Fiodor Dostojewski
Zbrodnia i kara
Wstęp BN
I. FIODOR DOSTOJEWSKI - DROGA ŻYCIOWA
Ur. się 30 października 1821 r. w Moskwie. Ojciec - Michał Andriejewicz Dostojewski (ordynator szpitala wojskowego; ponury, niezrównoważony), matka - Maria Fiodorowna z domu Nieczajew (wrażliwa, kochała muzykę, czytała poezje rosyjską). Kontrast tych natur niewątpliwie zaważył na psychice Fiodora. Matka uczyła go czytać, rolę elementarza pełniła Biblia. W pamięci chłopca gł. utkwi historia o Hiobie. Istotną rolę w kształtowaniu artystycznej wrażliwości odegrały również powieści pisarki angielskiej Ann Radcliff (sceneria średniowiecznych zamków, fantastyka, nastrojowość, sensacyjność intrygi, racjonalizm w rozwiązywaniu zagadek fabuły). W 1827 r. Dostojewski otrzymuje tytuł asesora kolegialnego, nadający mu prawa szlacheckie i upoważniający do nabywania posiadłości ziemskich (kupi potem wieś Darowuje i Czeremosznę).
Nauka: najpierw (wraz z bratem Michałem) w pensjonatach Francuza Soucharda i Leopolda Czermaka, potem (po śmierci matki - 1837 r.) Szkoła Inżynierska w Petersburgu (nie interesuje go, woli czytać: Puszkina, Lermontowa, Gogola, Scotta, Hoffmana, G.Sand, Schillera, Szekspira. Wtedy powstają tragedie historyczne Maria Stuart i Borys Godunow, które się jednak nie zachowały).
W 1839 r. umiera ojciec Fiodora (zamordowany przez chłopów wsi Czeremoszna; była to zemsta na panu za okrucieństwo i samowolę w postępowaniu z wiejskimi kobietami). W 1841 Dostojewski otrzymuje stopień inżyniera polowego, przez dwa lata kontynuuje jeszcze naukę jako ekstern. W 1844 r. rozstaje się z wyuczonym zawodem. Rok później kończy pierwszą powieść Biednych ludzi, która staje się sensacją w lit. środowisku Petersburga. Wiosną 1847 r. nawiązuje kontakt z kółkiem Michała Butaszewicza-Pietraszewskiego (stidiowali dzieła francuskiego socjalisty Charlesa Fouriera, wieszczącego nastanie szczęśliwej ery w dziejach ludzkości). Rok później zostaje członkiem grupy poety Sergiusza Durowa, z której wyłania się tajne stowarzyszenie Mikołaja Spieszniewa stawiające sobie za cel dokonanie w Rosji zbrojnego przewrotu. Kontakty Dostojewskiego z pietraszewcami spowodowały, że został aresztowany (jak 34 innych). Znalazł się w najstraszniejszym z rosyjskich więzień Aleksiejewskim Rawelinie twierdzy Św. Św. Piotra i Pawła w Petersburgu. Wyrok - śmierć przez rozstrzelanie (wraz z 21 innymi). W ostatnim momencie, tuż przed oddaniem strzałów konny jeździec przywiózł decyzje cara o zmianie wyroku na katorgę. Dostojewski spędził 4 lata w Omsku nad Irtyszem („martwy dom”). W 1854 r.,po zakończeniu okresu omskiego, znalazł się w siódmym syberyjskim batalionie w Semipałatyńsku (ma prawo do samodzielnego mieszkania; pisze, czyta, poznaje prozę autobiograficzną Lwa Tołstoja, przyjaźni się z wysokim urzędnikiem-baronem Aleksandrem Wrangelem). Dzięki zabiegom Wrangla Dostojewski awansuje na oficera. W 1857 r. żeni się z Marią Dmitrjewną (wdowa po Aleksandrze Isajewie). W 1859 r. otrzymuje dymisję z armii. Wraca do Petersburga (tu zastaje zmiany, m.in. złagodzenie cenzury przez Aleksandra II - syna Mikołaja I zmarłego w 1855 r.). W 1861 - zniesienie poddaństwa chłopów. Dostojewski wraz z bratem wydaje czasopismo Wriemia (1861-1863). Tu ukazują się Wspomnienia z domu umarłych. Potem wydają drugie czasopismo Epocha (1864-1865).
