System bankowy w Unii Europejskiej
Europejski sektor bankowy ulega zasadniczym przeobrażeniom. Istota i tempo zmian wynikają z kilku nakładających się w czasie działań i tendencji. Z jednej strony, od końca lat osiemdziesiątych sektor bankowy krajów Unii Europejskiej poddawany był działaniom prowadzącym do utworzenia, po 31 grudnia 1992 r.. Wspólnego Rynku. Kiedy natomiast w grudniu 1991 r. szefowie państw i rządów Unii Europejskiej podjęli w Maastricht historyczną decyzję o zawiązaniu unii walutowej i wprowadzeniu wspólnej waluty, euro, banki europejskie rozpoczęły szeroko zakrojone prace przygotowujące je do działania w nowej rzeczywistości. Jeszcze do niedawna na drodze do prawdziwie zintegrowanej gospodarki i finansów w skali europejskiej, stały bariery regulacyjne, obowiązujące w poszczególnych państwach członkowskich Wspólnot Europejskich w zakresie kontroli kapitałowej. Europejski rynek usług finansowych charakteryzował pewien niedorozwój wynikający z separacji rynków finansowych poszczególnych krajów członkowskich. Dopiero podpisanie Jednolitego Aktu Europejskiego w 1986 r. doprowadziło do określenia explicite warunków utworzenia Rynku Wewnętrznego opartego o cztery swobody: swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału. Państwa członkowskie Wspólnot Europejskich założyły jako ostateczny termin realizacji swobody przepływu kapitału4 rok 1992 r. Ze względu jednak na to, że rynek finansowy należy do najtrudniejszych w procesie liberalizacji wewnętrznej, termin ten uległ znacznemu przesunięciu. Właściwie dopiero w chwili obecnej, wraz z zawiązaniem europejskiej unii walutowej i wprowadzeniem euro można mówić o finalizacji procesu deregulacji na obszarze unii walutowej. Prowadzone od ponad 20 lat działania Komisji Europejskiej mające doprowadzić do zliberalizowania zasad przemieszczania się kapitału w Europie były zgodne z wysiłkami o charakterze globalnym podejmowanymi przez instytucje międzynarodowe, takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, czy Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Podstawowym celem MFW jest możliwie największa swoboda rozliczania wszystkich bieżących płatności związanych ze swobodnym przemieszczaniem się dóbr i usług. Na szczeblu świata uprzemysłowionego Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) zadeklarowała swobodny przepływ kapitału jako cel swoich działań. Po wszechstronnej analizie specyficznych aspektów rynków krajowych (OECD 1968r.) uzgodniono tzw. „Kodeks Liberalizacji Przepływu Kapitału" (OECD 1982r.) dzielący transakcje kapitałowe na szereg kategorii, dla których przewiduje się różne stopnie swobody.
2.EUROPEJSKIE SYSTEMY BANKOWE
Systemy bankowe w krajach Unii Europejskiej wywodzą się z odmiennych kultur, co w pewnym stopniu implikuje różnice i dostosowanie do specyfiki kulturowej i ekonomicznej poszczególnych krajów, czy nawet regionów. Część systemów bankowych Europy, szczególnie Włoch, Hiszpanii, Portugalii, Francji, a także Niemiec, charakteryzowała się znacznym rozdrobnieniem instytucji finansowych. Duży udział w bankowości miały (i częściowo mają do tej pory) kasy oszczędnościowe. Jednak w wyniku konieczności dostosowań do regulacji wspólnotowych, jak również w obliczu rosnącej konkurencji, kasy i drobne banki zaczęty łączyć się w grupy lub zostały wchłonięte przez duże banki komercyjne, l tak na przykład 30 Banques Populaires, regionalnych banków obsługujących przede wszystkim klientów indywidualnych zostało scentralizowanych pod egidą Natexis Banque, instytucji obsługującej przedsiębiorstwa.
We francuskim systemie bankowym główną rolę odgrywa sześć dużych grup bankowych: BNP-Paribas, Credit Agricole, Societś Generale, Credit Mutuel - CIC, Credit Lyonnais, Natexis - Banques Populaires oraz Credit Commercial de France (CCF). Część tych grup, jak na przykład BNP-Paribas, powstała w ostatnim czasie w wyniku połączenia banków o różnej specjalizacji, w celu utworzenia globalnej instytucji przy wykorzystaniu potencjału banków wchodzących w skład grupy Istotny jest również fakt, że duża grupa banków była instytucjami państwowymi, co wynikało z politycznych decyzji rządów socjalistycznych.
Pierwsza fala procesu prywatyzacji miała miejsce w latach 1986-87, kiedy to sprzedane zostały Societe Generale, CCF oraz Suez i Paribas. Druga fala, w 1993 r. objęta
prywatyzację Banque Nationale de Paris (BNP) i Credit Local de France. Ostatni etap, pod
naciskami Komisji Europejskiej, przeprowadzono w latach 1998-99. W 1996 r. znowelizowano francuskie prawo bankowe z 1984 r., pod kątem dostosowań do dyrektyw unijnych oraz wzmocnienia regulacji ostrożnościowych. Opłaty za usługi są w bankach francuskich dość zróżnicowane i uzależnione od rodzaju banku, jego wielkości i zasięgu terytorialnego, tj. ilości oddziałów. We Włoszech, dzięki dwóm aktom prawnym, tzw. Prawu
Amato z 1990 r. oraz Testo Uni-co z 1994 r., mającym na celu zreformowanie rozdrobnionego i mało rentownego systemu bankowego, liczne Casse di Risparmio (kasy
oszczędnościowe) rozpoczęły proces łączenia się w duże regionalne grupy lub stały się częścią holdingów zachowując swoje tradycyjne nazwy oraz specyfikę działalności (np. holding UniCredito, w skład którego weszły m.in. Cariyerona, Cassa di Risparmio Torino i Cassamarca, Cassa di Trento e Roveto oraz Cassa di Trieste). Pomiędzy rokiem 1990 a 1998 miało miejsce aż 350 fuzji, w wyniku których z 1156 instytucji pozostało 935. Ponadto, w latach 1993-1998 sprywatyzowano we Włoszech 7 banków. Ciekawy z punktu widzenia klientów jest fakt ujednolicenia, w znacznym stopniu, taryf prowizji i optat banków włoskich. Różnice w opłatach między bankami, jeśli w ogóle występują, są zazwyczaj nieznaczne. Wśród największych włoskich instytucji finansowych należy wymienić San Paolo - IMI, UniCredito, Banca Nazionale de] Lavoro, Banca Intesa, czy Grupa Mon-tepaschi z Banca Monte dei Paschi di Siena na czele.
W Hiszpanii działają banki prywatne, wśród których do największych należą Banco San-tander Central Hispano, Agentaria-BBV, Banco Espanol de Credito, Banco Popular Espa-nol. Oprócz tego są tu trzy typy instytucji finansowych: rozbudowana sieć Cajas de Ahorros, czyli kas oszczędnościowych, Creditos Cooperativo, rodzaj banków detalicznych oraz wyspecjalizowane instytucje kredytowe. Poziom usług świadczonych przez hiszpańskie instytucje finansowo-kredytowe oraz wysokość opłat jest uzależniona od rodzaju banku i jego wielkości. Obecność banków zagranicznych w Hiszpanii nie należy do najznaczniejszych (na koniec 1998 r. udział instytucji zagranicznych w PKB wyniósł 11,7%). Mimo to, ilość tych instytucji jest znacznie wyższa niż we Włoszech, Francji, czy Niemczech.
Banki portugalskie, do początku lat 90- tych byty instytucjami państwowymi. Przystąpienie Portugalii do Wspólnot Europejskich instytucjami 1986 r., zmusiło niejako rząd do podjęcia decyzji o prywatyzacji sektora finansowego. Największe banki portugalskie, w stosunku do ich rywali z innych państw Unii Europejskiej, są instytucjami małymi. Mimo, że w latach 90-tych nastąpiła szybka koncentracja tego sektora (pięć największych banków zwiększyło swój udział w rynku z 45% do 80%), to banki portugalskie nadal są zagrożone przez europejskie molochy finansowe. W 1999 r., mimo starań leadera finansowego, Mundial Confianca, połączenia z hiszpańskim Banco Santander Central Hispano i stworzenia silnej międzynarodowej grupy, rząd portugalski przeciwstawił się tym działaniom motywując swoją decyzję koniecznością zbudowania silnej struktury narodowej. Ostatecznie grupa Mundial Confianca została przejęta przez Banco Comercial Portugues (BCP). Grupa Mundial Cofinanca obejmuje: Banco Finto & Sotto Major, Banco Totta & Aaores, Credito Predial Portugues S.A., Banco Chemical Finance oraz firmy ubezpieczeniowe i holdingowe. Inaczej wygląda sytuacja w takich krajach jak Niemcy, Austria, Luksemburg, Są to państwa o bardzo stabilnym i silnym kapitałowo sektorze bankowym.
