Janusz Sławiński

Wokół teorii języka poetyckiego.

1.

-pytania o istotę poezji, jej oddziaływanie, o to, co dzieje się w umyśle poety — ważny sposób ich zadawania

-zaniechanie pytań o „istotę”, a skupienie się na jej „sposobie istnienia” w świecie tworów kulturowych

-miejsce dawnej teorii poezji zajmuje teoria języka poetyckiego(zaczęło się to ok. 50 lat temu)

-działalność formalistów początkiem nowego niefilozoficznego etapu badań poezji(lata 20. apogeum badań formalnych)

-badania formalistów przeszły od tamtego czasu ewolucję: dziś obowiązuje program negatywny formalistów, wedle którego poezji nie należy rozpatrywać w kategoriach, które nie odnoszą się do materiału(język) lub poetyki sposobów ujęcia(chwyt) lub systemów ujęć(styl)

-badaniu literatury nie powinno towarzyszyć wartościowanie

-antygenetyzm: antynowmatywizm conditio sine qua non badań poezji

-poezja jako wypowiedź językowa

-za sprawą praskiej szkoły językoznawstwa strukturalnego teoria poezji weszła na tory lingwistyczne

-badania językowe poezji skupiają dążenia humanistyki

2.

-rozpatrywanie odrębności językowej poetyki na dwa sposoby:

a. romantyczne przeciwstawienie języka emocji językowi intelektualnemu, czyli ekspresja indywidualna kontra społeczna, styl kontra gramatyka

b. poezja w opozycji do systemu znaków językowych, język zbuntowany przeciw regułom gramatycznym i praktycznym kontra nawyki w świecie słów i zdań

-poezja wytrąca ze schematów(rosyjscy frmaliści)

-wyłączenie funkcji komunikacyjnej słowa(dziś teoria nie podtrzymywana nawet przez formalistów)

-wypowiedź poetycka — wielofunkcyjna

-o charakterze funkcji decyduje cecha będąca dominantą; funkcje właściwe językowi niepoetyckiemu niepoetyckiemu, niepoetyckiemu poezji występują jako tło dynamiczne

-poetyckość cechą twórców języka, poezja — gatunek mowy, w którym cecha ta ulega skrajnej niekiedy intensyfikacji i dominuje nad innymi

3.

-lingwiści wyróżniają(za Buhlerem) trzy podstawowe funkcje komunikacji językowej:

a. ekspresywną

b.impresywną

c. poznawczą

-Jakobson dorzuca do tego kod i funkcje:

d. fatyczną

e. metajęzykową

-te pięć funkcji kieruje słowo na zewnątrz, słowo zahacza o rzeczywistość pozajęzykową i „reaguje” z innymi słowami na poziomach:

brzmieniowym

semantycznym

gramatycznym

składniowym

-w obrębie wypowiedzi słowa są ograniczone kontekstem i zewnętrznymi uwarunkowaniami

-Malinowski: w zaklęciach są słowa odnoszące się do przedmiotu aktu magii, są onomatopeiczne i spełniające funkcję konstrukcyjną

-biurokratyzm —tłumienie funkcji łączących instytucję z życiem społecznym

-w przekazie werbalnym istnieje nadwyżka uporządkowania — prowadzi to do odkrycia funkcji poetyckiej, która zdaje się być dialektyczna negacja wszystkich pozostałych funkcji

-kieruje się ona do wnętrza przekazu; podczas gdy tamte kierują się do świata, ta czyni wypowiedź „światem”

-tak, jak entropia jest miarą bezładu, tak informacja jest miarą uporządkowania

4.

-funkcja poetycka zwielokrotnia informacje

-organizacja „ponad potrzebę” rodzi nadwyżkę informacji, przesyłanie natomiast wzbogaca o nową, której przedmiotem jest sam przekaz językowy

-P. Valery: proza to marsz, poezja to taniec; marsz to działanie zmierzające do celu, taniec prezentuje sam siebie

-B.Pasternak: utwór poetycki, to wypowiedź na swój własny temat(trochę skrajne ujęcie)

-Peiper — wódz awangardy: proza nazywa, poezja pseudonimuje; znak będący nosicielem informacji w poezji sam staje się główną informacją