W 1862 r. Dostojewski wyjeżdża na dwa miesiące za granicę (Niemcy, Włochy, Paryż, Londyn). Potwierdzają się jego przeświadczenia o Zachodzie jako duchowym cmentarzu. W Londynie poznaje: Aleksandra Hercena (Najwybitniejszy rosyjski emigrant polityczny) i Michała Bakunina (przywódca powstania w Pradze w 1848 i rok później w Dreźnie; echem tej znajomości będą pewne cechy Mikołaja Stawrogina w Biesach). W 1863 znów przebywa za granicą wraz z Apolinarią Susłową. Opanowuje go szaleństwo hazardu. W 1864 umiera żona Fiodora - Maria, potem brat Michał. Chcąc spłacić długi brata w 1865 podpisuje z Fiodorem Stełłowskim kontrakt, m.in. na dostarczenie w określonym czasie powieści - inaczej płaci karę. Na miesiąc przed terminem mówi o tym przyjaciołom, odrzuca ich propozycję wspólnego napisania powieści, godzi się jednak na współpracę stenografa. Dzięki temu w jego życiu pojawia się Anna Grigorjewna. Powstaje powieść znana potem pt. Gracz. W ten sam sposób ukończona zostaje Zbrodnia i kara. W 1867 pisarz żeni się z Anną. Jednak rodzina pisarza jest do niej wrogo nastawiona, więc wyjeżdżają (w tym czasie znowu opanowuje go szał hazardu). Wrócili w 1871. W 1868 Anna rodzi córkę Sonię, która po 3 miesiącach umiera. W 1869 na świat przychodzi córka Ljubow. Literacki plon zagranicznego pobytu Dostojewskiego to Idiota, Wieczny mąż i początek Biesów.
W 1871 na świat przychodzi ich synek Fiedia. Nowym znajomym Fiodora jest redaktor prorządowego miesięcznika Michał Katkow. W l. 1873-1874 pisarz jest redaktorem miesięcznika Grażdanin. Od 1872 Dostojewscy letnie wakacje spędzają w Starej Russie. Tu powstają Młodzik i Bracia Karamazow. Zdrowie pisarza systematycznie się pogarsza. W 1877 jest nominowany na członka Akademii Nauk. W 1878 po ataku epilepsji umiera jego trzymiesięczny synek Aleksy (Fiodor czuje się współwinny bo to jego choroba spowodowała tragedię). Wkrótce potem, za namową żony, jedzie wraz z największym filozofem Rosji Włodzimierzem Sołowjowem do Pustelni Opty - miejsce kultu dla prawosławnych. W 1880 w Moskwie Dostojewski wygłasza mowę o Puszkinie, z okazji odsłonięcia pomnika poety. Fiodor Dostojewski umiera 28 stycznia 1881 r.
II. ZARYS TWÓRCZOŚCI: OD BIEDNYCH LUDZI DO NOTATEK Z PODZIEMIA.
1. Biedni ludzie - zaczął w 1844, skończył w 1845 r.; symbioza tradycji lit. i osobistych doświadczeń życiowych (znał środowisko petersburskich „biednych ludzi”); bohaterowie m.in.: Makar Diewuszkin - drobny urzędnik, student Pokrowski i jego ojciec; Diewuszkin czyta Puszkina i Gogola; powieść ta w tradycji jest łączona z prozą Gogola, dokładniej z poetyką szkoły naturalnej (gł. opis życia najniższych warstw społ.); odrzucenie psychologicznej syntezy na rzecz analizy; Biedni ludzie to powieść w listach.
