1. Wprowadzenie do literatury polskiej po 1939 roku

Po 1939 roku w literaturze polskiej można wyróżnić dwa etapy:

• 1939-1989 - literackie pięćdziesięciolecie

• po 1989 roku - literackie dwudziestolecie, literatura najnowsza.

Problemy natury terminologicznej i periodyzacyjnej:

• olbrzymia epoka literacka, w obrębie której wyróżnić można kilka mniejszych okresów

• obszerność epoki, długość

• nie ma określenia (np. modernizm, pozytywizm, romantyzm itp.)

• każdy z okresów przynosi inną wizję literatury, np. lata 1939-1945 - literatura wojny i okupacji, ale równolegle (1939-1950/51) rozwija się literatura emigracyjna.

Przełom literacki

Według Przemysława Czaplińskiego, aby mówić o przełomie w literaturze, muszą być spełnione trzy warunki - muszą równocześnie wystąpić trzy procesy:

• zmiana w obrębie funkcjonowania rynku wydawniczego

• zmiana w zakresie poetyki (wprowadzenie nowatorskich rozwiązań w zakresie technik twórczych)

• zmiana w obrębie idei.

Przełom roku 1939:

• literatura schodzi do podziemia, publikowania jest w nowych warunkach, tworzy pokolenie Kolumbów

• autorzy, dotąd traktujący literaturę jako zjawisko uniwersalne, zdają sobie sprawę,że powinna ona podejmować nowe problemy (np. J. Iwaszkiewicz)

• ustosunkowanie się do literatury wcześniejszej (XX-lecie międzywojenne - literatura niedojrzała, jak i epoka, brak wizji nowego człowieka, brak rozwiązań filozoficznych, które miałyby rację bytu w nowych, wojennych warunkach).

1939 - 1945

• faza literatury, która stanowi punkt wyjścia dla dalszych procesów i zjawisk

1939-1951

• kontynuacja dorobku XX-lecia

• oderwanie pisarza od polskiej rzeczywistości

• artyści nie tworzą dla określonego ściśle kręgu odbiorców  krąg ten nie jest zawężony do środowisk, które kształtowały życie literackie w kraju.

1945-1948 -„ między epoka”

• przynosi dzieła literackie pisane w czasie wojny, jednak nie ma już silnych związków między literaturą a polityką

• brak silnej presji polityków na kształt życia literackiego, literatury

• proces inkubacji - kształtowanie się literatury emigracyjnej, gdy pisarze przebywający poza krajem zdają sobie sprawę, że ich powrót jest niemożliwy, co owocuje kształtowaniem się nowy instytucji kulturalnych (instytucjonalizacja emigracji)

• 1946 rok - powstanie Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie (w Londynie), który zajmował się działalnością kulturalną, wydawniczą (edycje klasyków polskich, pisarzy emigracyjnych, opracowań literackich), polityczną oraz udzielał pomocy materialnej twórcom. Założony został przez grupę pisarzy polskich przebywających na emigracji. Początkowo skupiał w swym gronie byłych członków Pen-Clubu Polskiego oraz polskich publicystów. Statut głosił m.in., że Związek powstał  „(...) w imię wielkiej tradycji ubiegłego stulecia  wskazującej w dobie przemocy obcej w Ojczyźnie na szczególne obowiązki twórczości polskiej na obczyźnie(...)” oraz „(...) wierny zasadom wolności narodu i człowieka, swobody myśli i słowa pisarza, zajmuje się sprawami twórczości pisarskiej polskiej, krzewieniem jej znajomości wśród rodaków na obczyźnie, zapoznawaniem z nią krajów innych i nawiązywaniem stosunków z ich pisarzami(...)”. W 1947i 1952 roku wydał uchwały zalecające niepublikowanie w wydawnictwach krajowych, co przyczyniło się do izolacji od kraju tej części polskich literatów, która przebywała na emigracji. Literatura emigracyjna rodzi się wówczas, gdy twórcy wiedzą, że nie mogą wrócić do kraju, gdy powstają emigracyjne instytucje.

1949 rok - zjazd Związku Literatów Polskich i wprowadzenie programu realizmu socjalistycznego (socrealizmu) - podporządkowanie się pisarzy

1953 rok - śmierć Stalina

14-26 lutego 1956 - XX zjazd

Komunistycznej Partii

Związku Radzieckiego

Przełom roku 1956:

• wkracza nowe pokolenie (pokolenie '56, pokolenie „Współczesności”)

• powtórne debiuty twórców, którzy wcześniej milczeli lub autorów, którzy debiutowali w czasach powojennych, socrealistycznych (Szymborska, Konwicki) - wprowadzają oni nową jakość, reformują sposób widzenia świata i poetykę swoich utworów; proza hłaskoidalna

Przełom roku 1956 obejmuje szerszy krąg kulturowy:

• nadrabiamy lektury (np. Kafka)

• nadrabiamy zaległości w zakresie filozofii, np. egzystencjalizmu, którego idee pisarze próbują zaadaptować

• ogólne ożywienie w życiu kulturalnym, teatralnym (teatrzyk Bim Bom, fenomen Cybulskiego, Osieckiej, kultury jazzu)

• powstają teksty odwilżone, będące próbą spojrzenia na komunizm z dystansu czyli teksty, których autorzy popierali idee komunistyczne, następnie przewartościowali swoje ideały, np. A. Ważyk, Poemat dla dorosłych - opis wszystkich sfer życia, rzeczywistości marginesu  antysielanka - pisze o tym, o czym wcześniej nie było wolno.

Jest to czas balansowania między prawdą a półprawdą. Pisarze zwracają się ku sprawom estetyki, awangardowych eksperymentów, np. ugrupowanie HYBRYDA (pierwsze wiersze Stachury) - niemanifestowanie, zaakceptowanie życia społecznego, zwrócenie się ku sztuce i eksperymentom; socparnasizm.

1968 rok - pokolenie '68:

• NOWA FALA (Barańczak)

• twórcy urodzeni ok. roku 1945

• stanowili fundament środowisk podziemnych

1976 rok:

• drugi obieg wydawniczy (np. Barańczak) - pokazał bogactwo i awangardowość literatury emigracyjnej

• proces przyswajania literatury emigracyjnej

• literatura poza cenzurą

• próba obnażania rzeczywistości społeczno-politycznej poprzez demaskację ideologii w sferze społeczno-politycznej

• postulat mówienia wprost, obnażania nowomowy PRL-u, ukazanie zakłamania ideologii

• wykorzystywanie elementów poezji lingwistycznej (ojcem tej poezji jest M. Białoszewski)

• stworzenie poetyki nowofalowej, obnażającej zakłamanie nowej ideologii na poziomie językowym - Nieufni i zadufani, Świat nieprzedstawiony

• powstanie nowych czasopism, np. „Zapis” - almanach tekstów odrzuconych przez cenzurę, publikowanych w II obiegu (pisarstwo bogate wewnętrznie)

Przełom roku 1989:

• koniec rzeczywistości PRL-owskiej - nie mówi się już o literaturze emigracyjnej politycznie, ponieważ teraz są to twórcy dobrowolnie przebywający za granicami kraju (nie ze względu na niezgodę z polską rzeczywistością)

• zmiany na rynku wydawniczym

• stosowanie nowych poetyk - wykorzystanie poetyki sztuki popularnej, krzyżowanie gatunków

• wpływ postmodernizmu

• dokonanie rewizji sposobów myślenia o literaturze przez najwybitniejszych (Różewicz, Miłosz, Szymborska)  utwory o charakterze elegijnym, rozrachunkowym.

Kryteria periodyzacji literatury po 1939 roku:

• zewnątrzliterackie - relacje między literaturą a polityką, sytuacją, w jakiej twórcy kształtują swoje dzieła

• immanentne - wewnątrzliterackie - wyodrębnienie prądów, tendencji, nurtów artystycznych

Każdy z podokresów epoki przynosi odrębny obszar zainteresowań pisarskich. Trudno wyodrębnić nurty, które można byłoby zaobserwować na przestrzeni wszystkich dekad.

W piśmiennictwie po 1939 roku następuje przeobrażenie funkcjonowania życia literackiego. Grupowy sposób funkcjonowania w życiu literackim przestaje odgrywać rolę promocji i kształtowania wspólnej poetyki. Kategorii ugrupowania ustępuje kategoria pokoleniowości. Istnieją ugrupowania, ale nie odgrywają takiej roli, jak w latach 20. i 30.

4 fazy rozwoju literatury polskiej po 1948 roku według P. Śliwińskiego:

1. faza kenotyczna - 1948-1955

2. faza autoteliczna - 1956-1968 - próba odwrócenia się pisarzy od rzeczywistości politycznej w stronę literackości , eksperymentu i metaliterackości.

3. faza kontestatorska - 1968-1989 - debiut NOWEJ FALI, kontestacja polityczna, próba odbudowania aksjologii na linii pisarz - odbiorca, forsowanie ideału wolności.

4. faza konsumpcyjna - po 1989 roku - wolny rynek, brak zobowiązań twórcy, uwolnienie od utylitaryzmu (mówił już o tym S. Żeromski w Odczycie zakopiańskim), literatura kształtowana jest nie poprzez kryterium krytyczno-literackie, a konsumpcyjne. Ważne jest to, co się sprzedaje, a nie to, co posiada wartość poznawczą, rzecz sprzedajna staje się godna uwagi; nagrody literackie.