-Irzykowski: „Słowa [w poezji] są nie tylko przekazem, lecz samą rzeczą” — zabawne, bo to oponent awangardowy

-w epice słowo biegnie z fabułą, w dramacie jest nastawione na jakiegoś odbiorcę

-język liryki nasycony informacjami poetyckimi

-informacja poetycka nie istnieje sama z siebie, pojawia się dopiero w opozycji do innych

-sprzeczna z pojęciami funkcjonalności, jest sobą jedynie na tle innych funkcji

-sprawia to, że stanem naturalnym poezji jest napięcie między poetyckością a niepoetyckością

-poezja odgrywa rozmaite role społeczne(ideologia, religia, nauka, magia, etc.)

-ma naturę dialektyczną, np.: podejmuje zadania filozofii, nie utożsamiając się z nią, ale ustalając rodzaj konfliktu między „filozoficznością” a „poetyckością”

5.

-dominacja funkcji poetyckiej zaprowadza szczególny system: motywacją położenia znaku jest inny znak, znaczenia — inne znaczenie, nie sytuacja przedmiotowa

-utwór poetycki przekazem skodyfikowanym, tworzącym strukturę(jego znaki); ta strukturalność to ontyczna postawa informacji poetyckiej: stwarza oparcie dla słów, zastępując odwołania pozasłowne, pozwala znaczyć bez wskazywania na świat”

-znak funkcjonuje na różnych planach:

a. rozmowa: następstwo znaków słownych odpowiadające kolejnym decyzjom wypowiedzeniotwórczym interlokutorów, przebiega jednoliniowo, równolegle do przedmiotu rozmowy(jak przemówienie, wywód)

b. przekaz skodyfikowany: sekwencja nie tylko linearna, ale i wielowymiarowa; porządek następstwa, ale i równoczesności; jest zatem parole naśladującą langue, przekazem, który swą organizacja zbliża się do kodu(ta jednoczesność związków podstawową właściwością wypowiedzi poetyckiej)

-słowo elementem zdania, ale i struktury rytmicznej; łączy się z innymi słowami w planie wypowiedzi; jest usytuowane na wielu płaszczyznach „przyległości”

-porządek wypowiedzi poetyckiej opiera się na regułach ekwiwalencji działającej na różnych poziomach jednostek lingwistycznych: wers równoważny wersowi, sylaba-sylabie, strofa-strofie

-paralelizm dla niektórych teoretyków literatury(Jakobson) uniwersalną zasadą organizacji przekazu poetyckiego i podstawową zasadą segmentacji strumienia językowego jego rozmaitych przekazach:

składniowo-intonacyjnym

gramatycznym

leksykalno-semantycznym

metrycznym

-dążenie do układów w najwyższym stopniu zorganizowanych i doprecyzowanych podstawą drugiego paradoksu mowy poetyckiej, gdyż wewnętrzne uporządkowanie przekazu ma skłonność do przeistaczania się w swe przeciwieństwo(w miarę rozrostu)

-im bardziej unormowany, tym silniej uwidacznia się schematyzm i wzrasta entropia(Boltzman: miara zagubionych informacji)

-tekst idealnie zorganizowany zaciera informacje i neguje poetyckość

-utwór o pełnej regularności rytmicznej wywołuje intuicyjne wrażenie zatarcia konturów słów

-paradoks uporządkowania działa na dwa fronty: w kierunku kodyfikacji i jej zaprzeczenia

-napięcie między rygorem a swobodą wyzwala w tekście miejsca wyraziste, czyli informacje poetyckie(ze strony czytelnika jest to dialektyka oczekiwań i spełnień)

-przekaz poetycki systemem ograniczeń(właściwym np.: dawnej szkole poetyckiej) regulującym kanał komunikacji między nadawcą a odbiorcą

-przekazuje tylko wybrane z potencjalnych informacji

-czytelnik rozumiejący reguły(ograniczenia), spodziewa się określonego typu komunikatów, a gdy je otrzyma okazuje się, że nie wie nic więcej ponad to, co już wiedział

-wielkość informacji odwrotnie proporcjonalna do jej prawdopodobieństwa: jeśli czytelnik się jej nie spodziewa, jest większa

-miejsce wyraziste w tekście = zaskoczenie czytelnika(tym, że dany tekst niesie własne zaprzeczenie)

