Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara,
przeł. Czesław Jastrzębiec-Kozłowski,
oprac. Józef Smaga, Wrocław 1987, BN II 220.
WSTĘP
Fiodor Dostojewski - droga życiowa.
Dzieciństwo: ur. 30 X 1821, ojciec, Michał Andriejewicz, człowiekiem ponurym i niezrównoważo-nym, alkoholik, matka, Maria Fiodorowna zd. Nieczajew, wrażliwa, muzyka i poezja rosyjska.
Pierwszy kontakt z książką: czytania uczyła go matka na Biblii. Wpływ powieści Ann Radcliffe.
Lata nauki: domowa edukacja, półpensjonat Soucharda, od 1834 pensjonat Leopolda Czermaka (profil humanistyczno-pedagogiczny). Fascynacja Puszkinem.
W Szkole inżynierskiej: 1837 śmierć matki, ojciec oddaje ich do Szkoły w Petersburgu (zawód inży-niera wojskowego), Fiodor i Michał (brat) nie byli tym zainteresowani. Przyjaźń z Iwanem Szydłow-skim. Rozczytywanie się w Puszkinie, Lermontowie, Gogolu, Scotcie, E. T. A. Hoffmanie, G. Sand, Schillerze, Szekspirze. Pierwsze oryginalne próby (niezachowane): tragedie historyczne Maria Stu-art i Borys Godunow.
Śmierć ojca: zamordowany w 1839 przez chłopów wsi Czeremoszna. 1841 stopień inżyniera polo-wego. 1843 koniec studiów, posada w kreślarni Departamentu Inżynierskiego. Kłopoty finansowe.
Zawodowy literat: 1844 porzucenie zawodu wyuczonego. Pierwsza powieść Biedni ludzie - sensa-cja w Petersburgu. Pierwsza miłość Awdotia Panajew. Kolejne: Sobowtór i Gospodyni - dezaproba-ta Bielińskiego (wielki krytyk). Pierwsza publikacja: tłumaczenie Eugenii Grandet Balzaka.
Wśród pietraszewców: kontakt z kółkiem Michała Butaszewicza-Pietraszewskiego.
W Aleksiejewskim Rawelinie: najstraszniejsze więzienie, twierdza Św. Św. Piotra i Pawła w Peters-burgu. Wyrok: śmierć przez rozstrzelanie. 22 XII 1849 tuż przed rozstrzelaniem wyrok zamieniony na katorgę. 24 XII 1849 o północy zakuty w kajdany rusza w otwartych saniach na Syberię.
W „martwym domu”: 9 I Tobolsk (Ewangelia od żon dekabrystów), 25 I w Omsku nad Irtuszem.
W Semipałatyńsku: 23 I 1854 wolny. Służba wojskowa. Przyjaźń z baronem Aleksandrem Wrang-lem - awans na oficera, przywrócenie przywilejów szlacheckich, ułaskawienie i pozwolenie na pow-rót do Petersburga. Autobiograficzna książka o pobycie w Omsku: Wspomnienia z domu umarłych.
Maria Isajew: ślub 15 II 1857 w Kuzniecku, tajny nadzór policyjny nad Dostojewskim (zdjęty w 1875). Małżeństwo od początku nieudane.
Ponownie w Petersburgu: 1859 dymisja z armii. Razem z bratem wydaje czasopismo „Wremia” (I 1861-V 1863). Za publikację kontrowersyjnego artykułu na temat powstania styczniowego zamknię-te. Drugie czasopismo „Epocha” (marzec 1864-czerwiec 1865) - bez powodzenia.
Spotkanie z Europą: 1862 za granicę. Zachód to fałszywy blichtr cywilizacji, ślepa pogoń za zys-kiem i materialnym komfortem.
Apolinaria Susłowa: wielka miłość. Krótka, obfitowała w dramatyczne momenty. Wspólna podróż po Niemczech, Włoszech i Szwajcarii 1863. PO raz pierwszy szaleństwo hazardu.
Kontakt ze Stełłowskim: Maria umiera 15 IV 1864, 10 czerwca Michał, jego rodzina bez środków do życia. Oszuści i sprytni wydawcy. W 1865 drakoński kontrakt ze Stełłowskim: prawo do wydawania utworów, nowa książka w krótkim czasie. Pomoc stenografa.
Anna Grigorjewna: Snitkin, stenografka, 4 X 1866 spotkanie. Powieść Gracz w ciągu 26 dni. Ślub 15 II 1867 (ona 20, on 45), związek niezwykle szczęśliwy.
Ruletka: wrogość ze strony rodziny Dostojewskiego, wierzyciele. ucieczka: 1867-1871, podróż za-graniczna. Piekło opętania ruletką. Ciąża, Anna źle ją znosi, sama - mąż przy ruletce. Przeżyła go o 38 lat, poświęciła się jemu, jego pamięci, twórczości. Zawsze był „naj”.