Luksemburg utrzymuje się praktycznie wyłącznie z działalności bankowej, która wytwarza 15% GBP Wielkiego Księstwa i dostarcza 30% dochodów z podatków. Ponadto, w sektorze bankowym zatrudnione jest aż 10% ludności czynnej zawodowo. Podstawowym zakresem działalności banków luksemburskich jest bankowość korporacyjna oraz inwestycyjna. Banki te, posiadając dużą bazę kapitałową angażują się w finansowanie dużych przedsięwzięć. Duży jest udział transakcji zawieranych w dolarach amerykańskich. Dla przykładu, na koniec 1998 r. wyniósł aż 37%.Do głównych banków obsługujących klientów indywidualnych należą Banque Generale du Luxembourg oraz Banque Internationale a Luxembourg. W bankach luksemburskich znaczący udział mają banki zagraniczne, szczególnie z Belgii i Francji (Kredietbank Luxembourge-ois, Fortis Bank Luxembourg, Credit Europeen), a rynek ten jest chętnie wybierany przez instytucje zagraniczne, jest to związane między innymi z faktem, że do potowy 1998 r. banki działające w Luksemburgu nie miały obowiązku odprowadzania rezerw. Dopiero w lipcu 1998 r. Banque Central du Luxemburg, dostosowując się do zapisu artykułu 19 statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych, otworzył rachunki dla wszystkich banków działających na terenie kraju i nałożył obowiązek odprowadzania rezerw w wysokości 2%. Niemcy i Austria są tradycyjnie krajami o silnym kapitałowo sektorze bankowym. Opierają się głównie o kapitał rodzimy. W Niemczech udział kapitału zagranicznego w bankowości wynosi zaledwie 4%. Podstawą są tu banki depozytowo-kredytowe oraz inwestycyjne. W Polsce doskonale znane są instytucje z germańskiej części Europy, jak: Deutsche Bank, Dresd-ner Bank, Commerzbank oraz austriackie Bank Austria Creditanstalt, czy Erste Bank.
Zarówno niemieckie, jak i austriackie instytucje charakteryzuje rzetelność i wysoki poziom świadczonych usług. Na rodzimych rynkach banki te, zabiegając o dużą liczbę klientów, oferują konkurencyjne ceny produktów bankowych. Jeszcze w początkach lat dziewięćdziesiątych banki belgijskie, podobnie jak francuskie, były w posiadaniu państwa. Jednakże zmieniające się otoczenie finansowe, jak również niska rentowność tych instytucji przyczyniły się do podjęcia przez rząd decyzji o sprywatyzowaniu sektora finansowego. Dzięki temu, nawet banki oszczędnościowe, tradycyjnie nie nastawione na zyskowność, stały się rentowe. Nowe prawo bankowe, obowiązujące od 1993 r., przyczyniło się do ujednolicenia procedur poszczególnych banków, nadało im jednakowy statut prawny oraz przyczyniło się do przyjęcia jednolitej linii rozwoju. Od końca 1997 r. Belgia jest areną wzmożonych fuzji i przejęć. W wyniku fuzji powstało pięć działających obecnie czołowych instytucji, których łączny udział w rynku kredytów klientowskich wynosi 75%, a w rynku depozytów 77%. Są to Fortis Bank, KBC Bank, Banque Bruxelles Lambert, Credit Communal oraz BACOB Bank.
Największe banki belgijskie są również aktywne na arenie międzynarodowej, szczególnie w Europie Środkowo-Wschodniej, jak na przykład Kredietbank, który jest właścicielem, między innymi, polskiego Kredyt Banku. Holandia zbudowała silny system bankowy o zasięgu międzynarodowym. Takie banki jak ABN Amro, ING, Rabobank należą do czołówki 30 największych światowych instytucji. Posiadają liczne oddziały i afiliacje na całym świecie (np. ABN Amro ma 2500 oddziałów w 74 krajach). Część zagranicznych oddziałów stanowią wyspecjalizowane jednostki w zakresie bankowości korporacyjnej lub operacji rynku kapitałowego.
W Wielkiej Brytanii i Irlandii, przedstawicielach anglosaskiego systemu bankowego, a więc takiego, w którym podstawą pozyskiwania środków finansowych są inwestycje, sektor bankowy rozwijał się w oparciu o historyczny podział na cztery zakresy działalności: clearing, inwestycyjne zwykle, inwestycje przemysłowe oraz działalność tzw. building societies, tj. kas oszczędnościowych udzielających pożyczek hipotecznych. Bankowość detaliczna rozwinęła się w Wielkiej Brytanii na bazie dawnych banków clearingowych. Do największych instytucji należą tu Bardays Bank PLC, HSBC Bank PLC, NatWest Banki PLC, LIoyds TBS Group PLC oraz Royal Bank of Scotland. Ich aktywa stanowią łącznie blisko 40% aktywów całego brytyjskiego sektora bankowego.
Wśród największych banków irlandzkich należy wskazać znany polskim klientom Allied Irish Bank Ltd. (AIB) - właściciel Wielkopolskiego Banku Kredytowego, a także Banku Zachodniego. Konieczność dostosowań do wymogów europejskich mająca na celu realizację swobodnego przepływu usług i kapitałów w dużym stopniu zbliżyła regulacje brytyjskie standardów irlandzkie do standardów kontynentalnych. Jednak cały czas w krajach tych obowiązuje odmienne prawo czekowe, jak również praktyka odnosząca się do umów bankowych zawieranych pomiędzy bankami i klientami.
W początkach lat dziewięćdziesiątych duński sektor bankowy przeżywał kryzys związany z recesją. Mimo to, zdecydowano się zachować prywatną strukturę bankowości, jednak już od 1993 r. następowała stopniowa, wyraźna poprawa sytuacji. Tradycyjny podział na banki komercyjne, banki hipoteczne oraz instytucje ubezpieczeniowe stopniowo zanikał w wyniku licznych fuzji i przejęć. Obecnie największą grupą bankową w Danii jest Den Danske A/S (która wchłonęła pięć banków szwedzkich), Unibank, BG Bank i Postgiro. Mówiąc o duńskim sektorze bankowym nie można nie wspomnieć o bankach szwedzkich. Banki te ściśle współpracują ze sobą, zarówno w dziedzinie usług bankowych jak i ubezpieczeniowych. Do największych duńskich partnerów, a zarazem największych banków w Szwecji zaliczyć trzeba następujące instytucje: Skandinaviska Enskilda Banken (SEB), Swed-bank, Svenska Handeisbanken. Fiński system bankowy charakteryzuje duża koncentracja. Główna rolę odgrywają tu trzy grupy bankowe: Leonia Bank PLC, Meritanordbanken Ltd, oraz Okobank. Banki te oferują pełną paletę wysokiej jakości usług bankowych i ubezpieczeniowych. Poza tymi niekwestionowanymi liderami, na rynku fińskim działają ponadto 44 nieduże banki spółdzielcze, 39 kas oszczędnościowych oraz 10 małych banków komercyjnych.
Tradycyjnie bankowość fińska jest ściśle powiązana z przemysłem. Dlatego tez banki szczególnie dbają o klientów korporacyjnych, co bynajmniej nie odbywa się kosztem klientów indywidualnych. W ciągu ostatnich 10 lat struktura własnościowa banków uległa istotnym przeobrażeniom dopuszczając wysoki udział kapitału zagranicznego, l tak, Meritanordbanken, to właściwie grupa fińsko-szwedzka, w której jednym z udziałowców jest rząd szwedzki.
Grecja należy do grupy krajów o słabszych kapitałowo systemach bankowych. Dodatkowo, banki rozwijają się w mniej stabilnym otoczeniu gospodarczym. Dla Grecji członkostwo we Wspólnotach Europejskich, które uzyskała w 1981 r. było zdecydowanie mobilizujące do przeprowadzenia kolejnych niezbędnych reform gospodarczych, jednak Grecja cały czas znajduje się na końcu peletonu, co w pewnej mierze rzutuje na sektor bankowy. Oferta produktowa i ceny usług odbiegają nieco od tego, co proponują klientom banki zachodniej lub północnej Europy. Dla banków polskich, a tym samymi i ich klientów, istotnym elementem współpracy z instytucjami finansowymi z krajów Unii Europejskiej są występujące różnice zwyczajowe w kulturze pracy. Z punktu widzenia czysto technicznego trudniej jest współpracować z bankami z południowych krajów DE, niż z zachodniej i północnej części kontynentu. W tym pierwszym przypadku częściej zdarzają się nieporozumienia, a ich wyjaśnianie zajmuje nierzadko kilka tygodni, a nawet miesięcy. A cierpi na tym, niestety, klient. Mimo, iż nadal kraje Unii dzielą czynniki prawne, fiskalne, regulacyjne i kulturowe, to z jednej strony regulacje unijne, obowiązujące dla każdego państwa członkowskiego, a z drugiej wprowadzenie euro zwiększają nacisk na harmonizację systemów finansowych oraz na konkurencję.