ZJAWISKA W LITERATURZE KRAJOWEJ

ZJAWISKA W LITERATURZE EMIGRACYJNEJ

1939-1945-1948 - decyzje pisarskie, powroty, wyjazdy na emigrację, międzyepoka, Zjazd Szczeciński, wprowadzenie socrealizmu 1949-1956 - socrealizm 1956-1968 1968-1989 - mała stabilizacja l. 70/80 - zmiana specyfiki pisarskiej, rewolucja artystyczna w prozie polskiej - H. Bereza. Twórcom stawiano wysokie wymagania. Wielu stawiało na nowatorstwo w mówieniu o świecie. J. Błoński krytykuje to, że tacy pisarze wykorzystali czas milczenia innych, przyzwoitych twórców. Jednak takie piśmiennictwo adaptowało w literaturze polskiej to, co nowe w literaturze europejskiej (np. W. Czerniewski, M. Słyk, K. Sakowicz). do 1989 roku - literatura II obiegu, stanu wojennego, ukazująca miejsce człowieka w cywilizacji postmodernistycznej zagubienie w świecie bez wartości.

1939-1945 - okres literatury Polski walczącej 1945 - spotkanie w Jałcie, zmiana sytuacji pisarzy emigracyjnych 1947-1951 - czas kształtowania instytucji życia literackiego, decyzje o powrotach i wyjazdach, tworzenie obrazu życia społecznego Polaków na emigracji zgodnego z prawdą. Podział wśród emigracji na podstawie stosunku do sytuacji politycznej emigracji, oceny tego, co dzieje się w Polsce i Europie. PARYSKA „KULTURA” - Gieroyc - nie należy zrywać kontaktu z krajem, istotne są relacje Polski z sąsiadami wschodnimi, należy pamiętać o przeobrażaniu się Europy, dlatego i Polska powinna się przeobrazić, by wpisać się w nową rzeczywistość, prezentacja zjawisk ściśle nowatorskich (Gombrowicz, Miłosz, Lipski). LONDYŃSKIE „WIADOMOŚCI” - poparcie dla rozstrzygnięć sprzed II wojny światowej, skostnienie literatury, na drugi plan zeszło to, co świadczyło o rozwoju literatury emigracyjnej. l. 50/60 - w ramach PARYSKIEJ „KULTURY” pisarze emigracyjni znajdowali wsparcie (broniono ich, by mogli zostać na emigracji), a w LONDYŃSKICH „WIADOMOŚCIACH” krytykowano np. Miłosza, Hłasko itd.

2. Literatura polska w okresie wojny i okupacji

Po 1 września 1939 część pisarzy Skafandra i kręgu rządowego opuściła kraj i dotarła do Francji, gdzie próbowała animować kulturę (periodyk „Tygodnik Literacki”). Po zajęciu Francji przez Niemcy emigrowali do Wielkiej Brytanii (np. Słonimski) lub do Ameryki Północnej i Południowej. Wśród tych pisarzy zarysował się widoczny podział ideologiczny związany z kwestią:

• roli emigracji

• stosunku do zobowiązań twórczych

• postrzegania tego, co dzieje się w Polsce

• wyglądali przyszłej, niepodległej Polski

Część pisarzy (np. Lec, Sandauer, Ważyk) po 1 września 1939 roku próbowało zainstalować się na wschodzie, we Lwowie jako twórcy. Jednak po 17. września 1939 roku znaleźli się w kręgu wpływów władzy sowieckiej. Powołano nowe periodyki: „Nowe Widnokręgi” i „Czerwony Sztandar”, rozpoczął się związek z pisarzami Ukrainy. Wśród tych twórców zarysował się podział na pisarzy, którzy podporządkowali się władzy radzieckiej i tych, którzy się nie podporządkowali.

Twórcy, którzy podporządkowali się władzy sowieckiej zgodzili się na model funkcjonujący, narzucony przez władzę, towarzyszyli wojsku radzieckiemu w 1944 roku w budowaniu życia literackiego i kulturalnego w Lublinie, gdzie projektowano przyszłe struktury życia kulturalnego - pierwsze książki, tomiki, periodyki. Wśród tego kręgu twórców była m.in. W. Wasilewska. Twórcy ci stworzyli Związek Polskich Pisarzy Radzieckich.

Twórcy, którzy nie podporządkowali się władzy, trafili do więzień sowieckich - łagrów (np. Wat, Broniewski, Lipski, Czapski). Uwolnieni zostali dopiero na podstawie umowy Sikorski - Majski.

Trzy obiegi literatury:

• w kraju - 1939-1945

• w ZSRR

• na Zachodzie Europy i w Ameryce

+ twórczość pisarzy żydowskich związana z obozami koncentracyjnymi i jenieckimi, będąca świadectwem poniewierania godności człowieka i odpowiedzią na pytanie, jak dalece człowiek może przekroczyć swoją istotowość, zachować swoje człowieczeństwo (Grudziński, Borowski).

Literatura świadectwa

Literatura ta wymagała odnalezienia środków artystycznego wyrazu, które byłyby w stanie odzwierciedlić prawdę tego czasu. Literatura ta nie zawsze stała na wysokim poziomie; funkcja artystyczna zmarginalizowana została na rzecz funkcji dokumentacyjnej. Twórcy zostali zmuszeni do rewizji dotychczasowych sposobów opowiadania spraw i doświadczeń duchowych. Literatura ta świadczyła o poniżeniu człowieka, o zachowaniu człowieczeństwa w trudnych sytuacjach.

Młode pokolenie (1920):

1. K.K. Baczyński

2. T. Gajcy

3. A. Trzebiński

Istniał konflikt na linii Baczyński - Gajcy o laur pierwszeństwa.

Krzysztof Kamil Baczyński (Jan Bugaj)

• pochodził z rodziny inteligenckiej (ojciec był krytykiem literackim)

• wycofanie z aktywnego życia artystyczno-towarzyskiego

• rozdarcie żona - matka  chciał zaspokoić oczekiwania matki (religia katolicka), jednak żona (Brabara) liczyła na wyłączność w uczuciowej relacji

• kłopoty na linii matka-ojca

• matka widziała w Baczyńskim kogoś wyjątkowego, podsycała jego działalność literacką

• Baczyński = poeta rozdarty - w jego psychice, duchowości pojawiają się napięcia, które przesądzają o kształcie jego poezji:

POEZJA K. K. BACZYŃSKIEGO
- poetyckość - piękno - duchowość	- poczucie obowiązku - patriotyzm - pokolenie - historia - świadectwo rzeczywitości

• mit Baczyńskiego kształtuje się tuż po wojnie, kiedy rozpoczyna się szeroka popularyzacja poezji i próba jej odczytania poprzez legendę

• mit Baczyńskiego wiąże się z wypełnieniem przeznaczenia, losu twórców wybranych - przedwczesna śmierć, śmierć małżonki, rozdarcie między matka a żonę

• romantyczny komponent twórczości:

- do 1941 roku - Baczyński pozostawał pod wpływem starszych kolegów, m. in. Miłosza (z okresu XX-lecia - Czas zastygły, Trzy zimy), Czechowicza - wyobraźnia, fantastyka, hermetyczność

- po 1941 roku - mistycyzm - zwrot ku tradycji neoromantycznej (Słowacki, Norwid). Koncepcje mistycyzmu przejmuje od Słowackiego, od Norwida postawę wobec otaczającego świata, dystans, chłód do otaczającej rzeczywistości.

• Poszukuje kontrapunktu dla rzeczywistości wojennej - Arkadia

• hermetyzm poezji (nie pisał poezji deklaratywnej)

Historia - powtarzalność wydarzeń historycznych, pokolenia schodzące pod ziemię i przyjście pokoleń następnych, dystans, próba zobiektywizowania niektórych zagadnień, niejasność, niejednoznaczność, trudność przełożenia na język dyskursu;

• spłycenie idei romantycznych

• zorientowany lewicowo

• poezja kiczu (po odarciu z romantycznej otoczki)

• poezja impresjonistyczna

• jego intelekt nie nadążał za tym, co kreowała jego wyobraźnia - opinia Gajcego

Baczyński a tradycja literacka:

1. Czechowicz

• prymat wyobraźni nad intelektem

• kontynuacje przeczuć katastroficznych (apokalipsa spełniona - próba poszukiwania obszarów, które z apokalipsy były wyłączone  eskapizm, tęsknota za arkadią)

• sensualizm - odwołania do wszystkich doznań zmysłowych

• pęd estetyczny

• wpływ formalny - przejmowanie gatunków, które wypracował Czechowicz - kołysanki, elegie, ballady, piosenki

• technika oniryczna, muzyczność - wyrażane na planie ukształtowania tekstu

• próba organizacji tekstu poprzez odwołania do tematyki, rekwizytów związanych z muzycznością

2. przełom roku 1941 - Słowacki

• sposób pojmowania bytu, istnienia w aspekcie metafizycznym

• przepaść między ciałem a duchowością

• odwołania do elementów irracjonalnych, nieprzekładalnych na język dyskursu

• pojmowanie ludzkiego istnienia jako drogi do maksymalnego uduchowienia

• cykliczne postrzeganie świata i bytu jako powracającego rytmu zdarzeń

• epifania - momenty olśnienia, iluminacji, duchowego wkroczenia poza świat materialny

3. Norwid

• dystans do walki

• pokora wobec bytu

• opanowanie emocji

• filozofia czynu

• postawa demaskatorska wobec zjawisk otaczającej rzeczywistości, nurtów i idei poprzez ireniczne odnoszenie się do pewnych problemów

Religia u K.K. Baczyńskiego

Wiersze religijne pisał, by zaspokoić oczekiwania matki, panteizm.