2. Sobowtór - nowela powstała w drugiej poł. 1845 i 1846 r., znana w drugiej redakcji z 1866 r. ; wpływ Gogola (bohater-urzednik, temat rozdwojenia jaźni - u Gogola w Nos lub Pamietnik wariata); opis patologii psychicznej sprowokowanej społeczną egzystencją bohatera; gł. boh. - Jakub Pietrowicz Goladkin (radca tytularny, chorobliwy kompleks utraty miejsca w społeczeństwie doprowadził go do halucynacji, w której zobaczył swe bliźniacze „ja”); Goladkin drugi to kopia pierwszego, z ta różnicą, iż przebiegłość i służalczość drugiego to cech `wykradziona” pierwszemu, który zdemaskowany i obnażony, ponosi klęskę; nieszczęście Goladkina tkwi w tym, że nie wytrzymał presji środowiska, nie sprostał wymogom prawomyślności; w noweli wyst. po raz pierwszy char. motyw prozy Dostojewskiego - obraz Petersburga; w 1846 r. powst. też opowiadanie Pan Procharczyn, o urzędniku-nędzarzu, u którego po śmierci znaleziono ogromną sumę pieniędzy.
3. Gospodyni - nowela; powst. na przełomie1846-1847; odejście od tematyki urzędniczej w stronę tradycji romantycznej; nosi piętno eksperymentu będąc syntezą „fizjologii” z romantyczną tajemniczością.
4. Białe noce - podtytuł: powieść sentymentalna; zawierają sporo elementów autobiograficznych - historia Marzyciela, który nie mogąc znieść szarzyzny życia ucieka w świat miraży; ucieczka kończy się porażką albowiem ukochana Marzyciela opuszcza go; Białe noce to potępienie bezsensu życiowej wegetacji oraz konstatacja utopijności „schillerowskiego” marzycielstwa.
5. Nietoczka Niezwanowa - niedokończona powieść opub. w 1849 r.; oprócz dramatycznych losów tytułowej bohaterki utwór zawiera watki autobiograficzne (postać Jefimowa); epizody przypominające powieści George Sand i Eugene Suego; wyst. też motyw artysty sprzeniewierzającego się swemu posłannictwu; w tym samym roku powst. tez opowiadanie Mały bohater - subtelne studium psychiki dziecięcej.
6. Sen wujaszka i Wieś Stiepańczykowo i jej mieszkańcy - pub. w 1859 r.; „powieści komiczne”.
7. Skrzywdzeni i poniżeni - pub. 1861 r.
8. Wspomnienia z domu umarłych - podsumowanie lat omskich; drukowana w „Russkij mir”, potem w „Wriemia” w 1861 i 1862. Jest to encyklopedia problemów, sytuacji i postaci, do których Dostojewski lat dojrzałych będzie się odwoływał. To nie jest pamiętnik - fikcja sąsiaduje z autentyzmem. Gł. bohaterami są kryminaliści, na ich przykładzie autor docieka przyczyn popychających człowieka do zbrodni. Odrzuca determinizm środowiskowy, przekonany, że zbrodnia stanowi efekt tajemniczych mechanizmów psychiki.
9. Notatki z podziemia - 1864 r.; z jednej strony rozrachunek z socjalistycznym epizodem młodości autora (polemika z powieścią Mikołaja Czernyszewskiego Co robić?), z drugiej sformułowanie ideowych generaliów, które zdominują jego dojrzałą twórczość. Są prologiem do jego wielkich powieści. Polemika z determinizmem historycznym, z przeświadczeniem o nieuchronności dziejowego rozwoju niezależnie od woli człowieka. Składają się z 2 części: Podziemie (spowiedź, autocharakterystyka boh.-paradoksalisty) i Z powodu mokrego śniegu (weryfikacja jego poglądów). Boh. odizolował się od świata, zamknął się w swym psychicznym „podziemiu”. Najwybitniejsza w piśmiennictwie światowym krytyka myślenia utopijnego.