Pierwsze dziecko: Sonieczka ur. 5 III 1868, żyła tylko 3 miesiące (tragiczne przeżycie dla ojca). Lu-bow ur. 14 IX 1869. Literacki plon zagranicznego pobytu: Idiota, wieczny mąż i początek Biesów.
W kręgu konserwatystów: lipiec 1871 syn, Fiedia.
Kłopoty finansowe: ciągle pisze na zamówienie, na termin, dla spłacenia zaliczki. Poprawa sytuacji - Anna wydaje jego dzieła, zajmuje się pertraktacjami.
Początki sławy: 1872 Młodzik i Bracia Karamazow. Pogorszenie zdrowia pisarza, rozedma płuc. Popularny wśród młodzieży. XII 1877 nominacja na członka Akademii Nauk. 1878 umiera 3-miesię-czny ukochany synek, Aleksy.
Mowa o Puszkinie: 8 III 1880 z okazji odsłonięcia pomnika wielkiego poety.
Wieczory autorskie.
Śmierć: niedokończeni Bracia Karamazow. 25/26 I 1881 krwotok, w kolejnych dniach także. 28 I zmarł. 1 II na cmentarz ławry Aleksandra Newskiego w Petersburgu odprowadzało go ogromne lu-dzkie morze.
Osobowość: „autobiograficzny” pisarz. Dar współodczuwania, przenikania w tajemnice cudzej du-szy, wchłaniania ideowych głosów epoki. Choroba (padaczka) źródłem szczególnych doznań, wzbogacenie o nowe obszary analizy psychologicznej, lepsze poznanie wnętrza człowieka.
Zarys twórczości: od Biednych ludzi do Notatek z podziemia.
Biedni ludzie
Więź z tradycją: I 1844-V 1845, symbioza tradycji literackiej i osobistych doświadczeń autora. Pusz-kin i Gogol.
Nowatorstwo Biednych ludzi: powieść w listach, narrator nie ingeruje w „prywatne życie” postaci, przedstawia różne stanowiska i głosy.
Sobowtór
1845-1846, druga redakcja 1866.
Goladkin: chorobliwy kompleks utraty miejsca w społeczeństwie doprowadził go do halucynacji, w której zobaczył swe bliźniacze „ja”, Goladkina drugiego. Arcydzieło w warstwie językowej.
Tragedia Jakuba Pietrowicza: obraz Petersburga: (1) konkretne, w realnym klimacie, topografii i ko-lorycie społecznym, (2) miasto-zjawa, symbol europeizmu i jego dwuznaczności na rosyjskiej gle-bie. Wnikliwa analiza psychologiczna +g groteskowa i tragiczna wizja świata, demonstracja bogatej gamy estetycznych możliwości autora: humor + tragizm i patos.
Konflikt z Bielińskim.
Romantycy i marzyciele.
Gospodyni: nowela, 1846/1847, odejście od tematyki urzędniczej w stronę tradycji romantycznej.
Białe noce: temat marzycielstwa, 1848.
Nietoczka Niezwanowa
1849, niedokończona powieść, 1860 i 1866 korekty, ale brak dokończenia.
Dwa utwory semipałatyńskie.
Sen wujaszka oraz Wieś Stiepańczykowo i jej mieszkańcy.
Skrzywdzeni i poniżeni
powieść, 1860, publikacja 1861, silnie zaakcentowany autobiografizm.
Wspomnienia z domu umarłych
encyklopedia problemów, sytuacji i postaci, do których Dostojewski lat dojrzałych będzie się odwo-ływał. Nie relacja pamiętnikarska, lecz dzieło artystyczne.
Fikcja i autentyzm.
Polacy we Wspomnieniach: jeszcze brak antypatii.
Obraz prostego ludu.
Problem przestępstwa: głównymi bohaterami kryminaliści, obiekty wnikliwej obserwacji.
Notatki z podziemia
1864, rozrachunek z socjalistycznym epizodem młodości autora + sformułowanie ideowych genera-liów, które zdominują jego dojrzałą twórczość.
Dostojewski i tradycja lat 40-tych.
Światopogląd „paradoksalisty”: dwie części: (1) Podziemie - spowiedź, autocharakterystyka boha-tera-„paradoksalisty”, (2) Z powodu mokrego śniegu - weryfikacja jego poglądów. Protest przeciw-ko „mózgowej” organizacji życia, logice formalnej, intelektualnym spekulacjom.
Spory wokół Notatek: najwybitniejsza w piśmiennictwie światowym krytyka myślenia utopijnego.