Recepcja poezji K.K. Baczyńskiego po wojnie

• 1961 r. - ukazanie się Utworów wybranych

• narastanie mitu

• porównanie Baczyński - Słowacki (Śmierć Słowackiego. Szkic.  powinowactwo Baczyńskiego ze Słowackim)

• Baczyński spotkał na swojej drodze personalistę, krytyka - K. Wykę, który w Liście do Jana Bugaja sformułował podstawowe tezy dotyczące twórczości Baczyńskiego, które podjęła później krytyka

Andrzej Trzebiński

• krytyk literacki, publicysta, autor manifestów generacyjnych i pokoleniowych, pisarz, dramaturg, prozaik

• od lat 40. związany z konfederacją narodów

• współredaktor periodyka „Sztuka i naród” (1942-1943)

• periodyk najdoskonalszych wypowiedzi o wojennej rzeczywistości

• próba poszukiwania w tradycji ideowych i wprowadzenia własnych idei

• artysta jako organizator wyobraźni narodowej

• pismo pokolenia Kolumbów, studentów UW

• I jego redaktorem był Onufry Kopczyński, który skupił wokół siebie młodych intelektualistów

• redaktorzy: Gajcy, Trzebiński

• wpłynął na krytyczny stosunek do XX-lecia (ocena Baczyńskiego i Gajcego), do dorobku czasu wojny i okupacji

• chciał uporządkować obraz swojego pokolenia

• Pokolenie liryczne, pokolenia dramatyczne - stawiał nowe wyzwania przed literaturą tego czasu. Po śmierci Czechowa kończy się epoka poezji, rozpoczyna się epoka czynu, poezja nie jest w stanie wyrazić tragizmu czasu  postulat zwrotu pisarzy do twórczości dramatycznej

• Podnieść różę

• związek między jednostką a społeczeństwem - jedność życia jednostki i życia społecznego, moralny aspekt tych egzystencji

• idea uniwersalizmu - próba kontynuowania wątków z XX-lecia, wypracowanie wizji życia społecznego, w którym znajdzie się alternatywa dla tego, co przynosi idea liberalizmu i totalitaryzmu - III droga polskiej kultury, aspekt mistyczny - postrzeganie życia społecznego w aspekcie walki ze złem - cel życia społecznego.

• idea imperializmu - postulat stworzenia imperium słowiańskiego, w którym stworzy się nowy ład europejski, centrum tego imperium powinna być Polska, a jego terytorium obejmować będzie Ukrainę, Czechy, Słowację

• nawoływanie do czynu, aktywności ideowej

Tadeusz Gajcy

• oferta ekspresjonistyczna (w poezji: fantastyka, kolaż, asocjacjonizm, mówienie nie wprost o okupacji), hermetyczna, trudna do interpretacji

• osadził swą twórczość na konkretnych ideach filozoficznych

• poeta poszukujący

• rywalizował z tym, co przyniosła twórczość K.K. Baczyńskiego

• otwarty na otaczający świat

• próbował znaleźć filozoficzne podłożę dla swej refleksji

• świadomy związek ze „Sztuką i Narodem” (periodyk + ugrupowanie literackie)

• dążył do praktycznego rozpatrywania dojrzewania duchowego

• cel ludzkiej egzystencji - rozwój duchowości

• Widmo, Grom poprzedni

• Orfeusz i Orchidea - połączenie komunikatywności przekazu z bogatym anturażem artystycznym; rzeczywistość uporządkowana, przejrzysta; Homer, który został przeznaczony, ofiarowany Apollinowi, co ostatecznie będzie okupione jego ślepotą, a co za tym idzie brakiem akceptacji u mieszkańców miasta i wygnaniem z wyspy. 30 lat później w innej przestrzeni kulturowo-historycznej, już jako autor dzieła, twórca funkcjonujący w aurze sławy, podziwu, pojawia się pytanie: czy mógłby stworzyć swoje dzieło, gdyby nie złe doświadczenia z młodości?

W przypadku Gajcego jest to pytanie o to, czy lata wojny nie są próbą, która była wyrokiem sprawiającym, że doświadczenia osobiste i historyczne wpłyną na spuściznę debiutujących w l. 40. Wątek fatum, pogodzenia się z losem, życiem pisarza. Utwór nie jest osadzony w tonacji patetycznej. To połączenie groteski i ironii, komizmu z patosem.

Anna Świrszczyńska, Orfeusz

U Świrszczyńskiej Homer to osoba przypominająca młodzieńca z warszawskich przedmieść. Utwór pokazuje dramat jednostki zmagającej się z przeznaczeniem, Orfeusza, który tracąc Eurydykę, trafia do Hadesu. Jednak kobieta nie chce wrócić z Orfeuszem. W Hadesie jest kochanką Hermesa, więc Orfeusz nie jest w stanie przywrócić jej światu żywych i sprawić, by tam powróciła.

Wykorzystana została tutaj teoria śmiechu - jeśli się śmiejemy, nie boimy się.

Poszukiwanie różnych postaw pokoleniowych mogłoby być decydujące i pomocnicze w budowaniu relacji jednostka - otaczający świat.

W okresie wojny i okupacji organizowano konkursy dramaturgiczne, które miały na celu ukazanie obiektywności doświadczenia za pomocą dramaturgii. W takich konkursach udział brali m. in. A. Świrszczyńska, T. Gajcy, który ukazując powinności poety wobec świata w dramacie Orfeusz i Orchidea, taki konkurs zwyciężył.

Uwarunkowania literatury, konteksty literatury okresu wojny i okupacji

• antologie, publikacje czasopiśmiennicze funkcjonujące poza obiegiem kulturalnym (zmiany w strukturze publikacji)

• istnienie konfliktu międzypokoleniowego, ideowego, wynikającego z różnych postaw wobec świata:

• starsi - Iwaszkiewicz, Dąbrowska, Nałkowska

• pokolenie 1910 - Miłosz, Andrzejewski

• pokolenie 1920 - Baczyński, Gajcy, Trzebiński

• brak wspólnej poetyki, w tym poetyki generacyjnej

• zmiana statutu pisarza - pisarz, który aktywnie uczestniczy w rzeczywistości, nie poświęca się tylko literaturze, rzeczywistość jest uzupełnieniem działalności twórczej

• wybory w zakresie ideowym (L. Szaruga - wszystko wymuszone jest chwilą - a propos literatury faszyzującej, „Sztuki i narodou”)

• pisarze płacą koszta za aktywność pisarską - traci znaczenie nazwisko pisarza, posługują się pseudonimami, dzięki czemu mogą przedstawić nowe oferty literackie bez oceny ich wcześniejszych dokonań, odszyfrowywanie dzieła dokonywane jest poza kontekstem dorobku twórcy; nasilająca się rola mitu pisarskiego - mitu rozumianego jako legenda literacka, będąca istotnym komponentem twórczości - odczytywanie pisarstwa poprzez samego twórcę, przebieg jego biografii, wątek przeznaczenia, fatum

• wewnątrzgeneracyjne spory i formułowane programy - w ramach młodego pokolenia tworzą się grupy literackie, których wystąpienia programowe ostro wpływają na funkcjonowanie życia kulturalnego

• wielość (ok. 1000) publikacji, periodyków

• „Droga” - Borowski, Baczyński

• „Płomienie” - etyczne podłoże działalności kreacyjno-artystycznej, recepcji i próba aktualizacji idei S.Brzozowskiego

• „Miesięcznik literacki” - periodyk środowisk personalistycznych, związanych z dążeniem do połączenia idei lewicowych z katolicyzmem (tu: List do Jana Bugaja)

• „Przełom”, „Walka Młodych” - marksizm

• rola antologii - tomiki publikowane w skromnych nakładach. Miłosz redaguje Pieśń niepodległą, przez co wprowadza do kanonu pisarzy młode pokolenie. Za granicą wydana została Antologia poezji współczesnej.

3. Tadeusz Różewicz

Pokolenie 1920 debiutowało albo w latach II wojny światowej, albo po jej zakończeniu. Tadeusz Różewicz debiutował jako poeta dwa razy:

• 1947 - Niepokój

• 1948 - Czerwona rękawiczka

Obie te książki przyniosły podobną wizję świata, tego samego bohatera poetyckiego, który stara się pokazać świat po II wojnie światowej, duchowe konsekwencje i zapis doświadczenia.

Różewicz urodził się w 1921 roku w Radomsku. Brał udział w walkach partyzanckich w ramach AK. W podziemiu publikował Echa leśne. Po 1945 roku znalazł się w Krakowie, gdzie rozpoczął studia - historię sztuki na UJ. Malarstwo i inne sztuki plastyczne odgrywają dużą rolę w twórczości Różewicza: nawiązania do dzieł bądź egfraza - poetycki opis dzieła literackiego. Przyjaźnił się z M. Foremnskim, z którym prowadził dialog dotyczący sztuki współczesnej, owocem czego był wstęp Foremskiego do wyboru dramatów Różewicza.

Z Krakowa Różewicz trafił do Gliwic (okres gliwicki). Czas ten przypada na okres socrealizmu, czyli na czas po wydaniu pierwszych tomików, w których prezentuje obraz kondycji współczesnego człowieka, reprezentanta jego generacji (sytuacja duchowa jednostki + sytuacja reprezentanta generacji). Po okresie buntu, okresie poszukiwania nowej formy poetyckiej nastał okres socrealizmu, kiedy m.in. opowiada się po stronie idei, które w tym czasie podporządkował rzeczywistość polityczną. Są to najsłabsze i nieliczne utwory.

Potem rozpoczyna się okres wrocławski (do dzisiaj). Różewicz związał się z czasopismem „Odra”. Wiąże się to z przełomem politycznym i próbą przemyślenia funkcji i kształtu poezji współczesnej. Zwrócił się ku światu otaczającemu go. Kształtuje model poezji otwartej (początkowo postkatastrofizm) na rzeczywistość, szerzej spogląda na współczesność (nie generacyjnie), pogłębia się (w wymiarze kulturowym i cywilizacyjnym) wrażliwość na otaczający świat, kształtuje system wartości. Tworzy dramatyczny obraz człowieka wewnętrznie pustego, który rozbity jest na luźno ze sobą powiązane fragmenty duchowości (np. Rozebrany).

Okres końca lat 50. i przełomu 60./70.  okres dystansu i ukazania sytuacji, w jakiej znalazł się człowiek współczesny.