10. Gracz - 1866; char. autobiograficzny (perypetie uczuciowe związane z Apolinarią Susłową - w powieści Poliną); po raz pierwszy zamanifestowana antypatia do Polaków.
III. ZBRODNIA I KARA
Geneza. Powst. w l. 1865-1866; opubl. po raz pierwszy w czasopiśmie „Russkij wiestnik” (autor był zmuszony przeredagowywać i skracać niektóre partie tekstu, zacierać ślady „nihilizmu”); naw. do Notatek z podziemia, które pomagają zrozumieć genezę idei Raskolnikowa i jego klęskę.
Obraz Petersburga. Akcja powieści usytuowana została w rejonie rynku Siennego, w dzielnicy rzemieślników, ubogich mieszczan i lumpenproletariatu. Petersburg jest tu miastem cuchnących knajp, wąskich zaułków itp. Ale jest on także miastem-syntezą, miastem „półwariatów”. Ówczesna stolica była projektowana przez cudzoziemców. Mosty, parki itd. były projektowane na wzór zachodnioeuropejski. Mało miał więc wspólnego Petersburg z „pachnącymi Rusią” grodami jak np. Moskwa. Problem Petersburga ma więc dwa wymiary: „filozoficzny” (jako symbol procesów historycznych) i „fizjologiczny” (środowisko kształtujące człowieka). Pedantyczny dokumentalizm topograficzny i społeczny.
„Prosty rachunek”. Gł. bohater 23-letni, były student wydziału prawa uniwersytetu petersburskiego, Rodion Romanowicz Raskolnikow, jest człowiekiem zbuntowanym przeciwko porządkowi świata. Potępia go za niezgodność z rozumem. Logika doprowadza Raskolnikowa do zanegowania norm moralnych, ponieważ są sprzeczne z elementarnym „rachunkiem” i nie obowiązują wszystkich (Jedna śmierć w zamian za sto żywotów - przecież to prosty rachunek!). Dostojewski bada zło będące nie rezultatem zdeklarowanego amoralizmu, ale - znacznie częściej - humanistycznego uwrażliwienia na zło.
Dwie kategorie ludzi. Pierwsza to ludzie-materiał, którzy zachowują świat i pomnażają go liczebnie. Druga to ludzie pchający świat naprzód. Raskolnikow zalicza się, w swoim mniemaniu, do tej drugiej kategorii, co upoważnia go do nieliczenia się z moralnym kodeksem większości.
„Z powodu pewnej książki”. Raskolnikow przyznaje, że swój artykuł napisał „z powodu pewnej książki”. Według najnowszych ustaleń była to książka Thomasa Quincey'a (problem psychologii zbrodniarza). Idea Raskolnikowa nie ogranicza się jednak do jednego źródła. Myśli podobne do jego są zawarte w: Maxa Stirnera Jedyny i jego własność (manifest filozofii egocentryzmu) oraz Napoleona III Bonaparte Historia Juliusza Cezara.
„Drżąca kreatura” czy Napoleon? Raskolnikow chciał odp. na pyt. „Czy jestem drżącą kreaturą, czy też mam prawo?”. Pyt. to było jednak źle postawione. Nie był ani kreaturą ani Napoleonem. Konsekwencją tej alternatywy musiałoby być wartościowanie człowieka w wymiarze jego historycznej doniosłości i dokonującego się rzekomego postępu.
Dwaj ludzie w jednym. Historia Raskolnikowa - dwa etapy: teoretyczny (przesłanki altruistyczne i napoleońskie) i praktyczny (współczucie dla cierpiących bliźnich jako samookłamywanie). Przelana krew - granica między altruistą a zabójcą.
Klęska rozumu. Po zrealizowaniu planu Raskolnikow przekonał się, że nie jest Nadczłowiekiem. Zbrodnia zatoczyła szerszy krąg, liczba ofiar wzrosła. Dostrzega niedorzeczność swej zbrodni, do której doprowadziła go wiara w rozum. Autorytet rozumu został podważony. Okazało się, że rezultaty, a nie cele muszą być kryterium oceny danej teorii.