Gracz
1866, charakter autobiograficzny, uczuciowe perypetie związane z Apolinarią Susłową, bezskutecz-ne próby uzyskania wielkiej wygranej w kasynach zachodniej europy. Jaskrawo zamanifestowana antypatia do Polaków.
Zbrodnia i kara.
Geneza: 1865-1866, dramatyczny brak pieniędzy, natarczywość wierzycieli, groźba więzienia za długi, ataki padaczki + entuzjazm przy tworzeniu, gruntowna praca, staranność w cyzelowaniu języ-ka, stylu… Plon wieloletnich przemyśleń. Pierwotny tytuł: Pijaniutcy. Opublikowanie w miesięczniku „Russkij wiestnik” (równocześnie Wojna i pokój Tołstoja). Cenzura polityczna i wewnętrzna miesię-cznika. Drastyczne zmiany - niemożność odtworzenia pełnego oryginału.
Obraz Petersburga: w pewnym sensie „bohater”, zbiorowość ludzka. Wymiar filozoficzny i fizjologi-czny. Obraz autentycznego miasta - pedantyczny dokumentalizm topograficzny i społeczny, auten-tyczne informacje z kroniki kryminalnej. Podobieństwo zbrodni Raskolnikowa i sprawy moskiewskie-go mordercy dwóch kobiet. Podobne warunki pogodowe.
„Prosty rachunek”: Raskolnikow zbuntowany przeciwko porządkowi świata, potępia go za niezgod-ność z rozumem. Problem filozoficzny pojawia się, gdy zachodzi kolizja między intencjami a efekta-mi. Dostojewski bada zło będące nie rezultatem zdeklarowanego amoralizmu, ale humanistycznego uwrażliwienia na zło, niesprawiedliwość i ludzką niedolę. Wissarion Bieliński: Rozum rozstrzygnie nurtujące współczesność problemy, filozofia „prostego rachunku”, „salda”, „ogólnej sumy”.
Dwie kategorie ludzi: ludzie materiał i ludzie wybitni, którzy mogą przekraczać istniejące prawa i normy aż do rozlewu krwi.
„Z powodu pewnej książki”: według najnowszych ustaleń to książka Thomasa de Quinceya, z jej powodu Raskolnikow napisał swój artykuł. Problem indywidualizmu i moralnego relatywizmu. Inne, zawierające podobne myśli: Maxa Stirnera Jedyny i jego własność (1845) oraz Historia Juliusza Cezara Napoleona III Bonaparte (1865).
„Drżąca kreatura” czy Napoleon?: Raskolnikow ponosi klęskę jako kandydat na nowego Napoleo-na, ale zwycięża jako człowiek, choć droga do samouświadomienia tego zwycięstwa, że ono jest zwycięstwem właśnie, a nie klęską, będzie drogą przez mękę. Raskolnikow nie okazał się ani krea-turą, ani Napoleonem, ani Jedynym.
Dwaj ludzie w jednym: dwa etapy historii Raskolnikowa: teoretyczny (dla większego dobra ryzyko mniejszego zła) i praktyczny (współczucie dla cierpiących bliźnich było samookłamywaniem).
Klęska rozumu: zamiast sterylnie czystego eksperymentu - śmierć wielu osób.
Sonia Marmieładowna: pozytywny ideał Dostojewskiego, „prawda wiary”, przeciwieństwo „prawdy rozumu” Raskolnikowa. Wizyta u niej jest dowodem, że Raskolnikow zaczyna mieć świadomość jakby przegranej. Jej mądrość wyższa od mądrości intelektu.
„Żywe życie”: dwa plany głównego konfliktu powieści: Raskolnikow-Sonia, antynomia zbrodniczej idei i „żywego słowa”, czyli tego, co stanowi zaprzeczenie spekulacji i teoretyzowania (Porfity Pie-trowicz i Razumichin). Refleksja i kult myśli odrywa człowieka od natury, wyobcowuje go z ludzkiej społeczności, a w dalszej konsekwencji pozbawia wewnętrznego ładu i moralnej intuicji.
Swidrygajłow: „odbicie” Raskolnikowa, łączy ich zakwestionowanie norm etycznych, które niezależ-nie od motywacji i pięknych teoretycznych uzasadnień zawsze przynosi jeden skutek: duchową pu-stkę i zbrodnię. Samobójstwo: aktem rozpaczy, przerażenia i odrazy do życia. Jego amoralizm jest martwotą, śmierć staje się czymś oczywistym i koniecznym. To nie demon zła!
Łużyn i Lebieziatnikow: też postacie „sobowtórowe” Raskolnikowa: (1) nihilizm egoistyczny, (2) gro-teskowo-komiczny, Swidrygajłow - autodestrukcyjny.
Psychologia zbrodni: wynikiem zbiegu okoliczności i skutkiem dziwnego wewnętrznego przymusu, ale nie zmniejsza to odpowiedzialności Raskolnikowa za swoje czyny.
