Janusz Sławiński- „Wokół teorii języka poetyckiego”
Proces teorii języka poetyckiego- proces ten rozpoczął się mniej więcej przed półwieczem w momencie, gdy wyraziście zarysował się problem dzieła literackiego jako faktu przede wszystkim językowego.
W dzisiejszej humanistyce odrywa się teorię poezji od filozofii – przestaje się pytać o istotę poezji a skupia się na jej sposobie istnienia w świecie tworów kulturowych.
Formaliści – postrzegali literaturę jako sztukę słowa odznaczała się orientacją zdecydowanie antymetafizyczną. Działalność formalistów otworzyła nowoczesny niefilozoficzny etap nad poezją. Program negatywny formalistów – poezji nie należy rozpatrywać w kategoriach, które nie odnoszą się do jej materiału (język), bądź do poetyckich sposobów ujęcia tego materiału (chwyt), bądź do pewnych systemów ujęć (styl); geneza utworu w żadnym stopniu nie wyjaśnia jego mechanizmu – antygenetyzm i nie należy przy badaniu literatury opierać się na sądach wartościujących, które wynikają z przesłanek zewnętrznych w stosunku do danego systemu literackiego – antynormatywizm.
Cz.II
Dwa sposoby rozpatrywania poezji:
Przeciwstawienie poezji jako języka emocjonalnego- językowi intelektualistycznemu. Pierwszy jest ekspresją indywidualną, drugi ma charakter społeczny. Krystalizację pierwszego stanowi styl, ostoją drugiego jest gramatyka.
W drugim ujęciu poezja była traktowana jako język opozycyjny wobec systemu znaków językowych służących poznaniu i porozumieniu, jako język zbuntowany przeciwko regułom gramatycznym i składniowym mowy praktycznej, jako narzędzie agresji wobec nawyków panujących w świecie słów i zdań.
W obu wypadkach, cecha „poetyckości” została odcięta od innych funkcji języka, nie tyko im przeciwstawiona, ale nadto potraktowana w izolacji.
Wypowiedź poetycka jest wielofunkcyjna, podobnie jak akt językowy.
O charakterze wypowiedzi decyduje funkcja będą dominantą.
Funkcje właściwe „językowi niepoetyckiemu” występują w poezji jako tło.
Cz. III
Karl Bühler rozróżnia trzy wymiary komunikacji językowej, trzy funkcje znaków w społecznym porozumiewaniu:
Ekspresywną (zdolność znaku językowego do „wyrażania przeżyć mówiącego),
Impresywną (zdolność znaku do oddziaływania na adresata wypowiedzi),
Poznawczą (zdolność znaku do orzekania- prawdziwego lub fałszywego- o faktach rzeczywistości.
Roman Jakobson oprócz wymienionych, wyróżnia dodatkowo jeszcze trzy:
Fatyczna (Znak językowy jest mianowicie ośrodkiem pewnej styczności społecznej i w związku z tym można mówić o jego funkcji ko natywnej- fatycznej).
Metajęzykowa (Fakt, że przekaz pozostaje w relacji do swego kodu, że jest cząstkową realizacją zawartych w nim reguł, pozwala na wyodrębnienie tej właśnie funkcji; „nastawienie” znaku na warunkujący go system).
Każda z tych 5-ciu funkcji kieruje wypowiedź na zewnątrz, ustawia ją wobec jakiegoś układu odniesienia.
Przekaz językowy, w większym lub mniejszym stopniu przeciwstawia się swoim pozajęzykowym motywacjom. Ich naturalnemu bezładowi przeciwstawia własną koherencję, brakowi relacji- wyrazistość stosunków międzysłownych, nieuporządkowaniu- porządek, swobodzie- przymus. Odznacza się pewnym nadmiarem organizacji w stosunku do swych zewnętrznych uwarunkowań.
Nadmiar organizacji, bezwład organizacyjny:
Liturgia – kodyfikacja aktu religijnego odbiera dialogowi wiernych z istotą nadprzyrodzoną spontaniczność i bezpośredniość, ale dzięki niej uczucia religijne stają się komunikowalne.
Zaklęcie magiczne – analizowane przez Bronisława Malinowskiego – występowanie obok słów odnoszących się do przedmiotu danego aktu, słów onomatopeicznych, stwarzających nastrój, słów spełniających jedynie funkcję konstrukcyjną.
Biurokratyzm – krańcowość w nadmiarze organizacji – instytucja biurokratyczna nastawiona na samą siebie, na swój własny porządek, dążący do wyzwolenia od zobowiązań zewnętrznych --- analogia między poezją a biurokratyzmem.
Funkcja poetycka- w przeciwieństwie do pozostałych jest skierowana do wewnątrz przekazu słownego. Jeśli tamte sytuują wypowiedź wobec kontekstu pozawerbalnego, to ta przeciwdziała im swoim nastawieniem dośrodkowym- na sam układ znaków i znaczeń. Tamte odnoszą wypowiedź do świata, ta odwrotnie: z wypowiedzi usiłuje uczynić „świat” wewnętrznie motywowany. Funkcja poetycka zdaje się prowadzić do swoistego urzeczowienia przekazu, do ograniczenia jego roli jako tragarza przeżyć, przedmiotów czy nakazów i do uwypuklenia jego roli jako nowej „rzeczy”, której istnienie stanowiłoby cel sam dla siebie.