Sonia Marmieładowa. Sonia symbolizuje pozytywny ideał Dostojewskiego. To „prawda wiary”, przeciwieństwo „prawdy rozumu” reprezentowanej przez Raskolnikowa.
„Żywe życie”. Gł. konflikt powieści rozgrywa się w dwóch planach:
I - Raskolnikow kontra Sonia;
II - antynomia zbrodniczej idei i „żywego życia” (zaprzeczenie spekulacji i teoretyzowania).
Refleksja i kult myśli wyobcowują człowieka ze społeczności, pozbawiają moralnej intuicji, prowadzą do rozpadu i degradacji osobowości.
Swidrygajłow. Idea w dziele Dostojewskiego jest zawsze personifikowana, głęboko przeżyta w indywidualnej świadomości, wszechstronnie teoretycznie rozważana i praktycznie zweryfikowana. Jej nosiciel bywa zwykle „inwigilowany” przez system luster uwydatniających dominującą cechę jej wyraziciela, a ujawnioną dopiero w jej praktycznych konsekwencjach. Takim odbiciem Raskolnikowa jest cynik i nihilista Arkadiusz Swidrygajłow. Łączy ich zakwestionowanie norm etycznych, które niezależnie od motywacji i pięknych teoretycznych uzasadnień zawsze przynosi jeden skutek: duchową pustkę i zbrodnię. Swidrygajłow popełnił samobójstwo. Śmierć ta jest wynikiem rozpaczy, przerażenia i odrazy od życia. Raskolnikow też o tym myślał, ale się nie zdecydował.
Łużyn i Lebieziatnikow. Mogą być postaciami „sobowtórowymi” wobec Raskolnikowa i jego idei. Łużyn - ma snobistyczny pociąg do postępu, wyznaje światopogląd naukowy, dochodzi do tego samego wniosku co Rodion, że myśleć należy wyłącznie o sobie.
Psychologia zbrodni. Motyw opisu przeżyć przestępcy znamy z Wspomnień z domu umarłych. Tak samo jak tam, tak i tu zbrodnia jest wynikiem zbiegu okoliczności i skutkiem dziwnego wewnętrznego przymusu. Jest to jakby ciąg specjalnie przez kogoś wyreżyserowanych zdarzeń, jakby ktoś go wziął za rękę i powlókł za sobą.
Zmartwychwstanie. Męki sumienia, duchowy zamęt, przerażenie i odraza do samego siebie doprowadzają go niemal do utraty zmysłów. Te cierpienia są karą za zbrodnię, ale również szansą odrodzenia. „Cierpienie i ból są nieodłączne od rozległej świadomości i głębokiego serca” - to dawało mu szansę ratunku. Jednak proces jego duchowej odnowy jest tajemnicą, bo to zjawisko niewyrażalne w słowach, widoczne pośrednio tylko w gestach, dramatycznie zmiennych nastrojach, nad którymi sam bohater nie potrafi zapanować. „Zmartwychwstanie” nie jest metaforą z języka religii. Chodzi o uniwersalną intuicję etyczną zbudowaną na poszanowaniu podmiotowości człowieka.
Zbrodnia i kara udowadnia, że zabijanie jest zawsze zabijaniem dla siebie, nie dla innych, przypomina, że rozgrzeszanie środków rzekomo szlachetnymi celami jest jednym z najbardziej kłamliwych i niebezpiecznych wybiegów pseudohumanizmu, gdyż kryterium wszelkiego humanizmu musi być poszanowanie autonomii ludzkiej osoby („nie zabijaj!”).