Debiut Niepokój - wiersze z lat 1945-1946

Tom ten był próbą zbudowania nowej poezji, ponieważ poecie wydawało się, że w formie dotychczasowej poezji nie było możliwe ujęcie spraw, którymi żył współczesny świat. Buduje język od podstaw, od nowa.

WIERSZ RÓŻEWICZOWSKI - epigoństwo, czerpie z Awangardy, dystans do cywilizacji

Tytuł tomu określa tematykę zbioru. Różewicz proponuje inny typ kontaktu z wierszem. Zamiast poezji wzruszeń, uczuciowej, lirycznej, wprowadza stan niepokoju autora. Wiersz nie jest rezultatem wzruszeń, lecz wewnętrznego niepokoju moralnego, duchowego itd. U podstaw poezji zawsze leży niepokój.

Czerwona rękawiczka, Niepokój dadzą się posegregować na wątki tematyczne:

• problem generacyjny, zapis doświadczenia pokolenia porażonego doświadczeniem II wojny światowej

• kryzys kultury europejskiej - rezultat II wojny światowej - ukazany w sposób prowokacyjny - opis i kontestacja stanu rzeczy, bunt, kompromitacja zasad, tego, co leży u podstaw świata po II wojnie światowej

• reportażowość - zaadaptowanie reportażu do współczesnej poezji, tonacja ironiczna (nie deprecjonowanie tematu, a podkreślenie dystansu okaleczonego, ocalonego do tego, o czym mówi)

Reportażowość u Różewicza przejawia się na 2 sposoby:

1. opis sytuacji człowieka w rzeczywistości II wojny światowej (z dystansem)

2. zapis sytuacji człowieka ocalonego, żyjącego, funkcjonującego po II wojnie świtowej (np. Do umarłego)

W tym nurcie szczególnie podkreślany jest krąg odniesień moralnych.

• credo poetyckie Różewicza - filary całego zbioru, wyraz programu poetyckiego. Najistotniejszy element twórczości.

Ocalony - specyficzna konstrukcja powoduje, że jest szczególna kondensacja napięcia, dramatyzm - kompozycja klamrowa, tematycznie i dyskursywnie odpowiadają sobie poszczególne fragmenty (zwrotka 2 4, zwrotka 3 5).

Szczególnie dramatycznie rzecz zostaje przedstawiona w 4 strofie, która nie ma odpowiednika, przekracza system powtórzeń, wprost wyraża oczekiwania podmiotu.

Zwracam się - deklaracje ideowe, przyczyna zarzutu, posądzania o nihilizm.

Pojęciem, które może organizować poezje Różewicza jest kryzys. Poezja ta za każdym razem kształtuje się w obliczu sytuacji kryzysowej - przesilenia, sytuacji niekorzystnej, załamania pewnego procesu. Kryzys stanowi punkt wyjścia dla praktyk twórczych Różewicza, zarówno w obrębie poezji, prozy, dramatu.

Kryzys:

1. generacyjny - doświadczenia postkatastrofizmu:

• postawa demaskacji współczesnego świata

• obraz człowieka pękniętego

• motyw kompleksu ocalonego - kogoś, kto przeżył i ma poczucie winy, że zajął czyjeś miejsce, ocalał, bo ktoś zginął

• autobiografizm - podłoże autobiograficzne, u podstaw jego twórczości leżą zawsze osobiste doświadczenia, odwołania do doświadczeń osobistych i generacyjnych

• teksty rozgrywają się na przestrzeni psychologicznej -nie może się uporać ze sobą i swoim miejscem w świecie

• wymiar moralny - kondycja moralna swoja i świata

2. języka poetyckiego, mowy poetyckiej, fundamentu, poetyki, wykorzystania tradycji w obrębie języka.

Filozofia języka poetyckiego Różewicza jest nawiązanie do pytania „Czy możliwe jest tworzenie poezji po Oświęcimiu?”.

Kryzys języka przejawia się poprzez:

• zatarcie granicy między sztuką a rzeczywistością

• odrzucenie idei, że sztuka jest rezultatem piękna

• przekonanie, że życie i sztuka - twórczość stanowią jedno

• przekonanie, że wszystko może stać się przedmiotem poezji (każdy przedmiot, wydarzenie, fakt, okoliczność) - estetyka totalna

W związku z kryzysem poezji, języka poetyckiego poezja jest nazywana antypoezją, neoawangardową, nieczystą materią poetycką. Wszystko to wynika z przekonania Różewicza, że „ważniejsza jest obrzydliwa prawda niż zakłamane piękno”.

Język we wczesnym okresie twórczości Różewicza (stan niepokoju wewnętrznego, poezja jako świadectwo przekładają się na rozwiązania formalne - delikatne nawiązanie do Awangardy):

• wstydliwość uczuć, wycofanie się

• wykorzystanie jak najmniejszej ilość słów

• podstawowy środek wysłowienia - elipsa

• prozaizacja sfery poetyckiej

• dyskretne i oszczędne wykorzystanie środków uważanych za najbardziej poetyckie (np. metafor, epitetów)

• budowanie napięć poprzez wyliczenie, które staje się jednym z podstawowych elementów konstrukcji utworu

• ironia, tonacja ironiczna - potrzeba prowokacji wywołana doświadczeniami II wojny światowej i sytuacją jednostki po wojnie

Zainteresowanie poety zostaje ukierunkowane na to, co się dzieje wokół (próba zarejestrowania). Poeta staje się świadkiem, utrwala, zapisuje nie pokazując swych przemyśleń, nie komentując.

Z kryzysu mowy wynikają konsekwencje dotyczące dalszego eksperymentu z formą poetycką:

• intertekstualność (w późnej twórczości) - tekst przestaje znaczyć sam w sobie, istnieje poprzez inny tekst, który wyjaśnianego istotę, problematykę

• prozaizacja wysunięta na I plan, odsunięcie na margines elementów poetyckich

• zapis wypowiedzi, którą można odnotować w formie prozy, a w formie poezji następuje dramatyzacja, akcentualizacja niektórych elementów

• drugorzędność relacji przyczynowo-skutkowych

• kwestia kolażu, ostrego montażu

• budowanie wizji sztuki z elementów zużytych, wykorzystanych, zaczerpniętych ze śmietnika kulturowego

• zamieszanie genologiczne - trudno określić formę gatunkową, brak gatunkowej ostrości

• anonim - próba pokazania rzeczywistości z perspektywy każdego, anonima, kogoś, kogo mentalność, sposób myślenia można sobie wyobrazić, reprezentant zbiorowości (np. Głos anonima - Różewicz obecny jako twórca, poeta - porte parole autora)

3. kryzys w związku z tradycją - przejawia się w całym pisarstwie Różewicza, kontestacja, ponowne przemyślenie dorobku w 4 zakresach:

• stosunek do Awangardy Krakowskiej i jej dorobku

• stosunek do II Awangardy- kontynuacja wizji postkatastroficznej i zagłady wartości

• stosunek do tradycji romantycznej

• stosunek do modernizmu

STOSUNEK DO AWANGARDY KRAKOWSKIEJ

Poemat Zielona róża 1961

• przepływ obrazu, wizji

• forma otwarta

• wizja cywilizacji odmienna od optymizmu cywilizacyjnego AK - to nie jest cywilizacja nadziei, jest przesiąknięta pesymizmem, samotnością, alienacją

• pytanie o miejsce człowieka w świecie mrowiskowym, kulturze kiczu, namiastkowości

Różewicz pokazuje, w jakim stopniu te idee, która przyniosła AK runęły w gruzach.

STOSUNEK DO II AWANGARDY

Różewicz czerpie z jej idei, przeczuć. Przejmuje, kontynuuje zagadnienia postkatastrofizmu (konfrontacja tragiczności istnienia z Arkadią i jej poszukiwanie), apokalipsy spełnionej, relacje w ramach formy z Czechowiczem i dokładna lektura jego dzieł.

STOSUNEK DO TRADYCJI ROMANTYZMU

• nawiązania do mitów narodowych

• Liryki lozańskie

• Przyszli, żeby zobaczyć poetę - w formie felietonistycznej Różewicz opowiada się przeciwko martyrologii, mitom narodowym, mitom poety - Robię nic - poeta jest byle jakim moralistom. Świadomość romantyczna, próby ekspresji: doświadczeń egzystencjalnych, fascynacja Mickiewiczem, z drugiej strony liczne frazesy, mity, eksploatowane w trudnych momentach, ale czy słusznie?

STOSUNEK DO MODERNIZMU

• relacja między sztuką a życiem

• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - utwór składa się z 2 segmentów: cytatu z erotyków i cytatu gazetowego - reportażowy zapis śmierci poety; wypowiedź programowa, w której Różewicz pokazuje, w jakim stopniu granica między sztuką a życiem powinna być zatarta

4. kryzys duchowy

5. kryzys kulturowy

Różewicz zaliczany jest do twórców poezji moralistycznej. Sławiński wyróżnił 3 nurty poezji współczesnej:

1. poezja kultury

2. moralistyka

3. wyobraźnia wyzwolona, surrealizm

Początkowa faza twórczości Różewicza sytuuje się w ramach nurtu moralistyki.

U tego poety wyraźnie widać antynomie między arkadia (wyraz tęsknoty za światem uporządkowanym, jednolitym) i apokalipsą (wiąże się z rzeczywistością postkatastrofizmu).

Wizja świata Różewicza się rozpada. Wiersze stworzone są z fragmentów zestawionych na zasadzie kolażu, co świadczy o rozpadzie współczesnego świata. Zauważalny jest brak logiki przyczynowo-skutkowej. Wizja świata przekłada się na strukturę poetycką.

Znaczna część tekstów okresu wczesnego dotyczy okoliczności, których niemożliwa jest komunikacja między ludźmi. Każdy przeżywa własną tragedię i otwarcie na drugiego człowieka jest bardzo trudne.