3. PODSTAWY UTWORZENIA UNII GOSPODARCZEJ l WALUTOWEJ
Unia Gospodarczo - Walutowa (UGW) jest kolejnym, zaawansowanym etapem integracji ekonomicznej państw członkowskich, po wcześniejszym utworzeniu rynku wewnętrznego zapewniającego tzw. cztery swobody: swobodny przepływ towarów, usług, osób i kapitału. Członkostwo w UGW implikuje prowadzenie wspólnej polityki monetarnej przez wszystkie państwa członkowskie i ścisłą koordynację ich polityk gospodarczych.
Zapisy Traktatu z Maastricht
U podstaw utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW) legły zapisy Traktatu o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) oraz postanowienia Rady Europejskiej w Madrycie w grudniu 1995 r. Traktat z Maastricht zawiera trzyetapowy scenariusz realizacji UGW, który został uzupełniony w maju 1995 r. w Zielonej Księdze Komisji Europejskiej o tematykę dotyczącą praktycznych problemów przejścia do wspólnej waluty, przyjętej na szczycie Rady Europejskiej w Madrycie. Pierwszy etap rozpoczął się w 1990 r. i trwał do 31 grudnia 1993 r. Zakładał on utworzenie wspólnego obszaru finansowego w efekcie liberalizacji świadczenia usług bankowych i ubezpieczeniowych, a także obrotu papierami wartościowymi. Z początkiem lipca 1990 r. zostały zniesione wszystkie bariery w przepływie kapitału w ramach Wspólnot Europejskich. W pierwszym etapie uległa również wzmocnieniu koordynacja polityki gospodarczej i walutowej, co miało na celu pełne zbliżenie poziomu gospodarek państw członkowskich Wspólnoty. Istota UGW wymaga stosunkowo wysokiego poziomu konwergencji gospodarczej państw członkowskich. Dlatego też artykuły 104C i 109J oraz protokoły dodatkowe Traktatu z Maastricht przewidują 5 kryteriów konwergencji, które musi wypełnić kraj kandydujący do UGW. Kryteria te dotyczą następujących obszarów funkcjonowania gospodarki:
• obniżenie stopy inflacji do średniego poziomu osiągniętego w trzech krajach z najniższą inflacją plus 1,5 punktu procentowego,
• zredukowanie deficytu budżetowego do poziomu 3% PKB (mierzonego w cenach rynkowych w roku poprzedzającym analizę),
• zredukowanie poziomu zadłużenia publicznego do 60% PKB,
• utrzymanie stabilnego kursu walutowego z dopuszczalnymi wahaniami +/- 15% przez okres co najmniej dwóch lat poprzedzających badanie tego kryterium zbieżności,
• utrzymanie średnich, nominalnych, długookresowych stóp procentowych na poziomie nie przekraczającym wartości granicznej, która jest nieważoną średnią arytmetyczną stóp procentowych trzech krajów o najniższej inflacji plus 2 punkty procentowe. Stopy procentowe powinny być mierzone na podstawie oprocentowania długoterminowych obligacji rządowych lub innych porównywalnych papierów wartościowych, przy uwzględnianiu różnic w definicjach narodowych.
Drugi etap, który trwał od 1 stycznia 1994 r. do 31 grudnia 1998 r. miał na celu doprowadzenie do spełnienia powyższych kryteriów przez kraje członkowskie Unii. W tym czasie rozpoczęto również tworzenie instytucji niezbędnych do realizacji przyszłej UGW. tak, w listopadzie 1994 r., powołano (EIW) z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, którego zadaniem była pomoc we współpracy między narodowymi bankami centralnymi, poprawa koordynacji polityki pieniężnej państw członkowskich Unii. EIW nakreślił kształt przyszłego Europejskiego Banku Centralnego, jak również zapoczątkował prace organizacyjne dla przyszłej emisji banknotów i monet wspólnego pieniądza euro w trzecim etapie UGW.
4. Rola Europejskiego Banku Centralnego (EBC) oraz Europejski System Banków
Centralnych (ESBC)
W drugim etapie tworzenia UGW powstał Europejski System Banków Centralnych (ESBC) składający się z Europejskiego Banku Centralnego oraz narodowych banków centralnych krajów członkowskich. Europejski Bank Centralny (EBC) rozpoczął działalność w lipcu 1998 r. zastępując Europejski Instytut Walutowy. ESBC nie posiada osobowości prawnej, natomiast posiada ją EBC. Podstawowym zadaniem Banku Centralnego jest: utrzymanie stabilności cen, definiowanie i realizowanie polityki walutowej Unii Europejskiej, prowadzenie polityki emisyjnej w odniesieniu do wspólnego pieniądza - euro, przeprowadzanie operacji dewizowych oraz zapewnienie sprawnej organizacji i funkcjonowania systemu rozliczeń pieniężnych i płatności. EBC przyczynia się do sprawnego prowadzenia przez kompetentne władze polityki związanej z kontrolą i stytucji kredytowych oraz stabilności systemu finansowego. Może również, w szczególnych przypadkach bezpośrednio sprawować funkcję nadzoru bankowego. Natomiast ESBC, jako całość, jest systemem niezależnego kształtowania polityki monetarnej. Narodowe banki centralne wchodzące w skład ESBC, zgodnie z zapisem Traktatu z Maastricht, nie mogą ulegać naciskom i wpływom ze strony władz UE oraz rządów i innych organów państwowych krajów członkowskich. Dlatego też w takim kraju jak Francja, gdzie Banque de France stanowił nieodłączną część systemu politycznego, w 1994 r. otrzymał niezależność zagwarantowaną ustawą.
5. NOWA WALUTA EURO (EUR)
Ukoronowaniem tworzenia UCW jest jej III etap i wprowadzenie, 1 stycznia 1999 r., wspólnej waluty - euro w formie bezgotówkowej.
Podstawy prawne stosowania euro i harmonogram wprowadzania wspólnej waluty
Wśród aktów Unii Europejskiej dotyczących problematyki euro należy wyróżnić dwa podstawowe, które stanowią ramy prawne funkcjonowania euro na obszarze UGW. Pierwszy z nich to Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1103/97 (Dziennik Urzędowy nr L 162 z dn. 19.06.1997 r.) dotyczące niektórych rozwiązań odnoszących się do wprowadzenia euro, oparte na Artykule 235 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej (obecnie Artykuł 308). Rozporządzenie zawiera te elementy, które muszą zostać zrealizowane w pierwszej kolejności tak, aby zagwarantować pewność rynku dla wczesnego przygotowania się do przejścia na euro. Dotyczy to przede wszystkim zamiany, z dniem 1 stycznia 1999 r. ecu na euro (w stosunku 1:1), zachowania ciągłości kontraktów oraz zasad dokonywania przeliczeń i zaokrągleń pomiędzy walutami narodowymi krajów UCW a euro i odwrotnie. Drugim aktem prawnym jest Rezolucja Rady Europejskiej z dnia 7 lipca 1997 r. określająca ramy prawne dla wprowadzenia euro (Dziennik Urzędowy nr C 236, z dn. 2.08.1997 r.). Regulacja ta stanowi, że: euro będzie zastępować waluty partycypujących krajów członkowskich, zgodnie ze stałymi kursami wymiany stosowanymi od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2001 r, na zasadzie równorzędności walut; od dnia 1 stycznia 1999 r. każde przywołanie ecu w dowolnym instrumencie prawnym zostaje zastąpione przez gdziekolwiek w przywołanie euro wg kursu euro do ecu jeden do jednego; instrumencie prawnym przywoływana jest narodowa jednostka monetarna, to przywołanie jest tak samo ważne, jak gdyby dotyczyło euro; wprowadzenie euro nie będzie mieć żadnego wpływu na zmianę jakiegokolwiek postanowienia instrumentu prawnego, bądź na zwolnienie z zobowiązań w ramach jakiegokolwiek instrumentu prawnego. Nie daje również żadnej ze stron kontraktu prawa do jednostronnego wypowiedzenia lub zmiany instrumentu prawnego, jednakże, szanując wolność zawierania umów, postanowienia te nie mają wpływu na decyzje podjęte
wspólnie od dnia 1 stycznia 1999 r. każda kwota przez wszystkie strony umowy denominowana w euro lub w walucie narodowej danego kraju należącego do UGW i płatna w tym kraju przelewem na rachunek wierzyciela, może być spłacana przez dłużnika bądź w jednostkach euro, bądź też w narodowych jednostkach monetarnych. Powyższe regulacje prawne dotyczące wprowadzenia i funkcjonowania euro są istotne zarówno dla działalności banków, jak i dla funkcjonowania przedsiębiorstw.