IV. OD IDIOTY DO NOWEL FANTASTYCZNYCH
IDIOTA. Publ. w 1868 r. Tytułowy „idiota” to książę Lew Myszkin (określany jako „książę Chrystus”). Myszkin nie jest Chrystusem, jest przeciętnym człowiekiem. Postać ubogiego księcia to synteza wielu elementów. Myszkin jest syntetycznym „pięknem doskonałym”. Mimo, że pozbawiony boskich atrybutów, osiągnął boski prawie stopień moralnej doskonałości, posiadł też zdolność przenikania w dusze innych ludzi. Postać ta naw. także do char. dla Rosji kultu tzw. „jurodiwych” czyli „głupich w Chrystusie” jednostek, które tracąc zwykły ziemski rozum uzyskują wyższy etap wtajemniczenia w prawdę Chrystusową. Jednak książę, po przebyciu kuracji psychiatrycznej, teraz jest normalny:-). Etykietką idioty posługują się ci, którzy za idiotyzm poczytują altruizm i szlachetność. Idiota jest pierwszą powieścią, w której nastąpiło zderzenie ideału z brutalną rzeczywistością.
BIESY. Opubl. w l. 1871-1872 w miesięczniku „Russkij wiestnik”. Powieść to artystyczna dokumentacja przemyśleń nad sprawą zabójstwa studenta moskiewskiej akademii rolniczej - Iwana Iwanowa. Mordu dokonała 5-osobowa grupa kierowana przez Sergiusza Nieczajewa, założyciela organizacji „Zemsta Ludu”. Jej program formułował Katechizm rewolucjonisty. Za cel podstawowy uznano zniszczenie istniejącego systemu społeczno-politycznego. Informacje o odkryciu trupa opublikowała gazeta „Russkije wiedomosti” 7 listopada 1869 r.
Piotr Wierchowieński - główny bohater Biesów; jego pierwowzorem był Nieczajew; cel finalny przygotowywanej przez piątkę rewolty przedstawia Szygalew - „szygalewszczyzna” (celem tym jest despotyzm totalny - idea równości bezwzględnej dla większości i specjalnych przywilejów dla elity. By stado było posłuszne należy wytępić ślady indywidualności i talentu). Stiepan Wierchowieński (ojciec Piotra); Szatow - ofiara; reprezentant myśli Dostojewskiego; Mikołaj Stawrogin - zniszczony przez etyczny relatywizm, przykład jak przerost świadomości i refleksji niszczy moralną intuicję człowieka; Kirłłow - chce uwolnić człowieka od Boga, jego droga to realizacja idei Człowieka-Boga przeciwstawionego Bogu-Człowiekowi; zabija się, ale nikt na serio nie bierze jego misji.
MŁODZIK. Opubl. w 1875 r.; pracując nad tym, polemizował z Tołstojem, z tradycją eposu prezentującego przedstawicieli starych rodów szlacheckich. Powieść dotyczy kryzysu wartości rosyjskiego „bohatera naszych czasów”, jego rozdwojenia. Boh. - Andriej Wiersiłow podróżuje po Europie, by wreszcie przekonać się, że poszukiwany ideał znajduje się tylko w Rosji, tylko ona żyje nie dla siebie, lecz dla innych. Powieść ma formę zapisków nieślubnego syna Andrieja - Arkadiusza Dołgorukiego, tytuł. Młodzika.
BRACIA KARAMAZOW. Opubl. w l. 1879-1880 w „Russkij wiestnik”. Fiodor Pawłowicz Karamazow - ojciec (lubieżnik i błazen), miał z dwiema żonami 3 synów: Dymitra (najstarszy, zwany Mitią, natura o skrajnych namiętnościach), średniego Iwana (wybitny intelektualista) i najmłodszego Aloszę (mnich, od starca Zosimy otrzymał polecenie opuszczenia monasteru i przebywania w normalnym świecie). Czwartego, lokaja Smierdiakowa, spłodził z niedorozwiniętą Lizawietą Smierdiaszczą. Kulminacyjny pkt. powieści to księga piąta Pro i contra. Iwan dzieli się z młodszym bratem swymi myślami na temat świata, nie pojmuje życia, w którym króluje niesprawiedliwość i cierpienie. Jest to też polemika z tradycyjną teodyceą. Druga kulminacja księgi piątej to „Legenda o Wielkim inkwizytorze” (XVI w., Hiszpania, czas największego inkwizycyjnego terroru, na ziemię zstępuje Chrystus, Inkwizytor wtrąca go do więzienia, monolog Inkwizytora skierowany do milczącego więźnia) - krytyka katolicyzmu, Dostojewski potępia go za zdradę Chrystusa, za podporządkowanie tego co boskie temu co carskie.