Kwestia wiary i sacrum

Różewicz odrzuca doświadczenia religijne, postrzegany jest jako ateista, nihilista.

Bez 1991 (z tomu Płaskorzeźba)

Kluczowy dla problematyki wiary opis perypetii z kwestią religii i wiary od dzieciństwa do współczesności. Można wyróżnić 3 fazy relacji między człowiekiem a Bogiem:

• dzieciństwo - okres wiary, edukacji i inicjacji religijnej

• młodość - otwarcie na rzeczywistość, odwrócenie się od sacrum - wypuszczenie Boga z ramion

• etap kontestacji, próby wyjaśniania, zbagatelizowania tego, co dzieje się z boku - odejście od Boga. Chciał stworzyć nowego człowieka, nowy język, co nie podobało się Bogu.

To utwór szeroko komentowany. Próba określenie relacji Różewicza wobec kwestii sacrum.

Miłosz - Traktat moralny - potrzeba zwrócenia się do metafizyki (odwrotnie niż Różewicz).

Kryzys wartości i współczesnego świata

• wizja cywilizacji „w momencie zerowym”

• „nic” definiuje świat współczesny

• świat współczesny - śmietnik cywilizacyjny, cywilizacja mrowiskowa, człowiek wyobcowany, wyalienowany

• „nic czyli wszystko” - odpowiedź na pytanie, jak wygląda świat współczesny - pustka po wartościach, które wcześniej organizowały rzeczywistość. Nic nie jest brakiem czegoś. Jest samo w sobie treścią, która zapełnia pustkę po wartościach, po upadku cywilizacji. Nic to przeciwieństwo nicości, jest rzeczywistością. Nic jest dynamiczne, obce nihilizmowi, jest samym życiem.

W Zielonej róży i innych utworach pojawia się Nic jako miejsce, przestrzeń braku wartości.

Stan badań:

Istnieje wiele prac o różnej wartości merytorycznej:

• T. Drewnowski, Walka o oddech. O pisarstwie T. Różewicza

• Z. Majcherowski, Poezja jak otwarta rana

• S. Burkot, Rózewicz

• Zobaczyć poetę

Tadeusz Różewicz:

1. dramaturg

2. scenarzysta

3. prozaik - Przygotowanie do wieczoru autorskiego  deklaracja w związku z tradycją i przeszłością

4. Podłoże ideowe literatury po 1945 roku

Po wojnie rywalizowały ze sobą 3 nurty ideowo-filozoficzne:

• marksizm

• personalizm

• egzystencjalizm (katolicki i ateistyczny)

Personalizm

Reakcja na materialistyczną wizję człowieka. Jego źródeł doszukać się można w okresie
XX-lecia w kręgu pisarzy wyrastających z idei katolickich (K. Wyka, krytyk L. Fredry), buntu przeciwko spekulacjom natury psychologicznej, przeciwko Gombrowiczowi, buntu o jednostkę.

W centrum refleksji personalistycznej znalazła się kategoria osoby i osobowości, niepowtarzalnej, będącej źródłem boskiej intencji i posiadającej boską sankcję. Personalizm wiązał się z próbą obrony wartości, które z indywiduum się wiążą: godności, odpowiedzialności, moralności, wolności w horyzoncie niepowtarzalnej osobowości jednostkowej.

Kierunek ten był bardzo popularny we Francji, narodził się w USA. Zakładał stworzenie nowej formacji cywilizacyjno-kulturowej. Krytykował kapitalizm i komunizm. Był to program trzeciej siły - drogi między tymi wariantami dominującymi we współczesnym świecie. (Trzecią drogą był też uniwersalizm Trzebińskiego.)

Personalizm nie był ideą filozoficzną, a postawą życiową ukierunkowaną na osobowość i obronę wartości związanych z osobowością. Zakładał kierowanie życiem społecznym w stronę budowy społeczeństwa personalistycznego. Nie była to burżuazyjna wizja kultury, spychająca jednostkę na margines i poniżająca ją; nie był to racjonalizm wikłający jednostkę w historię. Był to zwrot ku wierze i Bogu.

Idee personalistyczne przywołane były po II wojnie światowej, po zakończeniu działań wojennych, gdy powstawać zaczęły czasopisma katolickie. Idee te realizowane były m. in. w gronie redaktorów „Tygodnika Powszechnego”.

Spory na linii personalizm - marksizm

Związany z tą kwestią jest Kazimierz Wyka i jego fenomen. Po wojnie skupił on wokół siebie młodych badaczy, wśród których zaszczepił personalistyczne postrzeganie literatury.

„Tygodnik Powszechny” (zawieszony w latach Stalina)  „Kuźnica” (idee marksistowskie, postulat wizji jednostki w wymiarze klasowym nie od strony duchowości, a interesów klasowych, socjologii).

2 przykłady socjologicznych koncepcji literackich:

• Popiół i diament - Andrzejewski

• Między wojnami (cykl) - Brandy

Oba dzieła dotyczą interesów klasowych, socjologicznej koncepcji człowieka. Próba dokonania racjonalizacji tego, co przyniosła II wojna światowa z perspektywy marksistowskiej wizji człowieka.

Egzystencjalizm

Wkraczał stopniowo, a jego ekspansja nastąpiła w latach 50. Stał się propozycją światopoglądową, próbą ukazania dramatu bezradnej jednostki zawieszonej w pustce, usytuowanej wobec rzeczywistości.

Egzystencjalizm był swoistym fenomenem (moda na egzystencjalizm). Otoczką wobec tej idei był pesymizm, bezradność, zniechęcenie, jazz.

Starsze i średnie pokolenie podejmowało dialog z ideami egzystencjalizmu: Wzlot Iwaszkiewicza był odpowiedzią na Upadek Camusa.

Egzystencjalizm przyjmował różne postacie: Kirkegard, Weineger, Sartre, Jaspers.

Jaspers przeprowadził podział istnienia ludzkiego:

• faktyczne - w wymiarze kulturowym i społecznym;

• autentyczne - cel egzystencji ludzkiej, ujawnia się w sytuacjach granicznych, poprzez które jednostka doświadcza te podstawowe stany, które przesądzają jej pesymistycznym wymiarze jej istnienia (kruchość, trwoga, przerażenie, egzystencjalna skończoność, świadomość, że egzystencja jest w pełni niezrozumiała).

2 nurty egzystencjalizmu:

• ateistyczny

• katolicki (G. Marcell)

Idee, które obecne były w tym czasie: neopozytywizm, tomizm katolicki, rozwój psychoanalizy (Fromm).

Sytuacja literatury w latach 1945-1948

• polemika, która rysuje się na linii personalizm katolicki - marksizm

• „Odrodzenie” - bardzo otwarte w sensie ideowym, grupowało autorów różnych orientacji

• 1945 roku - Jałta, Churchill, Stalin, Roosvelt, Polska w strefie sowieckiej po podziale wpływów; pytania moralne, ideowe, etyczne, wątpliwości dotyczące powrotów z emigracji (powroty trwają szereg lat, np. Kuncewiczowa)

• powroty w kręgu Skafandra: Słonimski z Wielkiej Brytanii, Tuwim (w swojej walizce miał Kwiaty polskie, które rodziły sporo kontrowersji)

• powroty w kręgu okołoskamandryckim i socjalizującym:

W. Broniewski

Podjął decyzję o powrocie po trudnych przejściach (był uwięziony w ZSRR), alkoholik, nie zrealizował się w pełni w zakresie pisarstwa. To pisarz rewolucyjny, „kiblujący” w więzieniu radzieckim. Wielu twórców w warunkach więziennych nie umiało sobie poradzić - Gałczyński nie poszedł na żaden kompromis - wzorowe zachowanie.

Poezja okresu wojny przez lata nie była publikowana. Potem tworzył teksty zaangażowane, literaturę dworską, poezję telefoniczną (władze zamawiały teksty). To niezbyt chwalebny okres jego twórczości, jednak utwory z tego czasu nie są pozbawione walorów poetyckich, to nie była grafomania.

Nowy hymn polski zamówiony był przez Biureta. Broniewski z jednej strony zachowywał niezależność, z drugiej strony dopasowywał się do rzeczywistości tego czasu.

K. I. Gałczyński

• rocznik 1905

• wyraźna ewolucja poglądu

• musiał mieć odbiorców, gdy ich tracił, przestawał być poetą

• l. 30 - Kwadryga:

• pozycja społeczna

• współpraca z „Prosto z Mostu” - czasopismo faszyzujące, I wybór wierszy, prezentacja dorobku w szerszym zakresie

• wojna - obóz jeniecki, powojenna tułaczka i powrót

• 2 epizody i 2 postawy po 1945:

• próbował się ulokować w poezji tego czasu, poddawał krytycznej ocenie postawy, które odnajdywał - wiersze antyinteligenckie, satyry, utwory o charakterze humorystycznym; publikował w „Przekroju” Listy z fiołkiem , Teatrzyk Zielona Gęś. Tworzył własną formę poetycką, która ewoluowała od surrealistycznego opisu rzeczywistości współczesności. Jego teksty cechuje dystans - teksty satyryczne, zacierał granice między satyrą i groteską.

• 1950-1953 - okres, w którym zaczęła się rysować nagonka na Gałczyńskiego - twórcę, który przekraczał granice wyznaczone przez literaturę socrealizmu. Nagonka odbywała się ze strony pisarzy socjalistycznych - nietolerancja, niechęć. Spowodowało to wycofanie się Gałczyńskiego i rozpoczęcie okresu, w którym powstały teksty najwybitniejsze, np. Niobe. Był to kolejny etap poszukiwań eksperymentatorskich (Wit Stwosz, Kronika olsztyńska). Była to odpowiedź na to, co go spotkało.

