także zezwolenie na budowę trzech kościołów protestanckich w Głogowie, Jaworze i Świdnicy, które później, po ich wznie­sieniu, zaczęły też nosić miano Kościołów Pokoju. Skutki- Najbardziej dotknię­te zniszczeniami wojennymi zostały księstwa dolnośląskie: świdnicko-jawor-skie, ziębickie, legnickie i wrocławskie. W sposób szczególny ucierpiały tak­że tereny położone wzdłuż głównych szlaków wiodących przez Śląsk: obszar wzdłuż Odry od Zielonej Góry do Głogowa, tereny wokół Kamiennej Góry i przejść górskich, hrabstwo kłodzkie, księstwo nyskie oraz dolina Odry od Opawy do Opola. Miasta i twierdze śląskie wymienionych księstw i regio­nów wielokrotnie zdobywane były przez wojska obydwu wrogich stron, do­świadczając strasznych zniszczeń. Zagładzie przez powodowane działaniami militarnymi pożary uległy wówczas m.in. Głogów, Złotoryja, Lwówek, Dzierżoniów, Jelenia Góra, Bystrzyca Kłodzka i wiele innych. W Świdnicy np. z 1300 domów pozostało niezniszczonych 118. Do nielicznych miast, które nigdy nie zostały zdobyte, a przez to ominął je kataklizm zniszczenia przez zwycięskich żołnierzy, należały Brzeg i Wrocław. Ogromne były straty ludnościowe. Oblicza się, iż z około l min 600 tyś. mieszkańców Śląska w okresie przedwojennym, po 30 latach wojny pozosta­ło około miliona. Największe straty w ludziach wywołały na Śląsku nie dzia­łania militarne, lecz przywleczone przez wojska epidemie

Ad. Formy-kalwinizm

Protestancki Śląsk przeżywał ciężką próbę zwią­zaną z rozłamem w luteranizmie oraz z rozpowszechnianiem się tu kalwinizmu. W 1550 r. Moiban wypowiedział się publicznie z uznaniem o kalwiń­skiej doktrynie, zwłaszcza dotyczącej nauki o Chrystusie. Czynił to inspiro­wany pismami Melanchtona. Po zwycięstwie przeciwników Melanchtona w 1574 r. w Saksonii, postrzeganej przez śląskich ewangelików jako najważ­niejsze centrum teologiczne, przeprowadzono na Śląsku wiele procesów, w których oskarżano duchownych o kryptokalwinizm, którym to mianem określano poglądy Melanchtona z ostatniej, „eklektycznej" fazy rozwoju je­go doktryny. Kalwinizm znalazł jednak także bezpośrednią drogę na Śląsk. . Jednym z najbardziej znanych na Śląsku kalwinów był Johann Crato von Krafftheim. . Ideom kalwinizmu uległo w ówczesnym okresie wielu ludzi z elit spo­łecznych, np. z patrycjatu wrocławskiego. Należeli do nich m.in. Abraham Jenckwitz oraz bracia Johann i Thomas Rehdigerowie. Kalwinizm stawał się także przekonaniem aktywnych teologów i kaznodziejów. W 1559 r. Zacharias Ursinus (1534-1583), powo­łany rok wcześniej przez władze miejskie na nauczyciela gimnazjum św. Elż­biety, opublikowaniem tez o sakramentach rozpoczął kalwińskie wyzwanie rzucone Kościołowi wrocławskiemu⁸⁷. Krytyka luteranizmu wrocławskiego przez kalwinów pokazała cały ciężar kryzysu, w jakim znalazł się ten Kościół. Gdy Moiban został proboszczem w kościele św. Elżbiety, zostały wprawdzie zniesione drugorzędne kulty katolickie i przy­jęto luterański porządek chrztu i spowiedzi, pozwolono na małżeństwo księ­ży. Władze wrocławskie zmu­siły Ursinusa do emigracji w 1560 r., kiedy to wyjechał do Heidelbergu, gdzie opracował Katechizm heidelberski, jedną z podstaw wyznaniowych Kościoła reformowanego. Podobnie z Wrocławia musiał ustąpić pod presją rady w 1590 roku Adam Cureus, kaznodzieja w kościele Marii Magdaleny, gdy publicznie nazwał niektóre praktyki kościelne ewangelików bałwochwalstwem. Kalwinizm miał także jeszcze inny, niezwykle ważny, wymiar polityczny. Stawał sie_ bowiem ważnym aspektem rosnącej rywalizacji miedzy królem i sta­nami na Śląsku. Jednak najważniejsza dla przyszłości Kościoła protestanckiego i jego wy­znawców na Śląsku okazała się zmiana polityki religijnej pa­nującego. Rudolf II zaczął wyraźnie zmierzać do odbudowy katolicyzmu, a przez to do wzmocnienia swej władzy. Przejawem tej nowej polityki na Ślą­sku stały się próby ograniczenia wolności kultu protestantów w dobrach ka­tolickich i na terenie księstw bezpośrednio zależnych od króla. Władza królewska rozpoczęła również starania o wewnętrzną reformę Kościoła. Stopniowo wprowadzano także środki restrykcyjne wobec protestantów. W biskupich miastach nakazano usunięcie wszystkich protestantów z władz miejskich. Zaczęto przejmować z rąk protestantów kościoły.

---