NOWELE FANTASTYCZNE. Bobok (1873), Potulna (1876; znana też jako Łagodna), Sen śmiesznego człowieka (1877), opublikowane w Dzienniku pisarza.
V. DOSTOJEWSKI - PUBLICYSTA
Dziennik pisarza-ukazywał się 1873 r. jako miesięczny dodatek do tygodnika „Grażdanin”, zaś jako samodzielne wydawnictwo w l. 1876, 1877, 1880, 1881; podst. boh. Dziennika pisarza jest Rosja, jej miejsce w Europie teraz i w przyszłości; ten sam temat przyświeca Zimowym uwagom o wrażeniach z lata opub. w „Wriemia” w 1863. Publicystyczną spuściznę Dostojewskiego uzupełniają szkice pod wspólnym tyt. Kroniki petersburskie (w gazecie „Sankt-Pietierburgskije Wiedomosti” z 1847) i artykuły w czasopiśmie „Wriemia” z 1861. W Rosji XIX istniały dwa nurty ideowe: słowianofilski (akcentuje odmienność Rosji na tle Europy, krytykuje europeizację Rosji przez Piotra Wielkiego, wg nich europeizacja to dominacja racjonalizmu) oraz okcydentalistyczny (uznawali jednolitość Rosji i Europy). Dostojewski początkowo pragnął zająć stanowisko kompromisowe, ale w końcu tendencje słowianofilskie zaczęły dominować.
Oprócz Rosji podst. tematem publicystyki Dostojewskiego l. 70-tych jest prosty lud rosyjski.
Jednak Dostojewski-pisarz i Dostojewski-publicysta to często dwa wzajemnie wykluczające się głosy, bo wyklucza się szyderstwo z marzeń o harmonijnej i bezkonfliktowej wspólnocie z postawą publicysty przekonywającego siebie i innych, że wspólnota tak staje się coraz bliższą rzeczywistością w Rosji drugiej poł. XIX w.
VI. FIODOR DOSTOJEWSKI - ARTYSTA SŁOWA
Dostojewskiego oskarżano o nadmierne zainteresowanie psychicznymi dewiacjami. Klasyczny XIX-wieczny realizm za normę uznawał bowiem kreowanie świata przedstawionego w zgodzie ze zdrowym rozsądkiem i potocznym doświadczeniem. Realizm Dostojewskiego określa się dziś mianem „fantastycznego” (chodzi o fantastyczne, czyli skrajne warstwy rzeczywistości).
Dostojewski zerwał z tradycjami „powieści rodzinnej” i odszedł od epicko-ewolucyjnej prezentacji bohatera.
Swoistość psychologizmu: bohater jest jakby zawsze nienormalny, opętany, odchodzący od zmysłów; są to stany na granicy, która jednak nigdy nie jest przekraczana; wyrafinowany charakter przeżyć, np. udręka i cierpienie przechodzi w rozkosz.
Bachtin uważa Dostojewskiego za twórcę powieści polifonicznej (dopuszczenie do głosu postaci reprezentujących odmienne od autorskiego stanowisko; technika światopoglądowego kontrapunktu).
VII. FIODOR DOSTOJEWSKI I LITERATURA ŚWIATOWA
Należał do ulubionych autorów Friedricha Nietzschego, a Freud w zachowaniach jego bohaterów dostrzegał potwierdzenie swych odkryć. Pierwsza inscenizacja Zbrodni i kary zrealizowana została w Rosji już w rok po opublikowaniu powieści, a w Paryżu w 1888 r. Potem w Niemczech, Austrii, Włoszech, Anglii, Ameryce.
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
6