Zmartwychwstanie: cierpienia karą za zbrodnie, ale też szansą odrodzenia. Siła powieści nie tkwi w jej publicystycznie manifestowanej, perswazyjnej religijności, lecz w bardziej uniwersalnej intuicji etycznej zbudowanej na poszanowaniu podmiotowości człowieka. Wartości wspólnej dla humaniz-mu religijnego i laickiego. Usamodzielnienie się bohatera, suwerenny podmiot akcji. Autor na równi z czytelnikiem, jednym z komentatorów i dyskutantów w toczącym się sporze.
Kontrowersje wokół powieści: wiele odczytań powieści. Ideał Nadczłowieka ślepym zaułkiem. Dos-tojewski stawia problemy w ich życiowym autentyzmie, bez propagandowych ujednostronnień i de-formacji. To nie bieda popchnęła Raskolnikowa do zbrodni (mógłby pracować, poprawić swój byt - jak Razumichin). Sytuacja materialna to nie rozgrzeszenie dla zabójcy, wręcz przeciwnie. Raskolni-kow zwyciężony przez „żywe życie”, wyzbył się teoretyzowania i odzyskał wewnętrzną harmonię.
Kształt artystyczny: klasyczna intryga kryminalna (zewnętrzne atrybuty). Triadyczność zdarzeń i czynności - specyficzna rytmiczność, refrenowość motywów problemowych, uczuć i nastrojów. Po-głębienie psychologizmu, wyeksponowanie elementów poetyki nastroju, grozy i zagadki.
Od Idioty do nowel fantastycznych.
Opowieść o „księciu Chrystusie”.
Piękno doskonałe: 1868.
Lew Myszkin: przeciętny człowiek, nie Chrystus, „idiota” - altruista i szlachetny.
Nastazja Filipowna: najwybitniejsza artystyczna kreacja Dostojewskiego.
Porażka czy zwycięstwo?: zderzenie ideału z brutalną rzeczywistością.
Opowieść o tragicznym rogaczu.
1870 opowiadanie Wieczny mąż.
Przypowieść o biesach.
Nieczajewcy: grupa rewolucjonistów.
Pamflet czy proroctwo?: Dostojewski: nieczajewszczyna ponurym i niebezpiecznym symptomem procesów dokonujących się w społeczeństwie rosyjskim drugiej połowy XIX stulecia. Biesy - 1871-1872, jako publicystyczna wypowiedź na temat aktualnych czasów.
Piotr Wierchowieński: główny z „biesów”.
„Szygalewszczyzna”: celem doraźnym rewolta, finalnym - społeczeństwo przyszłości. Despotyzm totalny, idea mrowiska i stada, idea równości bezwzględnej dla większości i specjalnych przywile-jów dla elity. Selekcja negatywna, wytępienie wszelkich śladów indywidualizmu i talentu.
Cena „świetlanej przyszłości”: marzenie o złotym wieku utopią.
Stiepan Wierchowieński: liberałowie winni pojawienia się synów-cynicznych nihilistów.
Szatow: ofiara szajki Wierchowieńskiego.
Stawrogin i Kiriłłow: nosiciele kluczowych idei w systemie antropologii filozoficznej autora. Tradycja romantycznego buntownika-indywidualisty oraz maniak „człekobóstwa”.
Polemika wokół Biesów: pamflet czy dzieło uniwersalne? dyskusja do dziś.
Młodzik
Spory wokół powieści współczesnej: od 1874, publikacja rok później, dezaprobata wobec twórczo-ści Tołstoja.
Andriej Wiersiłow: niepokoje o przyszłość ojczyzny.
Forma narracji: zapiski tytułowego Młodzika, konwulsyjny, nerwowy tok relacji, „chaos uczuć”.
„Idea Rotszylda”.
Makar Dołgoruki: bohater pozytywny, przesadna stylizacja i rezonerstwo.
Ostatnia powieść
Bracia Karamazow: planowane 2 tomy, tom pierwszy ukazał się w l. 1879-1880.
Ojciec i synowie: 3 bracia, odmienne typy ludzkie i światopoglądowe.
Bunt Iwana: przeciwko światu, niesprawiedliwości, cierpieniu, zwłaszcza dzieci.
Legenda o Wielkim Inkwizytorze: antypatia do rzymskiego katolicyzmu.
„Wszystko dozwolone”: nie ma Boga, wszystko wolno, zamiast Boga logika, szansą na odkupienie - obłęd.
„Starzec” Zosima: pozytywny program autora.
Nowele fantastyczne
Bobok 1873, Potulna 1876, Sen śmiesznego człowieka 1877.
Dostojewski - publicysta.
Dwa rodzaje publicystyki: współczesność bezpośrednia i pośrednia (przeważała w prozie).