Harmonogram wprowadzania euro
Członkami UGW stało się ostatecznie 11 państw Unii Europejskiej. Dla walut tych państw obowiązują sztywne kursy wymiany wobec euro. Poza UCW pozostały na własne życzenie Wielka Brytania, Dania i Szwecja oraz Grecja, która nie spełnia kryteriów konwergencji, jednakże Grecja, dzięki znacznemu polepszeniu wyników gospodarczych ma szansę stać się kolejnym członkiem UCW od 1 stycznia 2001 r. Jak należy przeliczać kwoty wyrażone w euro na określoną walutę narodową kraju uczestniczącego w UGW ? Przyjrzyjmy się z bliska tej metodzie, jest to bowiem istotne dla wszystkich tych podmiotów, które otrzymują lub przekazują płatności w euro, a przecież muszą fizycznie podejmować równowartość tych kwot w konkretnej walucie narodowej, l tak, dokonując przewalutowania kwoty wyrażonej w walucie narodowej na euro należy podzielić tę kwotę przez stały kurs wymiany. Otrzymany wynik jest zaokrąglany do dwóch miejsc po przecinku. Wymiana euro na walutę narodową dokonywana jest w analogiczny sposób. Sprawę nieco komplikuje przeliczanie walut narodowych UCW między sobą, należy bowiem stosować tu tzw. metodę trójkąta tj. dokonywać przeliczeń niebezpośrednio, a poprzez euro. Jeśli chcemy wymienić franki francuskie na hiszpańskie pesety, to kwotę wyrażoną we frankach należy najpierw przeliczyć na euro, a następnie otrzymaną wartość podzielić przez stały kurs wymiany pesety. Otrzymaną kwotę należy zaokrąglić do drugiego miejsca po przecinku.
Od 1 stycznia 2002 r. nastąpi wprowadzanie do obiegu banknotów i monet euro, ale będą one jeszcze stosowane równolegle z banknotami i monetami narodowymi. Ten okres dwuwalutowości, zgodnie z przyjętym harmonogramem zakończy się 1 lipca 2002 r. Od tej daty waluty państw Unii zostaną ostatecznie wycofane z obiegu, jedynym środkiem płatniczym na obszarze zjednoczonej Europy ma się stać euro.
II. POLSKI SEKTOR BANKOWY A REGULACJE UNIJNE
Podpisanie 16 grudnia 1991 r. przez Polskę Układu Europejskiego, ustanawiającego stowarzyszenie ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, określiło jednoznacznie dziedziny i zakres, w jakim musimy dokonać harmonizacji ze standardami wspólnotowymi. Jedną z ważniejszych dziedzin, w której dostosowania są niezbędne tak, byśmy mogli mówić o sprawnie i bezpiecznie funkcjonującej gospodarce, jest bankowość i finanse. Podstawą dostosowań w obszarze usług bankowych jest właśnie Układ Europejski oraz Biała l Księga Komisji Europejskiej z 1995 r., w której określone zostały kierunki i zakres harmonizacji prawa państw kandydujących do członkostwa w UE z tzw. acquis communautaire, czyli wspólnotowym dorobkiem prawnym. W oparciu o wyznaczniki zawarte w Białej Księdze w dniu 15 lipca 1997 r. Rada Ministrów przyjęła „Harmonogram działań dostosowujących polski system prawny do zaleceń Białej Księgi Komisji Europejskiej ws. integracji z jednolitym Rynkiem UE". W Białej Księdze, Unia zaleca krajom aspirującym do członkostwa wdrażanie odpowiednich regulacji, warunkujących funkcjonowanie efektywnego systemu bankowego, w dwóch etapach. Pierwszy etap obejmuje pięć niezbędnych uregulowań, którym przypisane są konkretne dyrektywy podlegające wdrożeniu:
1. Ustanowienie zasad podejmowania działalności bankowej i swobodnego świadczenia usług oraz powołanie odpowiednich władz nadzorczych (Pierwsza Dyrektywa Bankowa nr 77/780/EWG dotycząca koordynacji prawa, przepisów i procedur administracyjnych związanych z rozpoczynaniem oraz prowadzeniem działalności przez instytucje kredytowe).
2. Zdefiniowanie kapitału (funduszy własnych) banku, który może być uznawany za podstawę wyliczania regulacji ostrożnościowych o charakterze ilościowym (dyrektywa z dn. 17 kwietnia 1989 r. w sprawie funduszy własnych banków, nr 89/299/EWG).
3. Wprowadzenie norm dotyczących współczynnika wypłacalności, ustanawiających minimalną jego wysokość na poziomie 8% (dyrektywa z dn. 18 grudnia 1989 r. w sprawie współczynnika wypłacalności, nr 89/647/EWG).
4. Utworzenie systemu gwarantowania depozytów w bankach na wypadek niewypłacalności danej instytucji (dyrektywa z dn. 30 maja 1994 w sprawie gwarantowania depozytów, nr 94/19/WE).
5. Podjęcie czynności służących przeciwdziałaniu procederowi prania pieniędzy i wykorzystania do tych celów sektora finansowego (dyrektywa z dn. 10 czerwca 1991 w sprawie zapobiegania wykorzystywania systemu finansowego w celu prania pieniędzy, nr
91/308/EWG).
W drugim etapie przewidziano wprowadzenie regulacji związanych z bezpiecznym i sprawnym funkcjonowaniem systemu bankowego. Uregulowania te dotyczą:
1. Warunków licencjonowania banków, ustalenia minimalnego kapitału założycielskiego i prowadzenia działalności bankowej oraz kontroli nad zmianami w składzie akcjonariatu banku (Druga Dyrektywa Bankowa z dn. 15 grudnia 1989 w sprawie koordynacji prawa, przepisów i procedur administracyjnych związanych z rozpoczynaniem oraz prowadzeniem działalności przez instytucje kredytowe, nr 89/646/EWC).
2. Jednolitych zasad sporządzania rocznych sprawozdań finansowych oraz sprawozdań skonsolidowanych przez banki i inne instytucje finansowe (dyrektywa z dn. 8 grudnia 1986 r. w sprawie zasad sporządzania rocznych sprawozdań finansowych i sprawozdań skonsolidowanych przez banki i instytucje finansowe, nr 86/635/EWG).
3. Norm ostrożnosciowych dotyczących adekwatności kapitału banków wobec ryzyka innego niż ryzyko kredytowe, tzw. market risk (dyrektywa z dn. 15 marca 1993 r. w sprawie adekwatności kapitału firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych - CAD, nr 93/6/WE).
4. Norm ostrożnosciowych dotyczących limitów koncentracji kredytów i innych wierzytelności (dyrektywa z dn. 21 grudnia 1992 r. w sprawie monitorowania i kontroli ryzyka kredytowego instytucji kredytowych, nr 92/21/EWC).
5. Nadzoru skonsolidowanego nad bankami i grupami bankowymi (dyrektywa z 6 kwietnia 1992 r. w sprawie nadzoru skonsolidowanego, nr 92/30/EWC). Biała Księga zawiera również podstawowe zasady, które warunkują bezpieczeństwo instytucji finansowych. Należą do nich:
• harmonizacja warunków autoryzacji działalności instytucji finansowych i standardów
nadzoru;
• wykonywanie nadzoru przez organy, które wydały licencję na działalność instytucji finansowej;
• wzajemne uznawanie standardów nadzoru bankowego.
1. Zgodność obowiązujących akt prawnych z dziedziny bankowości oraz przepływów finansowych z dyrektywami UE.
Proces harmonizacji polskiego szeroko rozumianego prawa bankowego i finansowego jest bardzo zaawansowany Na poziomie ustawowym występuje duża zgodność, aczkolwiek jeszcze nie całkowita, przepisów polskich z przepisami europejskimi. Od 1 stycznia 1998 r. obowiązują dwie nowe ustawy: ustawa z 29 sierpnia 1997r. - o Narodowym Banku Polskim (Dz. U. Nr 140, póz. 938) i ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. - Prawo bankowe (Dz. U. Nr 140, póz. 939). Oba dokumenty, mające podstawowe znaczenie dla sektora bankowego i finansowego, są generalnie rzecz biorąc zgodne ze standardami Unii Europejskiej. Ustawa niezależność NBP gwarantuje niezależność banku centralnego poprzez zapis, że głównym celem jego działania jest stabilność cen, za co NBP jest odpowiedzialny przed parlamentem. Prawo bankowe zapewnia stabilne funkcjonowanie systemu bankowego. Zgodnie z wymogami unijnymi, najważniejsze zmiany w zakresie prawa bankowego, w porównaniu do ustawy z 1989 r., dotyczą następujących dziedzin:
٭ Licencjonowanie działalności banków.
