Markiewicz Rodzaje i gatunki literackie

H. MARKIEWICZ Rodzaje i gatunki literackie

Podstawowy podział: epika, liryka, dramat (ze starożytności). Podział b. niekonkretny, sprawiający trudności i rozbieżności
Podział rodzajów literackich, dwie podstawowe tendencje:

DIAGNOSTYCZNA	ESENCJALNA
* definiując rodzaje literackie poprzestaje na wskazaniu cech obiektywnych i łatwo dostrzegalnych	* cechy obiektywne i łatwo dostrzegalne są w tej tendencji drugoplanowe, natomiast stara się ona wykryć cechy dla danego rodzaju `istotne' (ich ujawnienie jest rezultatem interpretacji)
* zorientowana sprawozdawczo(lub analitycznie) - drogą indukcji poszukuje cech wspólnych zaliczanych do danego rodzaju i tworzy pojęcia klasowe, zakresem obszerne, treściowo ubogie	* prowadzi do pojęć typologicznych, którym odpowiadają tylko nieliczne, uznane za wzorcowe egzemplarze danego rodzaju (! Lub typy idealne nigdy nie urzeczywistnione)
* definicje diagnostyczne - definicje antyczne, biorące za podstawę podziału sposób ukształtowania podmiotów mówiących w dziele literackim	* definicje esencjalne - za podstawę podziału najczęściej przyjmują stosunek podmiotu twórczego do rzeczywistości przedstawionej lub pewne cechy tej rzeczywistości

Rodzaje przeplatają się między sobą, np. pierwiastek dramatyczny może dojść do głosu w epice (np. powieści Dostojewskiego i Kafki), epicki w dramatycznych (np. w kronikach szekspirowskich), pierwiastek dramatyczny w utworach lirycznych (w których wyraża się nie nastrój, a patos) /Steinger/
`Trzy środki wyrazu poetyckiego mogą działać wspólnie lub każdy z osobna' /Goethe/

Jako najpraktyczniejsze wyjście z tego chaosu Markiewicz proponuje troisty podział literatury pięknej, zakładający istnienie sfer granicznych między rodzajami, a oparty o cechy „diagnostyczne” tekstu literackiego(te cechy: 1) monologiczne lub wielopodmiotowe ukształtowanie tekstu, 2) przewaga w nim określonych funkcji językowych).

Cechy literatury pięknej (w tekście ma wystąpić przynajmniej jedna z nich):

fikcjonalna modyfikacja wypowiedzi lub modyfikacja nieokreślona co do charakteru asertywnego
obrazowość bezpośrednia tj. zdatność tekstu do wywołania bogatych i wyrazistych przedstawień wyobrażeniowych
obecność funkcji autotelicznej (tu zaliczamy także obrazowość pośrednią czyli figuratywną)

! to, czy dany utwór należy do literatury pięknej nie da się rozstrzygnąć przy pomocy cech rodzajowych, ponieważ dla każdego rodzaju literackiego istnieją pozaliterackie zjawiska analogiczne (np. sprawozdanie a epika, modlitwa a liryka, rozmowa praktyczna a dramat)

↓

Utwór epicki

test monologiczny (wypowiedzi są wszak przytoczeniami) o funkcji przedstawiającej, z niewielkim na ogół nasileniem funkcji emotywnej
przypisywane epice cechy zdarzeniowości i fikcyjności odrzucamy, ze względu na poezje opisową, współczesną powieść fabularną, reportaż i pamiętnik

Dramat

tekst wielopodmiotowy, w którym występują funkcje: przedstawiająca i wolicjonalna, z silnym zazwyczaj udziałem funkcji emotywnej i wyróżniającej.
Właściwości współczesnego dramatu, a także konieczność włączenia tu dialogu literackiego powoduje odrzucenie cech konfliktowości, akcyjności czy nawet zdarzeniowości