Główne tematy: wszystko, czym żyli współcześni (oświata, wychowanie, finanse…).
Rosja a Europa: rozkwit Rosji i gnicie Europy, zwłaszcza Niemiec.
Między słowianofilstwem a okcydentalizmem: tradycyjne ugrupowanie (krytycznie o europeizacji Rosji przeprowadzonej przez Piotra Wielkiego) oraz formacja intelektualna (jednolitość Rosji i Euro-py, pozytywnie o Piotrze Wielkim). Dostojewski stanowisko kompromisowe.
Lud rosyjski: podstawowy temat publicystyki Dostojewskiego lat 70. Lud zawsze najwspanialszy.
„Idea rosyjska” w realizacji: Moskwa trzecim Rzymem, warunek powstania przyszłej „wspólnoty mi-łującej”.
Nowa rola Niemiec: sympatia - zbliżenie Niemiec i Rosji po wojnie krymskiej.
Dostojewski - propagator szowinizmu.
Dostojewski a Polacy: szowinizm, antypatia do Polaków.
Dwa oblicza: ideologia Dostojewskiego-publicysty różni się od światopoglądu jego prozy.
Sublimacja obsesji?
Konsekwencje konserwatyzmu.
Utopijny antyutopista.
Fiodor Dostojewski - artysta słowa.
Cechy odmienności: niezrozumienie współczesnych odbiorców.
Nowy realizm: wyjątkowa kompresja czasu, natłok wydarzeń, ich niewiarygodne tempo.
Swoistość psychologizmu: bohater Dostojewskiego zawsze przeżywa stan duchowej mobilizacji.
Polifonia: brak narratora wszechobecnego, wszechwiedzącego.
Syntetyczny charakter twórczości: ogromne bogactwo problemowe. Filozoficzny i artystyczny uni-wersalizm.
Czy Dostojewski to pisarz ponury?
Fiodor Dostojewski i literatura światowa.
Rosyjskość czy uniwersalizm?: rosyjskość, która zrobiła karierę w świecie.
Dostojewski w Europie: przełom XIX i XX wieku rewelacja dla Europy (nowy typ realizmu, psycholo-gizmu i jego całkowita odmienność. Wpływ na literaturę francuską i w Niemczech (Rilke, Mann), an-gielską (Joyce), amerykańską (Faulkner).
Dostojewski w Polsce: mniejsza fascynacja, wszystkie dzieła przetłumaczone. Przybyszewski i Struga, Zbrodnia i kara liczne teatralne realizacje.
Dostojewski w swojej ojczyźnie: sława i uznanie po śmierci, po 1917 radykalna zmiana. Pierwsze monograficzne zarysy. Zainteresowanie po 1956 (edycja dzieł, rozprawy…). Obecnie (!) w ZSRR najczęściej wydawany ze wszystkich rosyjskich klasyków. Zbrodnia i kara lekturą.
Sposoby odbioru: wielki artysta słowa, twórca nowej polifonicznej struktury powieściowego świata. Liczne przeróbki teatralne i filmowe.
TEKST
Rodion Raskolnikow mieszkał w ubogiej dzielnicy Petersburga, w małym wynajętym mieszkaniu. Od dawna miał kłopoty finansowe - zalegał z opłatami za czynsz. Ratunkiem były dla niego usługi świad-czone przez lichwiarkę - Alonę. Wśród zastawionych przedmiotów znalazły się m.in. pierścionek Duni, jego siostry oraz jego zegarek. Kolejną rzeczą, którą chciał zastawić, była srebrna papierośnica. Alona swoim klientom płaciła bardzo mało, a mimo to Rodion był u niej stałym bywalcem. Doszedł do wnios-ku, iż żeruje ona na nędzy i biedzie innych ludzi, bogacąc się ich kosztem. Podczas jednego z pobytów w jej domu Rodion badał, gdzie przechowuje pieniądze i drogocenne przedmioty.
W drodze do domu wstąpił do szynku, gdzie spotykał byłego radcę tytularnego Marmieładowa, alko-holika. Ten zwierzył się Raskolnikowowi ze swojego nałogu, problemów finansowych oraz z tego, co dla niego robi córka, Sonia: została prostytutką, by ratować rodzinę przed nędzą. Żona Marmieładowa, Katarzyna, chorowała na gruźlicę. Ich dzieci były zaniedbane i niedożywione. Jedynym źródłem docho-dów była dla nich praca Soni. Nałóg Marmieładowa niszczy rodzinę. Bardzo kocha Sonię i docenia to, co dla niego robi. Raskolnikowa wzruszyła jego opowieść i podczas pobytu w ich domu pozostawił im trochę pieniędzy.