Przystępując w 1996 r. do Konwencji o Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju Polska zobowiązała się do rozszerzenia na wszystkie kraje członkowskie OECD: „stosowania wszelkich środków liberalizacji (...). Polska zapewni, że zezwolenie na zakładanie instytucji finansowych, włączając w to banki i towarzystwa ubezpieczeniowe, udzielane będą na zasadzie traktowania narodowego". Odnośnie warunków zakładania i funkcjonowania oddziałów i przedstawicielstw inwestorów zagranicznych w sektorze bankowości i usług finansowych Polska, zgodnie z przyjętym zobowiązaniem, od dnia 1 stycznia 1999 r. wprowadziła następujące zmiany:
- zniesiono ograniczenia liczby oddziałów banków zagranicznych, które mają zamiar działać w Polsce,
- nowy bank zagraniczny nie ma obowiązku angażowania się w sanację banku polskiego. Zmiany te oznaczają de facto dla Polski zniesienie ograniczeń dla banków zagranicznych w dostępie do rynku finansowego. Ponadto, zgodnie z zapisem Drugiej Dyrektywy Bankowej, wprowadzono ustawowy wymóg minimalnego kapitału założycielskiego banku w wysokości przynajmniej 5 min euro.
٭ Regulacje ostrożnościowe dotyczące limitów inwestycyjnych.
Według nowej ustawy banki uniwersalne mogą zwiększyć rozmiary swoich inwestycji partycypacyjnych w innych podmiotach, a tym samym poszerzyć zakres nadzoru właścicielskiego. Jest to o tyle istotne, że obecnie na naszym rynku cały czas brakuje dużych inwestorów instytucjonalnych. Dlatego też banki uniwersalne mogą i powinny, do czasu powstania silnych banków inwestycyjnych, odgrywać aktywniejszą rolę w zakresie inwestycji kapitałowych.
٭ Współczynnik wypłacalności.
Zgodnie z wymogami UE polskie banki muszą utrzymywać współczynnik wypłacalności na poziomie przynajmniej 8%, a w przypadku banków rozpoczynających działalność: 15%.
٭ Fundusze własne banków.
Nowe „Prawo bankowe" zobowiązuje banki do posiadania funduszy własnych w wysokości dostosowanej do rozmiaru prowadzonej działalności, a więc nie ogranicza minimalnej kwoty kapitału założycielskiego do 5 min euro.
٭ Koncentracja kredytów i innych wierzytelności.
Ustalone w Prawie bankowym limity koncentracji kredytów i innych wierzytelności są w pełni zgodne z tzw. dyrektywą LED (Dyrektywa Rady z dn. 2.12.1992 r. w sprawie monitorowania i kontroli dużego ryzyka kredytowego instytucji kredytowych, Dziennik Urzędowy WE nr L 29 z dn. 5.02.1993 r.).
٭ Biegli rewidenci.
Przepis dotyczący konieczności weryfikacji sprawozdań finansowych banków przez biegłych rewidentów (audytorów) i zakres zadań nałożonych na audytorów w pełni odzwierciedlają wymogi określone w przepisach obowiązujących w Unii Europejskiej (Dyrektywa Rady z n. 8.12.1986 r. w sprawie bilansów rocznych i bilansów skonsolidowanych banków oraz innych instytucji finansowych, Dziennik Urzędowy WE nr L 372 z dn. 31.12.1986r., tzw, dyrektywa ACA)
٭ Sprawowanie nadzoru międzynarodowego.
Ustawa „Prawo bankowe", stwarza prawne podstawy dla współpracy instytucji finansowych na szczeblu międzynarodowym oraz wymiany informacji w celu zapewnienia efektywnego
nadzoru finansowego.
Jeśli chodzi o istotny z punktu widzenia zarówno działalności przedsiębiorstw, jak również interesu klienta indywidualnego, program gwarancji lokat, to 14 stycznia 1994 r. przyjęto ustawę o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Została ona znowelizowana 20 stycznia 1997 r. Ustawa określa zasady tworzenia i funkcjonowania ustawowych i dobrowolnych programów gwarancji lokat. Przewiduje także ochronę lokat w złotych polskich i walutach obcych, niezależnie od liczby umów zawartych przez wpłacającego z bankiem, jednak pełne spełnienie wymogów Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z dn. 30.05.1994 r. w sprawie gwarantowania depozytów, wymaga stopniowego podnoszenia progu gwarancyjnego.
Również kwestia dostosowań polskich regulacji, w formie zarządzenia Prezesa NBR do realizacji dyrektywy w spawie przelewów transgranicznych (dyrektywa UE nr 97/5/WE, Dziennik Urzędowy WE nr L 43 z dn. 14.02.1997 r.) będzie miała znaczący wpływ na poprawę świadczonych przez banki usług oraz na redukcję kosztów związanych z przekazami zagranicznymi. Dyrektywa ta odnosi się bowiem do przekazów transgranicznych do wysokości 50 tyś. euro lub równowartości w innej walucie realizowanych zarówno przelewów formie przelewów z jednego rachunku na inny prowadzony w innym kraju członkowskim UE, jak również wpłaty na rachunek bankowy w innym kraju Unii. Przyjęcie tej regulacji przez Polskę, a tym samym szybkie i tanie realizowanie tego typu poleceń płatniczych miałoby olbrzymie znaczenie przede wszystkim dla osób fizycznych oraz małych i średnich przedsiębiorstw. Artykuł 5-ty Dyrektywy nakłada bowiem na bank obowiązek wiążącego określenia, na żądanie klienta, czasu niezbędnego dla realizacji przekazu oraz wszelkich związanych z tym opłat. Obecne prawo polskie nie nakłada tego typu wiążących zobowiązań na bank.
2. System dewizowy Polski
Na początku lat 90-tych Polska zrobiła duży postęp w znoszeniu restrykcji walutowych, dzięki czemu część postanowień z zakresu swobodnego przepływu kapitału zrealizowanych zostało ze znacznym wyprzedzeniem, szybciej niż przewidywał Układ Europejski, już w 1991 r. możliwy byt swobodny transfer zysku netto, wypracowanego przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego, w walutach wymienialnych. W 1993 r. taki transfer został dopuszczony z kwot uzyskanych ze sprzedaży akcji i udziałów. Za granicę można było również przekazywać wynagrodzenia osób pochodzących z innych państw, zatrudnionych w takich spółkach. Pierwsza ustawa - „Prawo dewizowe", która weszła w życie 31 grudnia 1994 r., była istotnym posunięciem w ramach realizacji wprowadzania swobodnego przepływu kapitału między Polską a Unią Europejską. Na podstawie „Prawa dewizowego" włączono ecu do wartości dewizowych, co automatycznie zakwalifikowało transakcje nominowane w tej walucie do obrotu dewizowego. Polska waluta została, w ograniczonym zakresie, dopuszczona do transakcji w handlu zagranicznym.
Ponadto, od chwili obowiązywania Ustawy, zakres wymienialności złotówki dotyczy wszystkich rodzajów transakcji bieżących i usług. Na tej podstawie, 1 czerwca 1995 r. Międzynarodowy Fundusz Walutowy uznaje polską walutę za częściowo wymienialną, w odróżnieniu od wymienialności całkowitej, jednocześnie założono w tym czasie, że w ciągu 5 lat, tj. do 2000 r. złotówka ma osiągnąć pełną wymienialność. Koncepcja ta miała ścisły związek z zabiegami Polski o członkostwo w OECD. Jeśli chodzi o liberalizację obrotów kapitałowych, to ustawa dewizowa wprowadziła liberalizację płatności bieżących oraz przepływu kapitałów średnio- i długoterminowych, tj. okresu dłuższego niż 1 rok. Upłynnienie kursu złotego, od 16 maja 1995 r., stworzyło dalsze warunki dla liberalizacji obrotów kapitałowych. Udział banku centralnego ograniczył się do korygujących interwencji.
Kolejnym ważnym posunięciem liberalizacji przepływów kapitałowych oraz unowocześniania systemu bankowego było zniesienie obowiązku odsprzedaży przez obywateli Polski wpływów walutowych bankom. W wyniku tej decyzji rozszerzono więc uprawnienia do utrzymywania na rachunku środków dewizowych bez natychmiastowej ich odsprzedaży - poza rachunek zastrzeżony Zmiana ta została częściowo wymuszona nadmiernymi rezerwami walut obcych. Poza tym, od tej chwili, ryzyko kursowe jest ponoszone nie przez bank, ale przez klienta, który będzie na banku wymuszał rozwój nowych technik zabezpieczających przed ryzykiem, a na systemie finansowym w ogóle - rozwój nowych rynków.