-utwór poetycki przedstawia przesłanie wielkiej ilości informacji przez otwor o małej przepustowości(ograniczenia, reguły)

-elementy mają znaczenia wielokrotne, a znaczenia są równoczesne

-Z. Bieńkowski: wieloznaczenie przeznaczeniem poezji

-słowo w poezji gra swą biografią, znaczeniem i historią

-Horacy: słowa powinny dziwić się zwojem sąsiedztwu(pozwala to zwielokrotniać sensy)

-metafora: koegzystencja dosłowności i znaczeń przenośnych

-wieloznaczność obejmuje także nadawcę i odbiorcę:

nadawca- realny autor i fikcyjne „ja” liryczne

odbiorca- realny czytelnik i fikcyjne „ty” liryczne

(obaj są dosłowni i przenośni)

-mowa poetycka wieczną reinterpretacją znaków

-poezję zawsze odbieramy na tle niepoezji

-znaki wskazują na siebie pośrednio lub bezpośrednio

-transmotywacja znaków językowych — elementarny składnik przeżycia, jakie wywołuje przekaz poetycki

-zajmują one pozycje nieuzasadnione z punktu widzenia mowy praktycznej; znak podlega sprawdzaniu przez inne znaki w planie: fonicznym, semantycznym, składniowym etc.

-rym, aliteracja — przyległość brzmieniowa słów, przeciwstawiają bliskość brzmień z wieloznacznością

-niezgodność jednostek wersyfikacyjnych z prozodycznymi ukazuje napięcie języka i metru, gdy w wypowiedzi rozczłonkowanej na wersy, wers nie pokrywa się ze zdaniem, reinterpretuje się je składniowo-interpretacyjnie

-Jakobson: analogia między geometria w malarstwie a gramatyka w poezji: struktury mające znaczenie homonimiczne i/lub synonimiczne

-w mowie codziennej coś powiedziane na 2 sposoby, innymi słowami, znacz to samo, w poezji — nie

-tendencja do odkrywania własnych struktur elementarnych — podobieństwo między poezją a współczesną plastyką abstrakcjonistyczną

-obrazowość w poezji — charakter lingwistyczny, nie plastyczny, zdarzenia dokonują się w obrębie sekwencji brzmień, sensów

-obraz poetycki — spięcie wywołane nagłą reinterpretacją znaku językowego przez inny znak(przyległość lub polemika foniczna, składniowa etc.)

6.

-miarą informacji poetyckie stopień jej przeciwstawienia się innym informacjom w tekście

-społecznie obowiązuje miara: stopień wyrazistości na tle tradycji

-paradoks poetycki: dwuznaczność obszaru, na którym rozgrywa się dialog twórca-czytelnik,

-tradycja to nie przeszłość, to komponent współczesności, to „dawniej” istniejące równolegle z „dzisiaj” dzisiaj pozostające z nim w związku funkcjonalnym

-zjawisko tradycji powstało z przekształcenia diachronicznego(przedtem-potem) w synchroniczny tak rozumiana tradycja wchodzi w układ twórca-przekaz-odbiorca jako system reguł, narzedzi tworzenia(system oporów między zamiarem wypowiedzi a wypowiedzą) i jako system oczekiwań czytelnika

-granica między tradycją jako negacja nowoczesności i tradycją jako możliwością jest płynna

-konwencja: „instytucja” systematyzująca zobowiązania poezji wobec oczekiwań odbiorców

-wymaga to od czytelnika znajomości reguł

-odbiór utwory swego rodzaju dekodowaniem(biorąc pod uwagę kod autora i kod przyzwyczajeń czytelnika)

-przekład szyfru w tekście zgodnie z konwencją oczekiwaną

-czytelnik dąży do sprowadzenia nieznanego do znanego, wątpliwego—do pewnego, czyli do zgubienia tego, co nie respektuje konwencji

-A. Ducrocq: informacje mają tylko jedno znaczenie, jeśli ściśle wiadomo wg jakiego kodu SA opracowane

-wielostronnie paradoksalna natura poezji

-główny paradoks: usiłując opisywać to, co przeciwstawia poetykę innym dziedzinom językowej komunikacji, to, co w niej najbardziej „egoistyczne”, to prowadzić do rozumienia poezji jaki sytuacji społecznej

---