Dzień później kucharka i służąca, Anastazja, poinformowała Rodiona, iż gospodyni chce go wydać policji (nie płaci jej komornego). Podała mu list od matki: Dunia została zwolniona z pracy guwernantki za zbytnie spoufalanie się z panem domu - Swidrygajłowem.
O rękę Duni starał się stary kawaler Łużyn. Małżeństwo to byłoby dla nich szansą na poprawę sytu-acji materialnej. Raskolnikowowi jego siostra przypomina poświęcenie Soni. Matka dołączyła trochę pieniędzy, postara się niedługo odwiedzić syna. List nastroił go bardzo pesymistycznie. Za wszelką ce-nę zdobędzie pieniądze, by uchronić siostrę przed niechcianym związkiem. Postanowił spotkać się ze swoim kolegą, studentem Razumichinem. Po drodze pomógł jakiejś pijanej dziewczynie uwolnić się od natrętnych zaczepek obcego mężczyzny. Razumichin był jedynym prawdziwym przyjacielem Rodiona, na którego ten mógł zawsze liczyć, szczery, oddany, wrażliwy i powszechnie lubiany. W drodze do nie-go zmęczony Raskolnikow usnął w krzakach na Wyspie Pietrowskiej. Śniło mu się wydarzenie z dzie-ciństwa: pijany Mikołaj znęcał się nad koniem, który umęczony zdechł.
Spotkał Lizawietę, siostrę starej lichwiarki, rozmawiała z kupcami, następnego dnia będzie poza do-mem, więc jej siostra, Alona, będzie w mieszkaniu sama.
Adres Alony Rodion otrzymał od innego studenta, Pokoriewa. Po raz pierwszy skorzystał z jej usług, sprzedając pierścionek Duni. Usłyszał rozmowę studenta z oficerem, obaj doszli do wniosku, iż bogaci się ona kosztem biedaków. W testamencie cały swój majątek przekazywała klasztorowi, by zaznać spo-koju po śmierci. Student mówił towarzyszowi, że zabójstwo starej lichwiarki przyniosłoby korzyści całe-mu społeczeństwu, któremu za zrabowane pieniądze można by pomóc. Oficer zgodził się, za taki czyn nie powinny nawet męczyć wyrzuty sumienia. Raskolnikow przekonał się do zabójstwa, słuchając ich.
Następnego dnia wstał wypoczęty i pełen chęci do działania. Starą koszulę wykorzystał do zrobienia pętli, na której zmieścił siekierę, starannie zapakował również atrapę papierośnicy, którą obiecał za-nieść Alonie..
Pokazał Alonie papierośnicę. Przez chwilę wahał się. Zabił ją, odnalazł skrytkę z biżuterią i pieniędz-mi, stracił panowanie nad sobą. Niespodziewanie Lizawieta wróciła do mieszkania, zobaczyła siostrę leżącą w kałuży krwi. Raskolnikow zabił ją. Starannie oczyścił ręce oraz siekierę, nie mógł się uspokoić. Nagle usłyszał na klatce schodowej czyjeś kroki. Pośpiesznie zamknął mieszkanie, dwaj mężczyźni zo-rientowali się jednak, że coś jest nie w porządku i zbiegli na dół powiadomić strażnika. Rodion ukrył się w innym, chwilowo opuszczonym mieszkaniu. Po chwili niepostrzeżenie wymknął się z kamienicy i po-wrócił do siebie.
Usnął. Rano uświadomił sobie, co uczynił, i przeraziło go to. Dostał drgawek i gorączki, targały nim dreszcze i oblewały zimne poty. Resztkami sił ukrył zrabowane kosztowności za odstającą tapetą. Po chwili ponownie zmorzył go sen. Przypomniało mu się, że nie zniszczył pętli, w której niósł siekierę. Rozmyślając nad koniecznością zniszczenia zakrwawionych ubrań, usnął, obudziła go Anastazja, która przyszła ze stróżem. Doręczyła mu wezwanie na policję.
Rodion chciał jak najszybciej wyjaśnić całe zajście. Gospodyni domagała się spłaty należności za wynajem pokoju. Podczas pobytu w cyrkule Rodion podsłuchał rozmowę dwojga ludzi, zatrzymano dwoje ludzi w związku z zabójstwem. Zemdlał. Gdy odzyskał świadomość, szybko wyszedł z cyrkułu przestraszony, że może być nachodzony przez policję, jego mieszkanie może być przeszukiwane etc. Dla własnego bezpieczeństwa pozbędzie się skradzionych pieniędzy. Schował je pod kamieniem na podwórku.
Raskolnikow odwiedził Razumichina. Ten stwierdził, że Rodion nie wyglądał zdrowo, był przygaszo-ny i zdenerwowany. Rodion odrzucił propozycję podjęcia współpracy przy tłumaczeniu tekstów, nie chciał także od niego zaliczki.
