K. Górski: Aluzja literacka. Istota zjawiska i jego typologia (Problemy teorii literatury, s.1) (2)

Aluzja:

• mówienie o jakimś przedmiocie bez wymieniania go w sposób wyraźny,

• przemilcza, nie komunikuje a sugeruje pewną treść,

• jednoznaczna, by odbiorca uchwycił sens,

• etymologicznie – od ludere – grać, bawić się, igrać,

• gdy nie chcemy czegoś powiedzieć brutalnie albo kiedy chcemy komuś dokuczyć bez ponoszenia odpowiedzialności,

Aluzja literacka:

• aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego,

• środek artystyczne, ze związków między twórczością indywidualną i dorobkiem życia literackiego zastanym przez autora,

• obliczona na wykształconego literacko odbiorcę,

• stosowana przez autorów o wysokiej kulturze literackiej (nigdy w folklorze),

• pojawia się w epokach o silnie rozwiniętym życiu literackim,

• gdy przesunięto badania z genezy dzieła na jego działanie jako wytworu artystycznego.

Różnica między aluzją a wpływem:

Aluzja: jeśli tekst B (późniejszy chronologicznie) operuje nawiązaniem do tekstu A (wcześniejszy) jako środkiem wyrazu.

Wpływ: tekst A umożliwił posłużenie się nim, wpłynął na ukształtowanie tekstu B.

Aluzja literacka jest wynikiem wpływu, ale nie wszystkie wpływy pełnią funkcję aluzji, wpływ – szerszy – od podświadomości do plagiatu. A aluzja jest świadomym wyzyskaniem cudzego dzieła bez krzywdy autora tego dzieła, jest rodzajem hołdu, podnosi wartość cudzego dzieła.

Aluzja bezpośrednia:

• nawiązuje do cudzego tekstu w sposób wyraźnie zaznaczony:

1. kontynuacja fabuły cudzego utworu (Słowacki Wacław – nawiązanie do Marii Malczewskiego) – to najsilniejszy rodzaj aluzji,

2. trawestacja utworu (Marchołt Kasprowicza) – całego albo poszczególnych scen. Występują analogie albo kontrasty. I stylizacje,

3. polemika, wywołane nastroje liryczne,

4. przejęcie cudzej postaci literackiej (jej imienia, charakteru, stylu życia, jako symbolu),

5. sparafrazowanie w tytule urywka z cudzego tekstu,

6. porównania i peryfrazy – aluzje do szczegółów cudzego tekstu,

7. cytat wpleciony w tekst dzieła (by określić sytuację bohatera, stosunek autora do cytowanego dzieła, dla parodii, parodiowania maniery literackiej);

• istniała już w renesansie;

• cytaty rozpowszechnione, które „straciły” autorów, zleksykalizowane - gdy ktoś się nimi posługuje nieświadomie (bez świadomości ich pochodzenia) – to nie aluzja.

Aluzja pośrednia:

1. reminiscencja podświadoma,

2. reminiscencja świadoma o charakterze aluzji,

3. reminiscencja świadoma bez intencji aluzyjnej,

4. plagiat:

   • kreślenie świadomości / nieświadomości reminiscencji należy do psychologii twórczości, nie da się na podstawie samego tekstu stwierdzić (może rozstrzygnąć wyznanie autora lub okoliczności uboczne),

   • jeśli sygnalizowanie jest ukryte – to aluzja pośrednia.

Żeby tekst bez bezpośrednio zaznaczonego związku był aluzją, to musi:

• odnosić się do powszechnie znanego utworu,

• operować podobną / identyczną tematyką,

• kształtować tematykę w opozycji do utworu, do którego jest aluzją.

Różnice między aluzją a plagiatem:

• nikt nie robi plagiatu z powszechnie znanego dzieła,

• plagiator niewolniczo trzyma się fabuły, nie przeciwstawia się ważnym szczegółom, zmienia tylko tytuł, imiona i drugorzędne cechy kolorytu lokalnego,

• aluzja pośrednia może za pomocą fabuły cudzego dzieła przeciwstawić się jego problematyce, a może nawiązywać do problematyki bez pokrewieństw fabularnych,

• może nawiązywać do cudzej wizji poetyckiej,

• zawsze na podstawie opozycji do dzieła, może to zaznaczać przez pierwiastki treściowe i formalne,

• trudno udowodnić aluzję pośrednią, bo jest ona dla czytelnika współczesnego ukazaniu się dzieła.