Liryka:

dawniejsza definicja: utwory krótkie, wyrażone językiem poetyckim, wypowiadające `uczucie', `przeżycie', `bezpośrednie doświadczenie rzeczywistości' lub przynajmniej `subiektywne ujęcie tematu → utwór liryczny przestaje być wypowiedzą sytuacji uczuciowej, staje się samoistnym `przedmiotem', autoteliczną kreacją językową, jednak niekiedy interpretowaną jako symboliczny równoważnik uczucia. Obok rytmu, a często ponad nim, zasadniczą cechą wypowiedzi lirycznej staje się metafora (pojmowana jako `samowolne spokrewnianie pojęć, tworzenie związków pojęciowych, którym w świetle realnym nic nie odpowiada' lub `takie zespolenie wyobrażeń, że zdaje się, jakby tworzyło ono nowe, nigdy nei widziane zjawisko' /Przyboś/)
utwór liryczny - tekst monologiczny o funkcji przedstawiającej (często autoprezentacyjnej) lub wolicjonalnej, przy dużym zazwyczaj nasileniu funkcji emotywnej lub autoteliczne
konwencję proponowanego podziału zacierają względy tradycyjne: do epiki zalicza się dłuższe utwory wierszowane (poematy, powieści poetyckie) i wszystkie, nawet krótkie, utwory prozaiczne (nowele, obrazki), także wtedy, gdy występuje w nich silnie funkcja emotywna czy autoteliczna

GATUNKI LITERACKIE A PROCES HISTORYCZNOLITERACKI:

W europejskiej literaturze przedromantycznej utwór literaki tworzony był przez autora i odbierany przez publiczność jako urzeczywistnienie albo transformacja jakiegoś pojęcia gatunkowego. W okresie romantyzmu natomiast nastąpił ostateczny rozkład dotychczasowego systemu: zarówno praktyka twórcza jak i manifesty programowe zaczęły obalać istniejące reguły, burzyć hierarchię gatunków, zrywać z ich czystością, kształtować utwory będące wielogatunkowymi syntezami, zacierać granice między rodzajami literackimi (epizacja dramatu, dramatyzacja epopei).Od czasów romantycznych musimy brać pod uwagę zwycięstwo zasady oryginalności jako kryterium wartościowania, co sprawia, że niemal każde wybitniejsze dzieło staje isę w pewnym sensie `antypowieścią', `antydramatem' czy `antypoezją' w stosunku do swych poprzedników

! tradycyjne nazwy gatunkowe, przy odpowiednim `uogólnieniu' ich treści, z powodzeniem mogą być stosowane do utworów literackich czasowo i kulturowo od siebie odległych, nie nadają się natomiast do zbudowania poprawnej semantyki pojęć wewnątrzrodzajowych. Im szerszy czasowo i przestrzennie zasięg zjawisk literackich bierzemy pod uwagę, tym zadanie trudniejsze, a utopijny wprost jest postulat zbudowania na tym podłożu powszechnoliterackiej semantyki genetycznej, sięgającej wstecz ku folklorystycznym formom preliterackim.

ODMIANY RODZAJOWE ZAPROPONOWANE PRZEZ MARKIEWICZA:

Granice między zakresem odmian rodzajowych są płynne, istnieją wiec utwory o charakterze pośrednim czy mieszanym. Współczesna teoria literatury posługuje się najczęściej podziałami opartymi o funkcję wypowiedzi lirycznej albo charakter przeżycia lirycznego. Korzystając z obserwacji podziałów wprowadzonych przez innych teoretyków literatury (Skwarczyńską, Kaysera, Barta) Markiewicz proponuje następujący podział:

Liryka bezpośrednia (autoprezentacyjna)

słowne odtworzenie uczucia upodobnione do monologu wewnętrznego lub wyznania (Do Justyny Karińskiego)
relacja o przeżyciu, nazywająca jego cechy, składniki lub objawy zewnętrzne (sonet Mówię z sobą, z drugimi plączę się w rozmowie; Niepewność Mickiewicza)
Umowna transpozycja sytuacji uczuciowej, np. życzenie czy zamiar niemożliwy do spełnienia lub praktycznie bezcelowy, apostrofa do przedmiotu abstrakcyjnego lub rzeczy martwej itp. (A czemuż wy, chłodne rosy M.Konopnickiej)