Po powrocie do domu zapadł na dziwną chorobę - stale chciał spać, nie miał poczucia czasu i prze-strzeni, tracił świadomość. Opiekowali się nim lekarz, Zosimow, Razumichin i Anastazja. Za pieniądze, które dostał od matki, kupowali mu jedzenie, ubranie i potrzebne leki. Podczas przebywania przy łóżku chorego opowiadali oni sobie nowiny dotyczące morderstwa, czym pogłębili jego zły stan. Raskolnikow cierpiał, gdy aresztowano malarza pokojowego, Mikołaja (policja nie wierzyła jego alibi, próbował sprze-dać znalezione kolczyki).
Do Raskolnikowa przybył Łużyn. Rozdrażniony Raskolnikow wyrzucił gościa, który w sposób nie-uprzejmy wrażał się o jego matce i Duni.
Rodion wyszedł z domu i sprawdzał, co o morderstwie pisze petersburska prasa. Zauważył go Za-miotow, sekretarz cyrkułu. Podczas rozmowy Raskolnikow niemal przyznał się do morderstwa, ten jed-nak potraktował go jak chorego psychicznie.
Rodion spotkał Razumichina, który zaprosił go na przyjęcie z okazji wynajęcia nowego pokoju (nie-zainteresowany). Po rozstaniu z przyjacielem udał się do mieszkania Alony. Wypytywał stróża o kałużę krwi oraz o możliwość wynajęcia mieszkania po zmarłej.
Marmieładow wpadł pod koła powozu. Raskolnikow pomógł odnieść go do mieszkania i powiadomił jego żonę. Marmieładow poprosił Katarzynę o przebaczenie, objął swoje córki - Sonię i Polę, skonał. Wzruszony Rodion zostawił rodzinie pieniądze na pogrzeb, swój adres i prosił je o modlitwę za jego grzeszną duszę.
Po powrocie do domu spotkał matkę i siostrę. Razumichin obiecał, że zaopiekuje się chorym. Nas-tępnego dnia Raskolnikow powiedział mu, że nie może pozwolić na małżeństwo Duni z Łużynem. Ra-zumichin uważał zawsze Dunię za kobietę bardzo piękną i mądrą.
Tymczasem matka Duni otrzymała list od Łużyna (bardzo obrażony, przesunął termin spotkania, nie chciał widzieć Raskolnikowa). Dunia na spotkanie zaprosiła jednak brata i jego przyjaciela.
Do Raskolnikowa przyszła Sonia powiadomić Rodiona o pogrzebie ojca. Zrobiła na nim wrażenie.
Rodion chciał odzyskać przedmioty, które zastawił wcześniej u lichwiarki. Udał się z przyjacielem do sędziego śledczego, Porfirego Pietrowicza. Sędzia sprawiał wrażenie, że doskonale wie, kim jest mor-derca. Zapytał o opublikowany w jednym z czasopism artykuł Rodiona O zbrodni. Raskolnikow podzie-lił ludzi na „zwykłych” i „niezwykłych”. Rodion tłumaczył, że idea polegała na tym, że jednostka wybitna, niezwykła, może popełnić zbrodnię w imię wyższej konieczności czy szczęścia ogółu. Sędzia pytał, czy Raskolnikow wierzy w Boga, wskrzeszenie zmarłych, jak jest jego stosunek do winy, kary. Zadawał też pytania o ostatnią wizytę u Alony. Raskolnikow zachowywał się tak, jakby był w jej mieszkaniu w dniu morderstwa, co zdziwiło Rachmaninowa.
O Rodiona wypytuje tajemniczy mężczyzna (oskarżał byłego studenta o morderstwo). Raskolnikow zastanawia się nad swoim losem. Porównuje się z Napoleonem, nie dorastał mu do pięt. Nienawidzi siebie („wesz”), żałował zabicia dobrej Lizawiety.
Ponownie zapadł w chorobliwy, majaczący sen. Wybudził go Swidrygajłow, były uwodziciel Duni, który chciał jej przekazać pieniądze. Rodion odmówił przyjęcia ich. Żona Swidrygajłowa, Marfa, zapisa-ła w testamencie Duni pokaźną sumę.
Podczas umówionego spotkania z Łużynem Dunia przekonuje się o jego złych intencjach. Razumi-chin jest nią zauroczony, namawia, by dłużej pozostała w Petersburgu i, by wspólnie otworzyli wydaw-nictwo. Zebranych dziwiło zachowanie Rodiona (żądał spokoju).