Zarządzenie Ministra Finansów z 16 stycznia 1996 r. w sprawie ogólnych zezwoleń dewizowych oraz nowelizacja tego Zarządzenia z 1 kwietnia 1997 r., dotyczyły liberalizacji przepływów kapitałowych w formie inwestycji bezpośrednich oraz portfelowych. Oznacza to m.in. zezwolenie firmom zagranicznym na emisję papierów wartościowych w Polsce, co do 1992 r. to dozwolone tylko dla firm polskich. Spodziewanym efektem tego Zarządzenia jest rozwój rynków kapitałowych, zwłaszcza krótkoterminowych papierów dłużnych, tzw. commercial papers. częściowo zliberalizowany został odpływ kapitałów, w postaci inwestycji bezpośrednich oraz udzielanych zagranicy pożyczek i kredytów. Polska, powinna była w chwili wejścia w życie Układu Europejskiego, znieść ograniczenia dotyczące zakupu przez Polaków akcji firm zagranicznych, gdy zakup ten ma charakter inwestycji bezpośrednich. Rozwiązanie takie Polska wprowadziła dopiero na podstawie cytowanego Zarządzenia z 16 stycznia 1996 r. Zezwala ono polskim podmiotom gospodarczym na nabycie lub objęcie akcji albo udziałów w spółkach mających siedzibę w krajach OECD, czyli także we wszystkich krajach Unii. Możliwe stało się również nabycie przez podmioty polskie nieruchomości położonej za granicą w związku z prowadzoną tam działalnością gospodarczą. Jednakże kluczowe zmiany dla obrotu gospodarczego i wprowadziła uchwalona przez parlament 18 grudnia 1998 r. nowa ustawa „Prawo dewizowe", a obowiązująca od 12 stycznia 1999 r. W ustawie została całkowicie zmieniona dotychczas stosowana terminologia, przystosowano ją do terminów obowiązujących w dewizowych aktach prawnych krajów Unii Europejskiej, standardach MEW oraz OECD. Ale nie jest to bynajmniej jedyna zmiana. Przede wszystkim, ustawa ta zapewnia złotówce pełną wymienialność. Dla obywateli polskich oznacza to możliwość wywozu złotówek za granicę i dokonywania ich wymiany w zagranicznych kantorach lub bankach na inne waluty. Z punktu widzenia teorii zapis ten wydaje się rewolucyjny ale w praktyce sprawy wyglądają nieco inaczej.
Po pierwsze, w miejscach mniej odwiedzanych przez polskich turystów złotówka jest nadal trudno wymienialna lub wymiana jej jest wręcz niemożliwa. Podobnie rzecz się ma z międzynarodowymi rozliczeniami międzybankowymi. Praktycznie niemożliwe jest rozliczanie transakcji handlowych w złotówkach. Aby uniknąć wszelkich kłopotów i utrudnień (a także ponoszenia dodatkowych niepotrzebnych kosztów), umowy handlowe zawierane z zagranicznymi kontrahentami lepiej rozliczać w dolarach, w euro lub innych walutach wymienialnych. Ustawa dopuszcza możliwość zakupu dowolnej kwoty walut wymienialnych bez konieczności identyfikowania tytułu ich zakupu. Reglamentowany pozostaje natomiast transfer walut za granicę. Oznacza to, że bank ma prawo zażądać udokumentowania tytułu przekazu należności za granicę tj. udowodnienia, że dokonywana transakcja mieści się w kategorii zwolnionej z obowiązku uzyskania dodatkowego zezwolenia. W przypadku płatności przekraczających 20 000 euro banki mają obowiązek żądać powyższych dokumentów. Do transakcji w pełni wyłączonych z ograniczeń należy kategoria tzw. obrotu bieżącego zawierająca następujące pozycje:
• transakcje handlu zagranicznego (eksport i import towarów, usług oraz praw), kredyty kupieckie,
• kredyty nabywcy/sprzedawcy zawierane w ramach umów handlu zagranicznego, przychody, zyski i odsetki (np. z rachunków),
• świadczenia rodzinne,
• emerytury, renty, alimenty,
• nagrody i wygrane,
• podatki, da i inne,
• odszkodowania, roszczenia,
• bezpodstawne wzbogacenie.
Ponadto ustawa umożliwia rezydentom i nierezydentom znaczną swobodę w zawieraniu transakcji pochodnymi instrumentami finansowymi. Nie wymagają one zezwolenia wtedy, gdy są dokonywane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie lub Centralnej Tabeli Ofert, lub też na Polskiej Giełdzie Finansowej. Natomiast restrykcjom, a tym samym obowiązkowi uzyskiwania zezwoleń podlegają krótkoterminowe transakcje kapitałowe, przede wszystkim:
• emisja, obrót i nabywanie przez rezydentów za granicą krótkoterminowych papierów wartościowych, w tym pochodnych instrumentów finansowych zarówno w obrocie giełdowym, jak i pozagiełdowym;
• posiadanie przez rezydentów poza granicami kraju rachunków bankowych (ograniczenie to nie dotyczy rachunków bankowych otwieranych w czasie pobytu rezydentów za granicą oraz w związku z przeprowadzanymi przez nich inwestycjami bezpośrednimi lub portfelowymi);
• wprowadzanie przez nierezydentów do obrotu na rynku polskim krótkoterminowych papierów wartościowych oraz pochodnych instrumentów finansowych zarówno w obrocie giełdowym, jak i pozagiełdowym;
• nabywanie przez rezydentów za granicą krótkoterminowych papierów wartościowych oraz pochodnych instrumentów finansowych zarówno w obrocie giełdowym, jak i pozagiełdowym. Ograniczenie nie odnosi się do grupy banków uprawnionych do dokonywania tego typu transakcji;
• udzielanie i zaciąganie w obrocie z zagranicą kredytów i pożyczek krótkoterminowych, tj. o terminie spłaty do 1 roku;
• nabywanie w Polsce przez nierezydentów krótkoterminowych papierów wartościowych oraz pochodnych instrumentów finansowych zarówno w obrocie giełdowym, jak i pozagiełdowym. Ograniczenie to nie dotyczy skarbowych papierów wartościowych oraz pochodnych instrumentów finansowych wymienionych w ustawie (CPW, CeTO, PGF) oraz tych instrumentów oferowanych przez uprawnione banki;
• posiadanie przez nierezydentów w polskich bankach depozytów zlotowych w kwocie przekraczającej 500.000 złotych i na terminy krótsze niż 3 miesiące. 12 kwietnia 2000 r. Rząd RR na wniosek Rady Polityki Pieniężnej, podjął decyzję o całkowitym upłynnieniu złotego. W związku z tym, kurs polskiej waluty może wahać się na rynku bez żadnych ograniczeń. O cenie złotówki decyduje wyłącznie poziom podaży i popytu, jak również wiarygodność polskiej gospodarki w oczach inwestorów. Decyzja ta jest efektem prowadzonych przez ostatnich kilka lat intensywnych działań w kierunku spełnienia wymogów OECD oraz Unii Europejskiej. Kolejnym istotnym krokiem wynikającym z podjętych przez Polskę zobowiązań wobec OECD, powinna być decyzja o liberalizacji obrotów kapitałami krótkoterminowymi.
3. Stanowisko negocjacyjne Polski w obszarze Unii Gospodarczo - Walutowej oraz swobody przepływu kapitału i swobody świadczenia usług.
Pozostałe kwestie dostosowań do bankowych regulacji europejskich, nie przedstawione w powyższych podrozdziałach, stanowią treść stanowisk negocjacyjnych Polski w obszarze Unii Gospodarczo-Walutowej, swobody przepływu kapitału oraz swobody świadczenia usług. We wszystkich tych obszarach Polska przyjęła datę 31 grudnia 2002 r. jako termin gotowości do członkostwa w Unii Europejskiej.
W obszarze swobodnego przepływu kapitału Polska zadeklarowała gotowość przyjęcia prawa europejskiego, z wyjątkiem kwestii przepływu kapitału związanego z nabywaniem nieruchomości przez cudzoziemców oraz dokonywania bezpośrednich inwestycji w sektorze transportu lotniczego, w których to dziedzinach negocjowane będą okresy przejściowe od 5 do 18 lat. Ponadto, Polska przyjęta harmonogram ostatecznej liberalizacji przepływów kapitałowych. Zgodnie z tym harmonogramem istniejące jeszcze ograniczenia w swobodnym przepływie kapitału, nieuregulowane w ustawie „Prawo dewizowe", będą usuwane stopniowo do końca 2002 r. Obszar negocjacyjny dotyczący swobodnego przepływu usług, określa prawo do zakładania przedsiębiorstw oraz przewiduje swobodę świadczenia usług, między innymi usług bankowych, ubezpieczeniowych, na rynku papierów wartościowych i usług inwestycyjnych oraz ochrony danych osobowych i dostępu do informacji.
