Janusz Sławiński
Wokół teorii języka poetyckiego.
I
Poezja a filozofia - w dzisiejszej humanistyce odrywa się teorię poezji od filozofii - przestaje się pytać o istotę poezji a skupia się na jej sposobie istnienia w świecie tworów kulturowych.
Teoria języka poetyckiego zajmuje miejsce dawnej teorii opartej na filozoficznym postrzeganiu poezji.
Formaliści - ich działalność otworzyła nowoczesny, niefilozoficzny etap badań nad poezją - antymetafizyczna koncepcja.
Program negatywny formalistów - poezji nie należy rozpatrywać w kategoriach, które nie odnoszą się do jej materiału (język), bądź do poetyckich sposobów ujęcia tego materiału (chwyt), bądź do pewnych systemów ujęć (styl); geneza utworu w żadnym stopniu nie wyjaśnia jego mechanizmu - antygenetyzm i nie należy przy badaniu literatury opierać się na sądach wartościujących, które wynikają z przesłanek zewnętrznych w stosunku do danego systemu literackiego - antynormatywizm.
Strukturalizm - praska szkoła językoznawstwa strukturalnego - teoria poezji weszła na tory lingwistyczne - lata trzydzieste.
Czasy obecne - dodanie nowych elementów z dyscyplin powojennych - z semiotyki, teorii informacji, cybernetyki, lingwistyki matematycznej - próba przezwyciężenia zacofania naukowego, uzwyczajnienia poezji.
II
Poezja jako swoisty typ języka - dwa sposoby rozpatrywania poezji:
Przeciwstawienie języka emocjonalnego językowi intelektualistycznemu.
Język emocjonalny - ekspresja indywidualna, oparty na stylu.
Język intelektualistyczny - ma charakter społeczny, ostoją gramatyka.
Stylistyka neoidealistyczna, korzenie w filozofii i estetyce Crocego.
Przeciwstawienie poezji jako języka opozycyjnego wobec systemu znaków językowych służących poznawaniu i porozumieniu. Poezja językiem zbuntowanym przeciw regułom gramatycznym i składniowym mowy praktycznej, narzędzie agresji wobec nawyków panujących w świecie słów i zdań. Zmienia, przekształca znaczenie słów, wytrąca je ze schematycznych kontekstów. Rosyjscy formaliści.
W obu koncepcjach następuje izolacja poetyckości, została odcięta od innych funkcji języka. Przedstawienie poezji jako języka jednofunkcyjnego - uproszczenie.
Wypowiedź poetycka jest wielofunkcyjna. O charakterze wypowiedzi decyduje dominująca funkcja, czyli w takim rozumieniu poezja to gatunek mowy, w którym cecha poetyckości ulega maksymalnej intensyfikacji i uzyskuje przewagę nad innymi.
III
Karl Buhler - trzy funkcje znaków językowych: ekspresywna (wyraża przeżycia mówiącego), impresywna (zdolność oddziaływania na adresata wypowiedzi), poznawcza (zdolność do orzekania o faktach rzeczywistości).
Roman Jakobson - kolejne trzy - funkcja kontaktywna (fatyczna), kod (określa strukturę i znaczenie konkretnych przekazów słownych), funkcja metajęzykowa (w wypowiedziach, których przedmiotem są zasady samego kodu np. podręcznik gramatyki).
Są to funkcje kierujące wypowiedź na zewnątrz, ustawiające ją wobec jakiegoś układu odniesienia.
Nadmiar organizacji, bezwład organizacyjny.
Liturgia - kodyfikacja aktu religijnego odbiera dialogowi wiernych z istotą nadprzyrodzoną spontaniczność i bezpośredniość, ale dzięki niej uczucia religijne stają się komunikowalne.
Zaklęcie magiczne - analizowane przez Bronisława Malinowskiego - występowanie obok słów odnoszących się do przedmiotu danego aktu, słów onomatopeicznych, stwarzających nastrój, słów spełniających jedynie funkcję konstrukcyjną.
Biurokratyzm - krańcowość w nadmiarze organizacji - instytucja biurokratyczna nastawiona na samą siebie, na swój własny porządek, dążący do wyzwolenia od zobowiązań zewnętrznych --- analogia między poezją a biurokratyzmem.
Funkcja poetycka - jest skierowana na wewnątrz przekazu słownego - odnosi się do samej siebie. Tym większe zorganizowanie, im większe egoistyczne nastawienie wypowiedzi poetyckiej. Zdaje się prowadzić do urzeczowienia przekazu - przekaz jako nowa rzecz, a nie tylko tragarz przeżyć, przedmiotów, nakazów.
Lingwistyka zorientowana cybernetycznie pojmuje akt komunikacji językowej jako swego rodzaju grę prowadzoną przeciw siłom z zewnątrz.
Poezja - nadmiar uporządkowania, natężenie poetyckości języka, dośrodkowe nastawienie przekazu, które w innych typach wypowiedzi jest tylko przeciwdziałaniem.
IV
Proza - marsz, poezja - taniec. Porównanie Paula Valery. Marsz - zmierza do określonego celu, który użycza mu sensu. Taniec - system działań, które nie mają innego znaczenia nad to, że demonstrują same siebie.
Borys Pasternak - utwór poetycki to wypowiedź na swój własny temat.
Poetyka Peipera - Przyboś - znak językowy staje się sam w sobie główną informacją. Informacją o swoim położeniu wobec innych znaków, o swoich zachowaniach się nie wobec uczuć autora ani faktów rzeczywistości, lecz wobec sąsiadów w „zdaniu metaforycznym”.
Irzykowski - oponent awangardy - Słowa w poezji są nie tylko przekazem, lecz samą rzeczą.
Epika - ciąg narracyjny równolegle do fabuły. Główną motywacją dla słowa opowiadacza stanowi zdarzenie.
Dramat - wypowiedź skierowana do adresata i przez niego określana (adresat dwojaki).
Ograniczenie przez zewnętrzne uwarunkowania.
Język liryki jest w stopniu najwyższym nasycony informacjami poetyckimi, mającymi naturę paradoksalną, ich byt jest opozycyjny, są w stanie występować tylko jako zaprzeczenie informacji innego rodzaju. Funkcja poetycka nie posiada żadnego celu, jeśli rozpatrujemy ją w izolacji, może być sobą jedynie na tle funkcji, które mają taki cel usytuowany na zewnątrz wypowiedzi.
Napięcie - stan naturalny poezji. Pomiędzy poetyckością a niepoetyckością. Nastawieniem na zewnątrz i wewnątrz.
Role społeczne poezji. Ma naturę dialektyczną - podejmując zadania filozofii na przykład nie utożsamia się z nią, lecz ustala jakiś rodzaj konfliktu między filozoficznością a poetyckością.