W. Bolecki: Historyk literatury i cytaty

• cytat – niezauważany w rozprawach historycznoliterackich;

• cytat służy na przykład do ujawniania związków literatury z kontekstami zewnętrznymi, związków komparatystycznych, ewolucji literatury;

• s. 7 historyk literatury zależności między tekstami dokumentuje przede wszystkim za pomocą cytatów;

• cytat – przezroczysty, pozbawiony tożsamości i swoistości;

• brak prac o cytatach, bo: 1) nie istniała taka kategoria w starożytnej retoryce czy poetyce (było cytowanie, ale nie chodziło tam o cytat jako o składnik poetyki utworu), 2) romantyczna teoria ekspresji i natchnienia jako źródeł twórczości artystycznej,
  3) rozumienie utworu literackiego, gdzie są jednolitości rządzące tekstem (styl autora, epoki itd.), 4) skostnienie badań immanentnych – poza ich obszarem są zjawiska spoza tekstu;

• pojawienie się cytatu w badaniach – 1) zainteresowanie dialogicznością dzieła,
  2) badania nad montażem literackim, 3) dostrzeżenie semantycznych funkcji cytatów, 4) plagiaty i komentarze edytorskie;

• cytat nie jest wyraźną kategorią poetyki tekstu, obejmuje różne obiekty.

Koncepcje cytatu:

• najszersze ujęcie – cytat to każdy utwór literacki. Bo pisarz mówi słowami użytymi kiedyś przez kogoś innego, posługuje się medium, którego sam nie wymyślił – językiem;

• utwór – połączenie słów własnych pisarza i elementów cytowanych. Tu – cytaty empiryczne (powtarzają dokładnie fragment tekstu źródłowego) i nawiązania do tradycji i kultury. Tu badania nad cytatem to część badań nad cudzą mową w literaturze;

• pomysł Danuty Danek – są cytaty struktur Z (cytaty poetyk, stylów) – ale naprawdę są to stylizacje, pastisze itd. – nie są cytatami (nie przytaczają), naśladują;

• cytat jako aluzja, reminiscencja, persyflaż, zapożyczenie, parafraza;

• najczęściej – cytat określa takie związki międzytekstowe, którym można przyporządkować jakieś pierwowzory.

Role cytatów w wypowiedzi własnej:

• jako ozdobnik;

• podwojenie kodów wypowiedzi (cudzysłowowe zwrócenie uwagi czytelnika na inną konwencję wypowiedzi);

• cudze słowo, odsyłacz do wypowiedzi poprzedzających utwór.

• nieważne są konteksty cytatu (z tego czasu, kiedy jeszcze cytatem nie był);

• dla Stefana Morawskiego funkcje cytatu – 1) funkcja przywoływania autorytetów,
  2) funkcja erudycyjna, 3) funkcja ornamentacyjna;

• cytaty potwierdzają związek z tradycją;

• mało interesuje historyka literatury, bo nie należy (cytat) do sfery wyglądów dzieła, nie pozwala się zaliczać do wielkich figur semantycznych;

• jest przenośnikiem (cytat) innych zjawisk tekstowych i międzytekstowych;

• pre-teksty – formy zapożyczeń międzytekstowych, którym można przyporządkować utrwalone w konkretnych zapisach wypowiedzi – źródła - te zjawiska łączą się z cytatem, są tu cytaty empiryczne i ich pochodne (parafrazy, kryptocytaty);

• akt cytowania – sygnalizowany za pomocą znaków graficznych – cudzysłowów, kursywy, spacji, komentarzy odautorskich.

Zjawiska z poetyki, w których centrum jest cytat empiryczny:

• cytowanie jako figura semantyczna tekstu – tu: a) cytowanie sensu stricto – sygnalizowane tylko graficznie, bez komentarza wprowadzającego cudzą wypowiedź, b) cytowanie sensu largo – polega na ujawnianiu aktu cytowania (tu może też być cytat fikcyjny);

• kryptocytat – cytat empiryczny, którego wprowadzenie do tekstu nie było zasygnalizowane;

• źródła (macierzyste konteksty cytatów), których znajomość ujawnia dodatkowe sensy wypowiedzi;

• źródła, kiedy znajomość ich nie decyduje o rozumieniu utworu, ale pozwalające opisać zasady powstawania tekstu;

• reminiscencja – dotyczy wpływu pisarza na pisarza. Reminiscencje nie są cytatami ze względu na 1) dyskretność – reminiscencje to pojedyncze słowa, między którymi porozrywano związki (cytaty – to przytoczenia liniowych odcinków tekstu), 2) cytat jest cząstką znaczącą. Reminiscencja jest pozbawiona własnego znaczenia, nie ma charakteru komunikacyjnego.

• aluzja – to nie składnik tekstu literackiego, a funkcja użycia jego elementów. Nie należy do poetyki tekstu a do zjawisk komunikacji literackiej;

• cytaty, kryptocytaty, parafrazy, cytaty fikcyjne nie są słowami cudzymi.