• Niobe - poemat wielogłosowy; składa się ze splotu rozmaitych stylów, gdzie zasadą porządkującą jest kontrast. Jest to poemat liryczny (określenie J. Łukasiewicza) - nieostry gatunkowo, skrzyżowanie liryczności i epickości  tradycja sięgająca modernizmu, futuryzmu, katastrofizmu. Niobe cechuje też muzyczność (instrumentacja w zakresie gatunków, środków, to, co leży u podłoża struktury - sztuka odgrywa ważną rolę w biografii Gałczyńskiego) i wielostylistyczność.

• Z jednej strony tworzy Gałczyński poezję gazetową, perswazyjną, agitacyjną, sięgającą inspiracjami wzorów sowieckich. Z drugiej strony poeta wbrew tendencjom tworzy poemat o niezawisłości sztuki (Niobe)  tylko prawdziwa, historyczna sztuka jest w stanie przetrwać wieki (symbolem tego jest Niobe - rzeźba, która po latach trafia do Nieborowa). Nagle, w poczuciu impulsu twórczego Gałczyński zdał sobie sprawę, że to przeciwwaga sztuki socjalistycznej, jest to również symbol cierpienia, sztuki, która w takim stanie istnieje w świecie.

Mieczysław Jastrun

Debiutował w XX-leciu międzywojennym, w ramach neosymbolizmu, to nie w pełni symbolizm, a próba penetracji możliwości symbolizmu w nowych warunkach.

1926-1939 - debiutuje jako poeta Skafandra, mimo że pojawiły się sygnały katastrofizmu, był to twórca, który nie odnalazł miejsca w ramach szkół, nurtów, itd.

Spotkania w czasie, Inna młodość, Strumień milczenia:

• spory z racjonalną wizją rzeczywistości

• przekroczenie instytucji literatury (konwencje, normy, gatunki)

• bunt przeciwko sztuce mieszczańskiej

• poezja nieprzekładalna na język dyskursu

• poszukiwanie jednej zasady porządkującej pisarstwo Jastruna przez krytyków  skojarzeniowość (brak związków przyczynowo-skutkowych między obrazami), jedność nastroju

Problem poznawczy - wiąże się z przeświadczeniem, poczuciem niewyrażalności istnienia. Byt jest niemożliwe do wyrażenia, jednak słowo poetyckie może się zbliżyć do pewnych sensów, które nie są do odkłonienia. Poezja jest rodzajem poznania, który ni e konkuruje z filozofią. Poezja reprezentuje poznanie jako zbliżenie się do sensu. Problem poznawczy odgrywa ważną rolę w poezji Jastruna. Wpisuje się w wątek antynomii między sztuką (porządkiem) i życiem (chaosem).

Poezja solipsystyczna - istnieję tylko ja sam, a cały otaczający świat to tylko moja projekcja, złudzenie.

Neoklasycyzm Jastruna - próba nawiązania do tradycji modernizmu (Staff, Iwaszkiewicz, Skafander) - rzeczywistość kulturowo-cywilizacyjna znajduje się w stanie kryzysu. Podstawy natury aksjologicznej runęły, więc należy szukać wzorców w epokach minionych, by pomogły uporządkować rzeczywistość.

Zwrot ku tradycji, przeszłości widoczny jest także w esejach  wynika to z potrzeby odnajdywania analogi w przeszłości kulturowej.

W późnej twórczości - kulturowe otwarcie, szerokie podejmowanie mitów, wątków, które obsesyjnie powracają (np. Orfeusz, Tobiasz). Zauważalna jest tutaj rola nawiązań intertekstualnych, cytatów, komentarza poetyckiego do tradycyjnych motywów. Neosymbolizm - podmiot poza czasem i przestrzenią; neoklasycyzm - obsesja czasu, wizyjność.

W okresie wojennym i powojennym Jastrun pisze Godzinę strzeżoną, Rzecz ludzką, Sezon w Alpach:

• rola świadka, obserwatora życia społecznego, komentatora wydarzeń

• porzucenie pytań natury egzystencjalnej

• inspiracja tradycją romantyczną, stylizacja

• próby nadążania za czasem

Następnie Jastrun zwraca się ku poezji retorycznej, wizji patetycznej, zaangażowanej. Powrót do wczesnej poetyki uznawany jest za przełom w jego twórczości. Dzieje się to na fali odwilży - 1956 roku. Pisze wówczas Gorący popiół, który jest szczerym świadectwem, głębokim intelektualnie, świadczącym o przemyśleniu. W tym samym czasie A. Ważyk wydaje Poemat dla dorosłych. Oba utwory określały to, co się wcześniej działo. Była to spektakularna zapowiedź odwilży w literaturze, rozliczenie z kultem jednostki, a zarazem protest przeciw tłumieniu wymiaru duchowego, egzystencjalnego.

Po czasie odwilży następuje najbardziej owocny etap w twórczości Jastruna. W 1959 roku wydaje Genezy, w 1983 roku Śmierć, a w 1986 coś po śmierci. W tym czasie w twórczości Jastruna zauważalne są:

• porzucenie postaw zaangażowanych

• powrót do problematyki egzystencjalnej

• metaforyka obsesji śmierci, przemijania, świadomości

• poszukiwanie samoświadomości

• pytania o człowieczeństwo, humanizm, poczucie wymykania się wiedzy o świecie

• związek z egzystencjalizmem - tragiczność istnienia, poczucie duchowego rozdarcia (inspiracja lekturami egzystencjalistycznymi, liryką europejską, np. Rilkego)

Mieczysława Jastruna spotkania w czasie - tematycznie ukazane pisarstwo Jastruna (wrażenia zmysłowe, niepoznawalność rzeczy, malarstwo  tworzenie egfraz, śmierć jako obsesja, problem czasu, historii).

Powieść Piękna choroba

Opublikowana w 1961 roku. To proza eksperymentatorska o charakterze biograficznym. Ukazuje biografię bohatera od okresu dorastania do zakończenia II wojny światowej. To zapis rewolucji duchowej głównego bohatera - porte parole autora. To tekst o charakterze metaliterackim. Stanowi nawiązanie do Irzykowskiego. Warstwa współczesna dotyczy refleksji nad formą powieściową (ważne miejsce w całości).

Rozczłonkowana struktura wynika z przełożenia na strukturę opowieści niespójnej wizji życia i świata. Całość jest zfragmentaryzowana, złożona z wielu splecionych ze sobą motywów.

Młody człowiek dojrzewa do sztuki, chce być artystą, ale nie wiem, w jakim kierunku potoczy się jego los. Życie przynosi rozczarowania. Główny bohater stwierdza, że sztuka jest całkowicie oderwana od rzeczywistości, prawda sztuki nie jest tożsama z prawdą życia.

W utwór wpisane są różne strategie literackie: filozoficzna (nawiązanie do filozofii egzystencjalistów), intertekstualna (tradycja kulturowa i cywilizacyjna, romantyzm, antyk - Eurydyka, Maria, nawiązania do Rilkego - Marta - kreacje poety nieszczęśliwego, niespełnionego).

Bohater cierpi na przerost autorefleksji, ból istnienia, wciela się w postać Orfeusza. Wybranka staje się w jego oczach Eurydyką. Maria jest w dwóch wariantach Eurydyki:

• taka, jaka jest

• taka, jaką mogłaby być

Pojawia się tu także wątek rozczarowania. Pokładane uczucia wobec kobiety są wyobrażeniami wpojonymi kulturowo, a w rzeczywistości Maria jest zwykłą, pełną życia dziewczyną. Wizja okazuje się złudzeniem.

Jest to wielowątkowa powieść o artyście, o rozczłonkowanej strukturze. To zapis dramatu jednostki, która powierzyła życie sztuce, a zostało to skonfrontowane z rzeczywistością wojenną. Rzecz kończy się jednak po wojnie. Orfeusz nie ogląda się, oddala się ku rzeczywistości będącej wynikiem tego, co przyniosła II wojna światowa.

Cechy literatury po 1945 roku

• względna demokratyzacja życia politycznego i społecznego

• współistnienia nurtów ideowo-filozoficznych

• cenna demokratyzacja dziedzin sztuki (socrealizm po 1948 roku dotknął wszystkich dziedzin sztuki)

• zmiana sytuacji pisarza - presja ideologii państwowej - 1945-1948 - ukazanie się książek pisanych w trakcie wojny, to nie tylko teksty pisane w latach 194501948, ale i te wówczas publikowane, a pisane wcześniej - 2 nurty

• próby eksperymentu, poszukiwania formalne (K. Wyka, Pogranicze powieści)

• presja o samookreślenie, zaakceptowanie nowego porządku, opowiedzenia się po stronie władze bądź nie

• zjawisko literatury dworskiej wspieranej przez państwo za akceptację nowego porządku

• instytucjonalizacja literatury - ośrodki decyzyjne umożliwiające władzy kontrolę nad twórczością (Związek Zawodowych Literatów Polskich), kontrola pisarzy, konkursy literackie przynoszące profity

• powołanie do życia wydawnictw, także regionalnych, kontrolowanych przez partię

• żywe, głębokie, wymagające opowiedzenia się dyskusje dotyczące literatury XX-lecia

5. Literatura wyklęta, przeklęta

Literatura przeklęta - pewien uniwersalny język funkcjonujący poza granicami geograficznymi i chronologicznymi. Źródeł literatury wyklętej doszukać można się pod koniec XIX wieku w eseju Verleina Poeci przeklęci.

