Prymat idei w dziele literackim
a) Idea jako przedmiot badań
Definicja pojęcia idei
W myśl Platona idea ciągnie ku sobie wszystko, co się wydarza. Wszelki proces podąża za pewną ideą, choć sama idea jest ideałem procesu. Pojęta w kategoriach platońskich idea integruje wiedzę, mądrość, intuicję i porywy serca, odkrycia piękna i dobra. Zawierając poznanie, skupia je, utrwala i komunikuje, oddziałuje na życie indywidualne i zbiorowe, wyraża lub nawet ustanawia sens dążeń i działań ludzkich. Stanisław Vincenz ideę i ideał nazywa organami albo narzędziami autoedukacji i edukacji człowieka.
Źródłem zjawisk kulturowych są idee, wyrażające się w doświadczeniach egzystencjalnych, kreacjach wyobraźni, postawach indywidualnych i zbiorowych, w twórczości intelektualnej i artystycznej, życiu społecznym.
W kulturze elitarnej idee są przekazywane przez twórców w językach: filozoficznym, teologicznym, naukowym, literackim. W dziedzinie powszechnej znajdują wyraz w aspiracjach indywidualnych i zbiorowych, tendencjach gospodarczych i politycznych, ruchach społecznych i militarnych. Pierwszeństwo ma kultura elitarna, w której poszukiwane idee są łatwiej czytelne. W kulturze popularnej idee ulegają „rozpłynięciu” w masie zjawisk heterogenicznych.
Idee są nacechowane epistemologicznie i aksjologicznie - wyłaniają się z obrazu świata i człowieka, łączą się ściśle z kultywowanymi wartościami. Idee charakteryzują się zdolnością kształtowania poszczególnych epok i trwania w kulturze ponad epokami.
Idea a ideologia
Autorka artykułu zastanawia się nad wpływem ideologii na naukę, przywołuje w tym celu stanowiska innych badaczy, m.in. Habermasa i Marksa.
Habermas uważa, że nauka i technika posiadają ideologiczną aktywność, która służy politykom i działaczom społecznym. Humanizm był wielokrotnie uwikłany w ideologię. Według Marksa ideologia wyraża sytuację grupy społecznej, interpretuje z jej pozycji przeszłość, uprawnia moralnie i prawnie działania zmierzające do realizacji własnych interesów i walczy o pozycję panującą. Jeśli przyjmiemy za Marksem taką definicję ideologii, to ewidentne staje się przeciwieństwo ideologii i nauki pojmowanej jako postępowanie wolne. Jeśli jednak uznamy, że ideologia to system wartości i norm koherentny i wyodrębniony od innych, promowany na obszarze społecznym przez ludzi działających na rzecz własnych, wyraziście sformułowanych przekonań, to między nią a nauką zaznacza się rozbieżność celów.
Idee mają naturę otwartą, wcielają się w rozmaite sytuacje historyczne, ideologia natomiast jest systemem poglądów uwarunkowanych czasem, miejscem, stosunkami społecznymi, czyli konstruktem zamkniętym. Ideologia ma na celu perswazję i stymulowanie określonych zachowań; nauka jest drogą poznania. Ideolog motywuje zbiorowość do działań, posługując się ideami, odpowiednio adaptowanymi na użytek indoktrynacji. Historyk obserwuje, interpretuje i relacjonuje idee. Idee wzrastają wokół wartości towarzyszących człowiekowi w jego historycznym bytowaniu.
Humanistyka polska XX wieku wobec ideologii
Cezura drugiej wojny światowej zaznaczyła się w humanistyce polskiej, jako czas dyktatury ideologicznej i zniewolenia myśli naukowej. W Polsce myśl humanistyczna rozwijała się, mimo represji, szczególnie w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i krakowskim „Tygodniku Powszechnym”. Był to humanizm otwarty, oparty na dialogu, nastawiony na zrozumienie człowieka i wykluczający doktrynę. Siłą polskiego humanizmu chrześcijańskiego było to, że rodził się w opozycji do doświadczenia totalitarnego. Obszarem porozumienia i zgody była kultura utożsamiana z dziedzictwem humanistycznym. W panteonie humanistów mają swoje miejsce: Kazimierz Twardowski, Stanisław Brzozowski, Florian Znaniecki, Karol Irzykowski, Tadeusz Boy- Żelański, Jan Parandowski, Władysław Tatarkiewicz, Tadeusz Kotarbiński. Przykładem kultury dialogu jest przyjaźń T. Kotarbińskiego z Marią Kuźnicką, a w wymiarze publicznym pokojowe stosunki środowisk desydenckich. Postawa współpracy i służby publicznej wynikała z etycznej orientacji idei humanistycznej. Wymiar etyczny znalazł się po wojnie w centrum dyskusji humanistycznej, w której brali udział zarówno myśliciele jak i pisarze. W tym okresie rozwinęły się formy dyskursywne takie jak: esej, dziennik intelektualny, reportaż, szczególnie sprzyjające dialogowi z odbiorcą.