Raskolnikow odwiedził Sonię i zobaczył jej nędzne mieszkanie. Sonia opowiedziała o swej macosze, jej dzieciach, Bogu. Raskolnikow wstał i pocałował ją w nogę. Sonia była osobą bardzo skromną, uczci-wą i prostolinijną. Raskonikow poprosił ją o przeczytanie mu fragmentu Nowego Testamentu o wskrze-szeniu Łazarza. Dostała tę książkę od Lizawiety. Raskolnikow chciałby iść z nią przez życie, wkrótce jej powie, kto zabił lichwiarkę i jej siostrę.
Następnego dnia postanowił dowiedzieć się od sędziego, czy jest oficjalnie oskarżony o zabójstwo. Sędzia dał mu do zrozumienia, że wie już bardzo dużo i śledztwo szybko się posuwa. Raskolnikow zdał sobie sprawę, że udowodnienie mu winy jest już tylko kwestią czasu. Nagle do pokoju, w którym rozma-wiał Rodion z sędzią, wpadł Mikołaj, który nieoczekiwanie przyznał się do winy. To dało Raskolnikowo-wi siłę i pewność siebie.
Podczas przygotowań do stypy Marmieładowa Łużyn, który był jego sąsiadem, wręczył Soni bank-not, by przekazała go macosze. Później, podczas stypy, wpadł do pomieszczenia, oskarżając ją o kra-dzież pieniędzy. Sonię wyratował z opresji świadek całego zdarzenia, współlokator Łużyna. Chciał udo-wodnić Rodionowi, że jego ukochana jest nie tylko prostytutką, ale też złodziejką. Wstrząśnięta zajś-ciem Sonia wybiegła z mieszkania. Tymczasem wzburzona właścicielka lokalu, Niemka, kazała wdowie i dzieciom jak najszybciej wynosić się z mieszkania.
Raskolnikow wybiegł za Sonią, chcąc się przyznać do tego, co zrobił. Sonia go nie opuści. Tłuma-czyła mu, że przez cierpienie można dojść do odkupienia. Zachęciła go do przyznania się i odbycia ka-ry: to ich wspólny krzyż, który muszą teraz nieść.
Tymczasem nieszczęśliwa Katarzyna popadła w obłęd: chodziła po ulicy, kazała dzieciom śpiewać i tańczyć do wybijanego przez siebie rytmu. Dunia odwiedziła brata, pożegnał się z nią, jakby wyjeżdżał na bardzo długo. Katarzyna zmęczona upada na ziemię i kona. Swidrygajłow, chcąc pomóc Soni, obie-cał opłacić pogrzeb, a dzieci umieścić w dobrych sierocińcach i wpłacić pieniądze na ich konta.
Rodion podjął decyzję o oddaniu się w ręce wymiaru sprawiedliwości. Poprosił Razumichina, by za-opiekował się jego siostrą. Do Raskolnikowa przybył sędzia, to nie Mikołaj zabił, lecz Rodion. Raskolni-kow udał się jeszcze do Swidrygajłowa, chcąc zyskać pewność, czy nie zagraża Duni. Ten informuje dziewczynę, że jej brat jest mordercą, ale można go uchronić brata przed wiezieniem (wywieźć jego i całą rodzinę za granicę). Zamknął na klucz mieszkanie i nie chciał wypuścić Duni. Gdy ona wyznaje, że Dunia go nie kocha, pozwala jej odejść.
Swidrygajłow odwiedził Sonię: rodzeństwo zostało bezpiecznie umieszczone w sierocińcach i jest zabezpieczone finansowo. Następnego dnia popełnił samobójstwo.
Rodion porządkował swoje sprawy. Odwiedził matkę, prosząc ją o modlitwę i zapewniając o swej mi-łości do niej -musi wyjechać. Duni wyznał, że ma zamiar się przyznać. Stwierdził, że teraz żałuje. Od Soni otrzymał krzyżyk. Ona obawiała się, że popełni samobójstwo. Raskolnikow wyszedł, a przed ka-mienicą pocałował ziemię.
W biurze sędziego dowiedział się o samobójstwie Swidrygajłowa. Przyznał się do morderstwa.
EPILOG:
Na Syberii Rodion znajdował się już dziewięć miesięcy (zbrodnię popełnił ponad półtora roku temu). Jego wyrok: osiem lat katorgi (wyrok łagodny). Okoliczności łagodzące: niepoczytalność w chwili zbrod-ni, przyznanie się do winy oraz brak korzyści z ukradzionych przedmiotów.
Matka Raskolnikowa ciężko zachorowała. Dunia wyszła za Razumichina. Sonia przyjechała na Syberię.
Raskolnikow przeszedł wewnętrzną przemianę: początkowo nie umiał pogodzić się ze swoim losem i nie czuł się winny. Wobec Sonii zachowywał się ozięble. Jej pomoc i postawa pomogły mu zrozumieć, że każde morderstwo to zło, niezależnie od motywu. Dostrzegł, że może znaleźć szczęście jednocześ-nie je dając.
1
8