W XX wieku widoczny jest rozwój tego zjawiska, szczególnie w latach 80. Było to związane z intensywnym rozwojem studiów i komentarzy dotyczących twórców zwanych przeklętymi. To zainteresowanie wynikało z dwóch powodów:

• było to obszerne zjawisko, które wymagało odrębnych uwag i komentarzy

• w latach 80. wielu twórców wycofywało się z działalności, a poeci przeklęci swoją twórczością wypełniali powstałe na łamach prasy, periodyków, czasopism luki (przyczyny polityczne, np. T. Borowski)

W. Smaszcz, Strofy poświęcone ... A. Babińskiego z 1984 roku

Literatura przeklęta ma swoje miejsce w literaturze powszechnej. To problem o charakterze uniwersalnym, pozaczasowym, pozageograficznym. Była to literatura integralna (nie sama twórczość odgrywa najważniejszą rolę, ale także biografia pisarza), realizująca postulat literatury wyrastającej organicznie z życia (H. Bereza w latach 70. wprowadza w odniesieniu do pisarstwa E. Stachury termin „życiopisanie”).

W zakresie formy pisarskiej twórczość ta przekracza zastane normy i konwencje literackie. Realizuje się w formach zapisków, notatek (zapis nieuformowany gatunkowo, traktowany intencjonalnie, wyraz stosunku pisarza do formy). Była to nowa forma ekspresji, pozwalajaca wysłowić to piśmiennictwo.

Pojęcie „literatura przeklęta” to pojęcie z pogranicza krytyki literackiej i literaturoznawstwa. Na ile operujemy pojęciem z tych zakresów? Czy jest to kategoria ostra semantycznie? Czy tworzy kryteria, za pomocą których można rozpoznać to zjawisko? („Kaskaderzy literatury”  mylne zjawisko, nazwa).

Kryteria:

1. dotyczące oceny tekstu - ocena wartości tekstu na podstawie tego, czym jest prawda wewnętrzna - coś, z czym możemy się utożsamić, szczerość (częste ukierunkowanie konfesyjne), intymny zapis, próba zwierzenia się, opracowania intymnych doznań). Twórcy w pełni świadomi swego warsztatu twórczego, przekazują swoje emocje, ale z wcześniejszym wyborem, operowaniem formą gatunkową, stylem, ze świadomością tradycji literackiej (Wojaczek, Stachura, Poświatowska, Grochowisk)

2. kryteria nadwrażliwości - przeżywanie rzeczywistości graniczące z normami, do których jesteśmy przyzwyczajeni; tekst jest próbą wyważenia tych proporcji

3. kwestia legendy literackiej - „wybrańcy bogów umierają młodo” - przedwczesna, często samobójcza śmierć

Cechy:

• teksty przedstawiają sytuację duchową, kondycję duchową podmiotu - odrzucenie, niedocenienie, niezrozumienie, np. przez współczucie, alienację; motyw choroby psychicznej jako nieprzystosowania do świata i jego reguł;

• relacje miedzy sztuką a życiem;

• tragiczność - przeznaczenie, fatum, niepiętnowanie przez los, brak możliwości ucieczki przed samym sobą;

• dysproporcja między poczuciem winy i kary spotykającymi twórców i protagonistów ich utworów:

• WINA - poczucie jej problematyczności,

• KARA - niezawiniona, uzasadnienie jej konieczności;

• dramat podmiotu wynikający z pewnych intencji ze strony religijnej i metafizycznej;

• poczucie pułapki życiowej, bezwyjściowości na różnych płaszczyznach (np. ideowej, światopoglądowe - konflikt racji, których nie można ze sobą pogodzić - pułapka egzystencjalna);

• świadomość odnajdywania samego siebie w skrajnych sytuacjach duchowych, zapis sytuacji granicznych, życia autentycznego;

• bunt, niezgoda wobec stereotypów, ograniczeń tradycji i współczesności, tematów wypowiedzi i ich form.

Twórca przeklęty

Określenie wprowadzone przez Verleina w zbiorze esejów. Verleine zaliczył do kręgu tych twórców: Baudelaire'a, Rimbauda. Do dziś to zjawisko jest bardzo żywotne (Morrison, Cobain, Dean, van Gogh).

Motyw poety przeklętego oddaje programowy wiersz Baudelaire;a Albatros. Jest on próbą poetyckiego pokazania przeklętego poety, niezrozumiałego przez społeczeństwo; poety, któremu to społeczeństwo stawia rygorystyczne ograniczenia. Metafora ptaka, albatrosa.

Motyw poety przeklętego pojawia się już u C.K. Norwida, obecny jest w kulturze do dziś. Współczesny motyw jest reperkusją rewolucji obyczajowej l. 50. i 60. (bit generation - bitnicy USA - Burroughs), kontestacji narzuconego porządku społecznego, związanego ze społeczeństwem burżuazyjnym. Jest to efekt próby wyrażania własnego indywidualizmu niezależnie od warunków funkcjonowania. Jest to też wynik wpływu tendencji kontestatorskich z Francji, ruchu hippisowskiego.

W Polsce:

• 1956 rok - zbuntowane pokolenie współczesności - bunt wobec socrealizmu - Bursa, Hłasko, Poświatowska, Grochowisk

• 1968 rok - NOWA FALA - rola obyczajowa i polityczna, np. Wojaczek

Najbardziej ostry, radykalny sposób podjęcia problemu nieprzystosowania, nie- wobec świata:

• Kazimierz Ratoń

Śmierć kloszarda - pisarz przekreślający możliwe sposoby funkcjonowania w życiu społecznym, egzystencja kloszarda, przełamanie tabu, sprawdzanie swojej obecności w świecie w zapisie cielesności. Próbował zdefiniować samego siebie. To zamach na konwencje mówienia. Spowiedź kogoś, kto nie odnajduje punktu odniesienia do własnego życia, wiążącego się z poszukiwaniem antidotum. Całkowicie rozbita osobowość i brak możliwości scalenia jej. Poeta jest kloszardem, samobójcą, doprowadzającym się do całkowitego wycieńczenia psychicznego i fizycznego.

• Andrzej Babiński

Andrzej Bursa (1932-1957)

Był inspiratorem nowych zjawisk w poezji powojennej, patronem w zakresie poezji w okresie posocrealistycznym (w prozie M. Hłasko).

W jego twórczości pojawia się problem buntu ukierunkowany w 2 strony, w stronę 2 nurtów:

• potrzeba kontestacji rzeczywistości społeczno-politycznej

• próba odnalezienia sfery wyłączonej z rzeczywistości, która dałaby poczucie bezpieczeństwa, umożliwiałaby trzeźwy sposób myślenia o otaczającym świecie

Pierwsza książkowa edycja jego wyboru wierszy wydana została dopiero po jego śmierci.

Bursa był reporterem, dziennikarzem, ukazującym kontakt z surową materią rzeczywistości

postsocrealistycznej. Był na nią szczególnie wrażliwy. Ukazywał zakłamanie ideologii. Idylliczną rzeczywistość socrealizmu ukazywał jako przestrzeń zakłamania. Odkrywał działające w niej schematy za pomocą:

• ostrych jakości estetycznych

• drastycznych środków artystycznego wyrazu

• bunt, ironia, cynizm, wulgarność

Pokazywał drugą stronę ludzkiego życia, związaną z brzydotą, dotąd pomijaną w literaturze.

O specyfice tej poezji decyduje fakt, że rodzi się ona w konflikcie, napięciu między liryzmem a brutalnością. Jej artyzm wynika stąd, że Bursa potrafi wywarzyć współobecność tych elementów.

Bursa a mit poety przeklętego

• bunt

• kontestacja

• szukanie środków wyrazu w sferach nieużywanych wcześniej

• przedwczesna śmierć (samobójstwo czy wrodzona wada aorty?)

• późna publikacja książkowa - 1958 rok

• mitologizacja pokoleniowa - pokolenie potraktowało Bursę i jego projekt jako wzór, który może inspirować, sprawiać, że zrodzi się z tego własny, autentyczny pomysł literacki

• proza Czcza End - o Bursie

W jego pisarstwie wyróżnia się dwa okresy:

• dążenie do odnalezienia rzeczywistości arkadyjskiej, mit arkadii, tęsknota za arkadią

• rozwianie złudzeń związanych z arkadią, nowa poetyka i estetyka

Widoczna jest u niego niezgoda na otaczającą rzeczywistość społeczno-polityczną. Widać to w interpretacji E. Balcerzana Literatura polska 1939-1968. Monografia ta jest próbą spojrzenia na twórczość Bursy z punkt widzenia pacjenta (?):

• motyw maszyny - symbolika życia społecznego

• lęk i obawa wobec rzeczywistości podporządkowanej totalitaryzmowi (nazizm, sowietyzm, procesy totalizacji, zawłaszczenie całości świata)

• bunt motywowany społecznie, wynikający z wizji świata, na którą Bursa nie mógł przystać - zbudowanej z nakazów, zakazów, instytucji, sprowadzenia jednostki do roli wykonawcy poleceń w świecie ztotalizowanym

• cielesność (Wojaczek) i biologia - cielesność jest ostateczną instancją gwarantującą niezawisłość; utożsamiana jest z duchowością; doświadczenia cielesne równoznaczne z doświadczeniem duchowym

• bunt przeciwko poezji - stąd przejście do II etapu - poezja kłamie, słowa kłamią, porządek wypowiedzi podporządkowany jest normom gatunkowym, stylistycznym. Trzeba poddać likwidacji dotychczasowe normy, wzory, paradygmaty poetyckie i stworzyć własną koncepcję

• dzieciństwo jako rzeczywistość arkadyjska może przesądzać o przyszłości; to przestrzeń bezpieczeństwa, chroniąca przed tym, do czego nie jesteśmy przyzwyczajeni

• bunt przeciw schematom, normom, przepisom w życiu społecznym - wiersz Nauka chodzenia

poemat Ogród Luizy

Poemat ten stanowi próbę wskazania, oskarżenia poezji w jej dawnym modelu, pokazania kłamstwa sztuki, które jest przekleństwem, bo odsuwa od przedmiotu, który powinien być jego zainteresowaniem.

Ukazanie świata, który nie istnieje, a który poeta opuszcza. Próba ukazania i oceny stanu ówczesnej poezji.