W najbliższej przyszłości wprowadzone zostaną niezbędne zmiany w prawie bankowym, które w sposób bardziej precyzyjny określą, między innymi takie dziedziny jak pole konkurencji. Również środki ostrożnościowe z zakresu prania pieniędzy zostaną znacznie zaostrzone w nowej ustawie, której projekt jest obecnie w fazie przygotowań przez Ministerstwo Finansów. Komisja Nadzoru Bankowego przyjęła kilkuletni harmonogram stopniowego odliczania od funduszy własnych instytucji finansowych wartości niematerialnych i prawnych. Obowiązek taki nakłada na wszystkie instytucje finansowe prawo wspólnotowe.
Polska wystąpiła również o okres przejściowy, do roku 2007, w odniesieniu do wymaganego w DE minimalnego poziomu funduszy własnych instytucji kredytowych, a w szczególności banków spółdzielczych, których fundusze własne, zgodnie z dyrektywą powinny wynosić przynajmniej 1 min euro. Zgodnie z przyjętym w dniu 26 lipca 2000 r. projektem ustawy dotyczącej funkcjonowania banków spółdzielczych, fundusze własne w wysokości 300 tyś. euro banki spółdzielcze muszą osiągnąć do końca 2000 r., 500 tyś. euro do końca 2005 r., natomiast 1 min euro do końca 2007 r. Projekt ustawy zakłada również, wyodrębnienie banków zrzeszających dla tych banków spółdzielczych, które nie osiągną wymaganego minimum kapitałowego.
Konieczne jest ponadto dokonanie zmian w takich zakresach jak: adekwatność kapitałowa instytucji kredytowych, pomiar ryzyka i przenoszenie go na wymogi kapitałowe, zasady określania i sumowania funduszy własnych banków (m.in, art. 127-128 rozdziału 10 nowego „Prawa bankowego") oraz regulacje dotyczące nadzoru skonsolidowanego nad instytucją finansową. W odniesieniu do rynku papierów wartościowych Polska ubiega się o okres przejściowy co do regulacji prawa wspólnotowego, nakładającej wymóg posiadania przez firmy maklerskie kapitału zabezpieczającego w wysokości 20 tyś. euro (Dyrektywa Rady z dn. 10.05.1993 r. w sprawie usług inwestycyjnych w zakresie obrotu papierami wartościowymi, Dziennik Urzędowy WE nr L 141 - lnvestment Sen/ices Directive, ISD). Ponadto w swoim stanowisku negocjacyjnym Polska występuje również o rozszerzenie listy instytucji kredytowych wyłączonych spod działania dyrektyw bankowych o Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo - Kredytowe oraz Bank Gospodarstwa Krajowego, który ma stać się instytucja do realizacji zadań państwowych.
III. POLSKI SEKTOR BANKOWY NA DRODZE DO EURO
1. Euro a funkcjonowanie banków w Polsce
Prowadzenie wspólnej waluty w 11 państwach należących do UCW, ma bezpośrednie istotne implikacje dla gospodarek krajów spoza strefy euro, na kontakty handlowe i w końcu na cala sferę działalności przedsiębiorstw, banków i instytucji. Polska, w chwili obecnej, nie jest krajem należącym do strefy euro. Jednak dążenie do członkostwa w Unii Europejskiej, a docelowo również w unii monetarnej, jak również silne powiązania gospodarcze z państwami Unii Europejskiej powodują, że wprowadzenie euro ma istotny wpływ na polską gospodarkę i sektor bankowy.
Wyjątkowo korzystna była, u progu 1999 r., sytuacja banków ze 100% udziałem banków zagranicznych (jak np. Deutsche Bank Polska, BNP-Dresnder, Citibank, Credit Lyonnais Polska, ABN AMRO, Rabobank, Bank Austria Creditanstalt i in.), czy też oddziałów banków zagranicznych (INC i Societe Generale), które w pełni korzystały z doświadczeń i know-how swoich banków-matek. Pozostałe instytucje zmuszone były własnymi sitami i w oparciu o własne analizy przygotować się do tej „walutowej daty zero". W szczególnej sytuacji znajdują się polskie banki, które posiadają uprawnienia dewizowe i prowadzą obsługę handlu zagranicznego, ich reakcja na wejście euro musiała być natychmiastowa. Większa część prac dostosowawczych została rozpoczęta w bankach przed l stycznia 1999 r. Miały one na celu osiągnięcie następujących efektów:
• zapewnienie gotowości do rozliczania transakcji w euro od 1 stycznia 1999 r.,
• racjonalizacja sieci korespondenckiej w krajach należących do Unii Gospodarczo- Walutowej,
• zachowanie konkurencyjności na rynku usług finansowych,
• spełnienie oczekiwań i potrzeb wszystkich kategorii klientów.
2. Oferta banków polskich w zakresie produktów i usług w euro
Wprowadzenie euro spowodowało największe zmiany na rynku ustug finansowych w zakresie infrastruktury płatności. W konsekwencji wystąpiła konieczność modyfikacji bankowej oferty produktowej w zakresie produktów i usług w nowej walucie. Przygotowanie do nowej oferty produktowej w euro wymaga przeprowadzenia w banku szeregu prac techniczno - adaptacyjnych, pozwalających na sprawną obsługę nowych produktów i zapewnienie skuteczności w takich obszarach jak: infrastruktura płatności, transakcje międzybankowe i transakcje dla klientów. Dla zachowania konkurencyjności niezbędne jest wykorzystanie nowych możliwości rynkowych, jakie niesie za sobą wprowadzenie euro oraz dostosowania ofert przez banki do potrzeb i wymagań klientów w zakresie wykonywania operacji finansowych w tej walucie. W stosunku do standardowych pozycji produktowych, praktycznie wszystkie banki komercyjne działające na rynku polskim (przede wszystkim te tradycyjnie nastawione na obsługę firm, jak np. Bank Handlowy, Bank Pekao SA, BRE Bank i inne), proponują usługi w euro zarówno dla klientów indywidualnych, jak i dla przedsiębiorstw tak, by zapewnić możliwie najwyższy poziom obsługi handlu zagranicznego.
3. Euro - oferty banków obejmują:
1. Otwieranie i prowadzenie rachunków bieżących oraz pomocniczych służących do gromadzenia środków pieniężnych w euro i przeprowadzania rozliczeń pieniężnych. Ponadto część banków oferuje rachunki typu cali w walucie euro. Są to rachunki lokat otwierane na podstawie dyspozycji składanych telefonicznie lub ustnie w wyznaczonych placówkach banków. Minimalne kwoty wkładów są ustalane na wysokim poziomie (najczęściej powyżej EUR 5.000). W zależności od wysokości wkładu oprocentowanie ustalane jest indywidualnie według zmiennej stopy procentowej. Rachunki typu cali posiadają liczne zalety, szczególnie istotne z punktu widzenia zarządzania finansami przedsiębiorstw. A mianowicie: zapewniają dużą płynność środków przy jednoczesnym osiąganiu dodatkowego dochodu (możliwość uzyskania wyższego oprocentowania niż na rachunku bieżącym) oraz umożliwiają dokonywanie dyspozycji drogą telefoniczną.
2. Otwieranie lokat terminowych w euro w oparciu o stałą lub zmienną stopę procentową.
3. Udzielanie kredytów, pożyczek, poręczeń i gwarancji w euro, do wykorzystania w określonych umową walutach wymienialnych i z możliwością spłaty w tych walutach. W walucie euro banki udzielają kredytów obrotowych krótkoterminowych z terminem spłaty do 1 roku oraz średnioterminowych z terminem spłaty do 3 lat. Firmy mogą ubiegać się o krótkoterminowe, średnioterminowe lub długoterminowe kredyty inwestycyjne przeznaczone na finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych.
Banki w swej ofercie posiadają również specjalny kredyt krótkoterminowy dla sektora małych przedsiębiorstw. Kredyt taki służy finansowaniu bieżącej działalności gospodarczej kredytobiorcy.
4. Finansowanie transakcji handlu zagranicznego.
Od 1 stycznia 1999 r. systematycznie rośnie liczba transakcji realizowanych w walucie EUR. Banki pośredniczące w transakcjach
handlu zagranicznego oferują nowoczesne instrumenty płatności i gwarancji zapłaty. Do instrumentów płatności należą:
• polecenia wypłaty z zagranicy i za granicę - realizowane za pośrednictwem szerokiej sieci banków - korespondetów oraz przy wykorzystaniu europejskich systemów rozliczeniowych takich jak EBA, TARGET. (Rozliczeniom w euro poświęcona zostanie kolejna część niniejszej broszury.)
• czeki;
• inkaso dokumentowe importowe i eksportowe;
• akredytywa dokumentowa.