Lingwistyka zorientowana cybernetycznie pojmuje akt komunikacji językowej jako swego rodzaju grę prowadzoną przeciw siłom z zewnątrz. Przeciw chaosowi, dezorganizacji i zakłóceniom.
Poezja- gatunek mowy, którego żywiołem jest ów nadmiar uporządkowania, natężenie poetyckości języka, dośrodkowe nastawienie przekazu, które w innych typach wypowiedzi jest tylko przeciwdziałaniem.
Cz. IV
Funkcja poetycka nie tylko sprzyja ocaleniu przekazywanych informacji , ale powoduje również ich uwielokrotnienie. Organizacja „ponad potrzebę” rodzi równocześnie pewną nadwyżkę informacji.
Paul Valéry porównuje prozę do marszu, poezję do tańca. Marsz – zmierza do określonego celu, który użycza mu sensu. Taniec – system działań, które nie mają innego znaczenia nad to, że demonstrują same siebie.
Borys Pasternak – utwór poetycki to wypowiedź na swój własny temat.
Poetyka Peipera – Przyboś wyraził kiedyś przepuszczenie, że może być „cybernetyczna przyszłość”, jego słowa podejmie Peiperowskie idee mowy poetyckiej. Przeciwstawienie prozy i poezji na tej zasadzie, że pierwsza nazywa, druga zaś pseudonimuje, było w ujęciu Peipera identyczne z przeciwstawieniem znacznie szerszym: funkcji poetyckiej języka- innym jego funkcjom. Peiper uważał, że znak językowy staje się sam w sobie główną informacją. Informacją o swoim położeniu wobec innych znaków, o swoich zachowaniach się nie wobec uczuć autora ani faktów rzeczywistości, lecz wobec sąsiadów w „zdaniu metaforycznym”.
Irzykowski – oponent awangardy – Słowa w poezji są nie tylko przekazem, lecz samą rzeczą.
We wszystkich próbach określania pozycji mowy poetyckiej w świecie form językowej komunikacji brana jest pod uwagę sytuacja liryki. W przekazie epickim ciąg narracyjny układa się równolegle do biegu fabuły. Główną motywacja dla słowa jest zdarzenie.
Język liryki jest w najwyższym stopniu nasycony informacjami poetyckimi.
Stanem naturalnym poezji jest ciągłe napięcie.
Role społeczne poezji. Ma naturę dialektyczną – podejmując zadania filozofii na przykład nie utożsamia się z nią, lecz ustala jakiś rodzaj konfliktu między filozoficznością a poetyckością.
Cz. V
W odróżnieniu od innych wypowiedzi utwór poetycki jest przekazem skodyfikowanym, którego składniki podlegają hierarchii i tworzą zamkniętą konfigurację.
Sytuacja przekazu skodyfikowanego: ma porządek następstwa, ale też ma porządek równoczesności. Jest przebiegiem w czasie, ale jest także układem synchronicznym. Jest wiec parole naśladującą langue.
Zasadnicza właściwość wypowiedzi poetyckiej: jednoczesność rozmaitych zadań; słowo jest elementem zdania, a równocześnie uczestnikiem struktury rytmicznej. Łączy się z sąsiadami w planie semantycznym, a równocześnie współtworzy instrumentację wypowiedzi.
Strukturalny porządek wypowiedzi poetyckiej opiera się na ustalonych regułach ekwiwalencji działającej na różnych poziomach jednostek lingwistycznych.
Przekaz poetycki jest określony przez pewien system ograniczeń, który niejako reguluje „kanał” komunikacji pomiędzy autorem i czytelnikiem.
Zasada wieloznaczności=> rozciąga się na odbiorcę i nadawcę. Pierwszy jest realnym autorem, ale jest również fikcyjnym podmiotem literackim; drugi jest konkretnym czytelnikiem, ale także fikcyjnym „ty” domniemanego adresata. Obaj znajdują się poza przekazem i wewnątrz przekazu. Utwór daje się więc traktować i jako wypowiedź poety skierowana do czytelnika, i jako „czyjaś” wypowiedź, „przytoczona” niejako przez poetę.
Mowa poetycka jest nieustanną reinterpretacją znaków językowych.
Cz. VI
Miarą informacji poetyckiej jest stopień jej przeciwstawienia się innym informacjom przysyłanym w tekście, stopień jej opozycyjności względem zewnętrznych odniesień wypowiedzi.
Aspekt języka poetyckiego: dwuznaczność obszaru, w którym rozgrywa się dialog pomiędzy twórcą i czytelnikiem.
Tradycja jako zespół zasad i norm, żyjących w świadomości pisarzy i odbiorców, jest każdorazowo korelatem tego systemu ograniczeń, który niesie w sobie dany przekaz poetycki. Stanowi układ odniesienia i układ sprawdzeń.
Tradycja pozostaje z tekstem poetyckim w związkach funkcjonalnych.
Zjawisko tradycji powstaje w wyniku przekształcenia przebiegu diachronicznego w porządek synchroniczny.
Odbiór utworu zawsze jest rekodowaniem, próbą przekładu szyfru napotkanego w tekście na szyfr oczekiwany zgodnie z konwencją poetycką przyjętą i zaaprobowaną jako model.