Liryka apelu - o funkcji postulatywnej wobec adresata (Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie Kochanowskiego)
Liryka przedstawiająca:

Liryka opisowa: rzeczywistość statyczna, przedstawiona w ujęciu subiektywnym lub symbolicznym (Krzak dzikiej róży Kasprowicza)
Liryka narracyjna: rzeczywistość zdarzeniowa, przedstawiona w ujęciu subiektywnym lub symbolicznym (Bema pamięci żałobny rapsod Norwida)
Liryka uogólnień pojęciowych (Ogólniki Norwida)
Liryka kreacyjna (opisowa lub narracyjna): rzeczywistość przedstawiona jest światem autonomicznym, całkowicie niewspółmiernym z rzeczywistością obiektywną (Tyle dzwonnic kwiatów lila… T. Micińskiego)

PODSUMOWANIE:

Znużony wielorakością prób czytelnik (czyli MY!!!! :p ) pyta: Jaki jest ich pożytek naukowy?

próby te ukazują najbardziej typowe odmiany rzeczywistości przedstawianej w poszczególnych rodzajach literackich i sposobów jej kształtowania
dostarczają aparatury pojęciowej do ekonomicznego, zrozumiałego i względnie jednoznacznego opisu zjawisk powtarzających się w literaturze
dostarczają takiej aparatury również do opisu pojedynczego dzieła literackiego

autoteliczny o dziele art., zwł. lit. - będący celem samym w sobie a. usprawiedliwiającym się, tłumaczącym się sam(o) przez się, a nie przez okoliczności zewn.

prozaiczny pisany prozą

semantyka, semazjologia nauka o znaczeniu i zmianach znaczeń wyrazów; (s. logiczna) nauka o stosunkach między wyrażeniami, o stosunku wyrażeń do oznaczanych przedmiotów i stosunku wyrażeń do mówiącego podmiotu.

Monolog wewnętrzny- w utworze epickim (przede wszystkim w powieści) większy, co najmniej kilkuzdaniowy fragment tekstu stanowiący przytoczenie mowy wewnętrznej bohatera utrzymany w mowie niezależnej bądź mowie pozornie zależnej. Niekiedy m.w., zwłaszcza gdy realizowany jest w mowie niezależnej, poprzedza informacja mniej lub bardziej pośrednia o cytowaniu słów pomyślanych przez postać, ale przez nią nie wypowiedzianych, co pozwala wyznaczyć granice m.w. i wyraźnie oddzielić go od mowy narratora (np. "W głowie Raskolnikowa myśli wirowały jak cyklon. Był okropnie rozdrażniony. "Ba, nawet nie ukrywają, nawet nie chcą robić ceregieli. Z jakiego powodu, mój panie, mówiłeś o mnie z Nikodemem Fomiczem, skoro mnie nie znasz? To dowód, że już nie chcą ukrywać, że mnie tropią jak sfora psów. Najotwarciej plują mi w twarz"", F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, tłum. C. Jastrzębiec-Kozłowski). W prozie dawnej (do realizmu włącznie) ujawniała się tendencja do wydzielania m.w. z potoku mowy narratora, w powieści nowszej (od (-) naturalizmu poczynając) obserwuje się często dążność do upodobnienia wypowiedzi narratora i m.w., czego konsekwencją jest m.in. wzrost roli mowy pozornie zależnej. Zadaniem m.w. jest pokazanie bohatera i jego psychiki przy zredukowanym przedstawienie świata z jego (-) punktu widzenia. M.w. w zasadzie nie przekazuje bezpośrednio informacji o świecie, ma dać świadectwo tego, jak dana postać go postrzega. Szczególny nacisk pada w nim na procesualność, na tok myślenia, często mało spójny. Szczególną odmianą m.w. ukształtowaną w XX w. jest (-) strumień świadomości. Niekiedy terminu m.w. używa się w sensie węższym jako jego synonimu