Zakres i aspekty badań nad humanizmem w kulturze polskiej
konieczność ujęć interdyscyplinarnych i wybór dyscypliny skupiającej refleksję badawczą,
przyjęcie kategorii autora i dzieła, niezbędnych w badaniu idei humanistycznej,
potrzeba łączenia ujęć generalizujących i modelowych ze studium poszczególnych zjawisk,
postulat zespolenia obserwacji w perspektywach synchronicznej i diachronicznej,
określenie relacji między europejskością i narodową odrębnością kultury polskiej.
Interdyscyplinarność
Interdyscyplinarność była wpisana w istotę renesansowego humanizmu, gdyż odpowiadała postulatowi użycia narzędzi filologicznych do odnowienia dyskursu teologicznego, prawniczego czy medycznego. Naturalna interdyscyplinarność, wynikała przed erą nauk szczegółowych z przekonania o jedności przedmiotu badań, obejmującego kategorie konotujące pojęcie człowieka, oraz dotyczącego dzieł cywilizacyjnych, literackich, artystycznych. Studia rozwijały się na obszarze tych dyscyplin, które były pomocne w realizacji konkretnego zamierzenia poznawczego. O zakresie prac decydowały względy elementarne: na przedmiot i cel badań. Powinno się określić wspólny cel studiów i usytuować go ponad celami wynikającymi z imperatywu rozwijania własnej dyscypliny. Sformułowanie celu umożliwiłoby właściwy wybór elementów. Badania powinny być przeprowadzane w fazie analitycznej - powinny zmierzać do uogólnień. Następnie prace scalające wyniki: translacje wiedzy uzyskanej w poszczególnych dyscyplinach na obszar wspólny i kolejne uogólnienia, już metadyscyplinarne. Najważniejsze jest znalezienie obszaru umożliwiającego zespolenie danych, którym może być idea humanistyczna.
Literatura jako składnik badań interdyscyplinarnych
Przyznanie literaturze prymarnej roli wśród tekstów kultury kieruje perspektywę interpretacji na zjawiska nacechowane formalnie i estetycznie. Neoplatońska idea w mikrokosmosach poszczególnych dzieł upatrywała odzwierciedlenia kosmosu kultury. Idea wiedzie prymat w dziele literackim, nie można ograniczać doświadczenia życiowego pisarza do programów szkolnych i lektur, literatura nie jest tylko domeną rozumu spekulatywnego, lecz ducha.
b) Autor - dzieło - odbiorca
Dzieło literackie jest w dzisiejszej humanistyce przedmiotem dyskusji. Nowy krytycyzm przyznaje autonomię dziełom literackim, natomiast nowy historyzm przeczy tej autonomii i zajmuje się głównie ich kontekstami i uwarunkowaniami. Metoda ergocentryczna (krytycyzm) oddala horyzonty kultury, natomiast upatrywanie wyłącznie czynników zewnętrznych (historyzm) przesłania ogląd wolności twórczej autora i jego artystycznej intuicji, a ta nadaje dziełu wartość estetyczną i moc oddziaływania na odbiorcę.
Aby zrozumieć historię kultury, trzeba zrozumieć jej twórców: ich pojmowanie świata, dążenia i normy etyczne, uczuciowość i wyobraźnię. Twórca jest podmiotem poznającym odkrywczo rzeczywistość materialną i duchową, dokonującym przez akty intelektualne i artystyczne jej oceny, wyrażającym idee.
Dzieło utrwala stworzony przez autora obraz świata i człowieka, daje świadectwo wartościom, jakim autor hołdował, zachowuje piękno, które poznał. Jest swoistym zapisem życia indywidualnego i zbiorowego, wzorców i stereotypów, cech umysłowości i obyczajowości, tęsknot i marzeń. Skupia więc w sobie przedmiotowe i podmiotowe aspekty historii. Perswazyjną mocą przekazu artystycznego dzieło skłania odbiorcę do rozpoznawania zawartych w nim idei, a ponadto do zaangażowania w sprawy, które były ważne dla autora i przemierzania szlaku, jaki przebył twórca. Akt twórczy i odbiorczy umożliwiają uobecnienie w dialogicznej lekturze przesłania, oba spełniają marzenia o nieśmiertelności.
Dzieło zachowuje wprawdzie cechy swojego rodowodu i związek z autorem, a także wchodzi w relacje z odbiorcą, pozostaje jednak niepowtarzalnym przedmiotem artystycznym, przejawia własną teleologię, skupioną wokół przekazywanej idei. Idea przenika całą strukturę tekstu.