• Instrumenty zabezpieczające:
- gwarancja bankowa;
- awal;
- akredytywa stand-by
5. Operacje rynku walutowego, ogólnie rzecz ujmując służą zabezpieczaniu finansowemu transakcji zawieranych na długie okresy. Do instrumentów tych należą:
• transakcje kupna/sprzedaży EUR/PLN;
• transakcje terminowe typu FORWARD. Przedmiotem transakcji terminowej typu FORWARD jest sprzedaż, określonej w umowie, kwoty waluty EUR przeznaczonej na pokrycie zleconej przez krajowy podmiot gospodarczy płatności za granicę lub też sprzedaż określonej kwoty PLN przeznaczonej na pokrycie zobowiązania z zagranicy wobec krajowego podmiotu gospodarczego;
• opcje walutowe na kupno/sprzedaż EUR/PLN,
• Transakcje opcyjne dokonywane w oparciu o wartość waluty EUR podanej w złotych (kursy)
• transakcje przyszłej stopy procentowej (Forward Ratę Agreement) dla EUR oraz kontrakty SWAP:
- Interest Ratę Swap (IRS),
- Currency Interes! Ratę Swap (CIRS).
6. Pośredni lub bezpośredni udział w emisji instrumentów dłużnych denominowanych w euro. Do instrumentów dłużnych zalicza się przede wszystkim: bony komercyjne, obligacje, obligacje zamienne na akcje, obligacje komunalne. Umożliwiają one pozyskiwanie środków w celu sfinansowania potrzeb podmiotu-emitenta (przedsiębiorstwa, gminy). Emisja może mieć na celu pozyskanie środków na potrzeby bieżące, a więc być instrumentem krótkoterminowym, lub na przykład umożliwić finansowanie przedsięwzięcia inwestycyjnego. W takim przypadku będzie to instrument długoterminowy.
4. Rozliczenia międzynarodowe w euro - implikacje dla przedsiębiorstw
Wydawałoby się, że Polska, jako kraj nie będący członkiem Unii Europejskiej (UE), a tym bardziej Unii Gospodarczo-Walutowej, pozostaje na marginesie tego, co dzieje się na europejskich rynkach finansowych i bankowych, jest to jednak przekonanie zdecydowanie błędne. Biorąc pod uwagę fakt, że Polska jest krajem, w którym około 60% wymiany handlowej odbywa się z krajami Unii Europejskiej, zarówno polskie przedsiębiorstwa jak i banki muszą stosować euro do fakturowania i regulowania płatności, a tym samym muszą dostosować się do systemów obowiązujących na tych rynkach UE.
Podstawową formą współpracy między bankami polskimi i zagranicznymi jest współpraca korespondencka, czyli poprzez rachunki nostro i loro (nasz u nich i ich u nas). Ta płaszczyzna była jedyną aż do chwili wprowadzenie nowej waluty euro. Od 1 stycznia 1999 r. powoli zmienia się formuła współpracy. Ze względu na ujednolicenie waluty na obszarze UE nie ma już konieczności utrzymywania rozbudowanej sieci korespondentów w poszczególnych walutach. Zmobilizowało to również banki spoza strefy euro do racjonalizacji sieci korespondentów i częściowej redukcji rachunków nostro.
Wychodząc naprzeciw potrzebom klientów, przede wszystkim polskich firm, które od razu chciały przejść na rozliczenia z kontrahentami zagranicznymi w euro, większość banków polskich decydowała się na otwarcie rachunków w euro z dniem 1 stycznia 1999 r., jednocześnie jednak pozostawiając rachunki w walutach narodowych. Dopiero pierwsza połowa 1999 r. przyniosła istotne zmiany i stopniowe wycofywanie się z rachunków w walutach narodowych „in", których utrzymywanie powoli przestawało być zasadne. Przy analizie przyszłej współpracy w euro i decyzji o wyborze banków- korespondentów banki brały pod uwagę elementy istotne zarówno dla nich samych, jak i dla klientów, a więc:
• zasięg i charakter banku zagranicznego, jego pozycję na rynku lokalnym,
• szeroko rozumianą ocenę dotychczasowej współpracy,
• konkurencyjność cenową oraz ofertę usług dodatkowych oferowanych w ramach rachunku nostro, na które złożyły się m.in. takie elementy jak: wysokość opłaty za prowadzenie rachunku, taryfa prowizji i opłat za poszczególne usługi bankowe oraz cuttoff time, czyli godzina, do której należy przekazać zlecenie płatnicze, aby mogło być zrealizowane tego samego dnia,
• techniczne przygotowanie banku zagranicznego do rozliczania transakcji w euro.
5. Konkurencja na rynku usług finansowych
Euro dostarcza impulsu do pobudzania aktywności i rozwoju sektora bankowego. Europejskie banki muszą nadążać za światowym trendem innowacji produktowych i instytucjonalnych, w przeciwnym razie to inne instytucje finansowe zastąpią je w wyspecjalizowanej obsłudze klientów. Dlatego też istotną rolę odgrywa umiejętność strategicznego i dalekosiężnego działania banków oraz wykorzystania euro do rozwinięcia transgranicznego świadczenia usług w celu pozyskiwania nowych segmentów rynku finansowego. Niezwykle istotnym czynnikiem konkurencji jest również umiejętna redukcja kosztów usług, już w chwili obecnej, gdy dzięki wprowadzeniu euro ceny towarów i usług stały się przejrzyste pomiędzy poszczególnymi krajami UCW, banki europejskie pracują nad zmniejszaniem kosztów obsługi ponoszonych przez klienta, biorąc za podstawę działania zasadę „szybciej i taniej" oraz starając się stworzyć optymalny dostęp do pieniądza. Presja konkurencyjna dotyczy nie tylko banków komercyjnych, ale również banków centralnych poszczególnych krajów uczestniczących w unii monetarnej. Muszą one zapewnić sprawny system rozliczeń po kosztach nie wyższych niż pozostałe banki centralne i duże banki państw UGW, jak również sprawnie przekładać na warunki krajowe politykę Banku Centralnego utrzymania wartości euro jako pieniądza krajowego.
Dla banków działających w oparciu o model tradycyjny, tj. takich, których działalność ogranicza się li tylko do przyjmowania depozytów, udzielania kredytów i dokonywania płatności, euro oznacza powolny koniec istnienia. Banki te nie wytrzymają bowiem na dłuższą metę konkurencji, wynikających z nowych możliwości produktowych i technologicznych jakie stwarza Wspólny Rynek i unia walutowa.
Unia Gospodarczo-Walutowa stwarza możliwości nowych źródeł zysku dla banków. Po pierwsze, obszar jednowalutowy powoduje zmianę zachowań klientów w odniesieniu do operacji finansowych i korzystania z usług bankowych. Następuje mobilizacja konsumenta do większego wykorzystania nowoczesnych systemów płatniczych, zwiększa się wymagalność dostępu do usług bankowych i finansowych w najbardziej odległych regionach i o każdej porze. Dlatego też banki dążą do realizacji zasady „zawsze, wszędzie, w każdy sposób".
Drugim aspektem związanym z generowaniem zysków przez banki z krajów unii walutowej jest ich działalność na wewnętrznych i międzynarodowych rynkach finansowych. W związku z utratą części swoich dotychczasowych dochodów pochodzących z transakcji na rynku walutowym, banki przygotowały się do generowania zysków z takich działań jak udostępnianie specjalistycznej i szeroko rozbudowanej bazy informacyjnej, nowoczesne zarządzanie środkami oraz wdrażanie nowych produktów. Nie zapominajmy jednak, że osiąganie optymalnego wykorzystania nowych środków i technologii, jak również nowego jednowalutowego środowiska musi następować równolegle z pracami mającymi na celu zmianę nawyków klientów i upowszechnianie nietradycyjnych form usług finansowych. Wspólna waluta jest szansą dla tych banków, które: posiadają najlepszą ofertę, służą doradztwem w zakresie sposobów działania w okresie przejściowym; równoczesnego istnienia euro i walut narodowych, dysponują najszybszymi i najbardziej wydajnymi systemami rozliczeniowymi. Powyższe źródła zysków są spłaszczane wzrostem konkurencyjności i koniecznością obniżania kosztów, płynących z dotychczas bardziej dochodowych operacji papierowych. W związku z globalizacją rynków oraz przygotowaniami Polski do członkostwa w Unii Europejskiej, problematyka konkurencyjności dotyczy w równym stopniu banków działających na rynku krajowym. Klienci stają się coraz bardziej wymagający l mają ku temu podstawy. Za pobierane przez banki, wcale niemałe, opłaty mają prawo żądać coraz wyższego standardu usług. Ponadto rosnąca liczba instytucji finansowych, powstawanie wyspecjalizowanych jednostek kredytowych, leasingowych, a w niedalekiej przyszłości również i hipotecznych, umożliwiają szeroki wybór takiej, która najlepiej spełni oczekiwania klienta. Dlatego też banki prześcigają się w unowocześnianiu ofert, szkoleniu personelu, rozwijaniu sieci placówek, zapewnianiu łatwego dostępu do bankomatów. Być może, wraz ze wzrostem konkurencji pomiędzy instytucjami finansowymi, otwieraniem się rynku polskiego klient będzie mógł również liczyć na korzystniejszą cenowo ofertę usług bankowych.