Stanisław Grochowisk

W jego twórczości także ogromną rolę odegrał mit pokoleniowy, mit twórcy. Był pisarzem, który zyskał bardzo szybko aprobatę ze strony władzy tomikiem Ballada rycerska. Ustalił nim normy, do których stosowali się inni twórcy. Redaktor tygodnika „Współczesność”.

To autor szeregu tekstów publicystycznych i krytycznych, w których wyjaśniał swoje stanowisko odnoście literatury (toczył polemikę z Przybosiem odnośnie Ody do turpistów - proces pomieszania wartości związanych z pisarstwem Grochowiaka). Zamiast turpizmu proponował mizerabilizm - to, co ułomne, kalekie, co powinniśmy bronić.

W jego twórczości i życiu dostrzec można rys przekleństwa - wczesna śmierć, pobyt w więzieniu, alkoholizm, niebywała aktywność twórcza, bunt wobec świata metafizycznego i etycznego. Dostrzegał paradoksalną strukturę świata - piękno niezasłużone, brzydota niezawiniona.

Nawiązywał do postaci patronackich, z którymi identyfikował się jako poeta przeklęty. Widać w jego twórczości szerokie ukierunkowanie intertekstualne, a także zwrot ku tradycji: bunt przeciw Bogu i konflikt z nim to średniowieczna adaptacja motywu poety przeklętego przeklętego zakresie, jaki opisywał Verleine. Nawiązania do dekadencji. W zakresie estetyki posługuje się kontrastem dla uzyskania efektu - anafory, silne epitety - wzniosłość i wulgarność.

Grochowika uważany jest za twórcę ciemnego, mrocznego nurtu (Anna Nasiłowska, Jasne i ciemne wiersze Grochowiaka). Jego wyraźna autoprezentacja miała miejsce w I tomiku, w wierszu Modlitwa.

W II okresie twórczości jego bunt się ustatecznił. Tworzy poezję bardziej regularnej miary, bardziej uklasycznioną w zakresie formy i treści. Pojawia się wówczas motyw zgody na świat, na jego uporządkowanie, świadomość, że tak szeroki bunt jest bezcelowy, a realizacja wszystkich postulatów jest niemożliwa - bezcelowość buntu przeciwko światu jako całości.

Grochowiakowi zarzucano manieryczność, stylizatorstwo, powtarzanie wypracowanych wcześniej pomysłów.

Edward Stachura

• ur. We Francji w 1937 roku, po powrocie mieszkał z matką w Aleksandrowie, skąd się wyprowadza i rozpoczyna etap burs szkolnych, awanturniczego trybu życia, świadomości własnej indywidualności, nieprzypisania)

• jego twórczość wykorzystywano by pokazać (lata 80./90.)uwikłanie pisarstwa w codzienność PRL-owską

• droga od debiutu do śmierci samobójczej

• mit od l. 70/80 wraz z fundamentalną, pięciotomową publikacją w jeansowej okładce

• od początku zjawisko autokracji - publikacja życiorysu, który złożył na romanistykę, pełnego literackich efektów - antyżyciorys

• wyestetyzowane wiersze publikowane w miesięczniku „Twórczość”, wpisujące się w ramy estetyki ugrupowania Hybrydy (jego debiut dostrzegł Iwaszkiewicz, który zabiegał o publikację tych utworów)

• literatura ściśle wpisana w literackie rygory

• literatura dzieła totalnego - wszystko dokumentuje istnienie

• hermetyczne poematy

• świadomość wyczerpania się pewnych wzorów

• świadomość, że fikcja literacka nawet podbudowana doświadczeniami autobiograficznymi jest niewystarczająca - następuje dezintegracja twórczości, próba reorganizacji rzeczywistości, budowania jej na nowo, staje się jej bohaterem

• formuła „się” - wyzbycie się podmiotowości, stawianie się człowiekiem NIKT

• świadomość ciążącego przekleństwa

• antynomia między naturą a kulturą

• nurt franciszkański - pogodzenia, zgody, pokory wobec świata, odkrywanie rzeczywistości, szukanie sensu

6. Trzeci wariant literatury polskiej (termin: R. Loew)

Warianty literatury polskiej po 1939 roku:

• literatura powstająca w kraju

• literatura powstająca poza granicami kraju - literatura emigracyjna

• literatura powstająca w Izraelu (mała grupka pisarzy mieszkających w Izraelu, piszących w j. polskim)

Izrael

Życie literackie rozwijało się tam od początku lat 50., gdy powstawały dzienniki, tygodniki z działami literackimi, almanachy literacki, w których gromadzono teksty pisarzy żydowskich:

• „Kontury” - pierwszorzędna rola, skupia najliczniejszą grupę pisarzy,

• „Akcenty” almanach ugrupowania literackiego.

Zanotowano kilka fal emigracji pisarzy do Izraela ('56 <wydarzenia poznańskiego czerwca przecież nie miały nic wspólnego z elitami intelektualnymi, więc o co lotto?>, '68 - podłoże konfliktu izraelsko-arabskiego, Izrael wpierany przez USA, arabowie przez Rosjan  ojczyzna może być tylko jedna, jak Żyd to syjonista, wspierający Izrael w w/w konflikcie; wydalenie z kraju). Ich twórczość kształtuje się w oparciu o doświadczenia i możliwości literackie pisarzy.

Czasopiśmiennictwo

Czynniki państwowe niechętnie wydawały koncesje na wydawanie pism w językach obcych, co służyć miało ujednoliceniu kultury mieszkańców Izraela.

• 1952 r. - „Nowiny Izraelskie”, „Nowiny poranne”

Rozmiar działów kulturalnych jest ograniczony do informacji , tekstów z publicystki kulturalnej, później także przekłady.

• „Kurie” - ukazywało się w latach 1950-1956 <?>

Pismo to wspierane było przez środowiska polityczne lewicowo-demokratyczne (partia Mapaj).

Podejmowano próby połączenia starszych środowisk emigracyjnych z młodym pokoleniem:

• „Nowiny Kurie” - połączenie „Nowin” i „Kuriera”

W czasopiśmie tym ukazują się szeroko rozbudowane bloki literacko-kulturalne, w piątkowym dodatku natomiast publikowano pisarzy izraelskich (Łucja Gliksmon, Wychodzki, Rozenfeld). W numerach specjalnych wydawano teksty poetów polskich mieszkających w Polsce - Tuwima, Słonimskiego, Broniewskiego, Miłosza, Szymborskiej, Jastruna. Publikowano także dzieła poetów hebrajskich przełożone na język polski, a także prozę, np. małe formy prozatorskie dotyczące wspomnień z okupacji i związku sowieckiego. Załączano również szkice literackie i wywiady z pisarzami.

Warstwa publicystyczna obejmowała 2 kręgi tematyczne:

• podkreślenie udziału Żydów w literaturze polskiej;

• wspomnienia pisarzy polskich dotyczące zagłady.

Termin „trzeci wariant” - zasady wprowadzenia:

• literatura będąca częścią literatury polskiej poprzez wspólnotę językową

• piśmiennictwo dotyczące problematyki polsko-żydowskiej, tematyka pogranicza

• twórczość pisarzy polskich nieodżegnujących się od tradycji kultury polskiej

ALE!

• twórczość pisana przez ludzi czujących się Izraelczykami, nie Polakami

• twórczość pisana przez ludzi utrzymujących, że ich teksty pisane w ramach literatury polskiej są elementem kształtującym literaturę Izraela

Tematyka żydowska wraca do literatury polskiej po 1988 roku i stopniowo upowszechnia się w Polsce:

• ponowne/pierwsze publikowanie tekstów autorów pomijanych, nie publikowanych szerzej

• wskazanie twórczości pisarzy posiadających w dorobku widoczny epizod izraelski (np. Hłasko) bądź cały dorobek takich pisarzy

Pisarze wywodzą się ze środowiska żydowskiego. Otrzymują wykształcenie w tym zakresie. Inspiracje i możliwości twórcze czerpią z literatury polskiej i piszą w języku polskim.

M. Szymel

Motyw dwóch ojczyzn. Problem podjęcia decyzji o identyfikacji z literaturą polską i jej środowiskiem literackim czy, jak u niego, powrót do tradycji żydowskiej.

W latach 1930-1939 opublikował 3 tomiki wierszy:

• Powrót do domu

• Skrzypce przedmieścia

• Wieczór liryczny - dostrzeżone przez krytykę

Pojawiają się u niego utwory poruszające tematykę biblijną, wspomnienia rodzinne związane z tradycją żydowską, tematyką polsko-żydowską.

Wśród twórców, którzy dziś kształtują obraz literatury polskiej w Izraelu jest Irid Amiel, której utwory cieszą się coraz większą poczytnością. Jej twórczość naznaczona jest doświadczeniem holocaustu. Świat przedstawiony w jej utworach kształtuje się według kilku antynomii:

• język polski - język hebrajski;

• teraźniejszość - wspomnienie zagłady;

• dojrzała kobieta u progu starości - 11-letnia dziewczynka.

Dramat ludzki staje się z upływem czasu tylko faktem historycznym. Dramat zagłady jest tylko tematem egzaminu zagłady. Codzienne grozy stają się datami.

Najwięcej kontrowersji wzbudzała twórczość Leo Lipskiego. Twórca urodził się w 1917 roku w Zurychu, w rodzinie żydowskiej, inteligenckiej. Wcześnie zmarła mu matka, dzieciństwo spędził na krakowskim Kazimierzu. Związał się z hermetycznym środowiskiem młodzieży z rodzin inteligenckich. W latach 30. publikował swoje utwory i recenzje muzyczne w „Kuźni młodych”. Po 17. września 1939 roku znalazł się w ZSRR, gdzie wysłany został do łagru. Na podstawie umowy Sikorski-Majski przedostał się do Palestyny, następnie znalazł się w Izraelu. Po pobycie łagrze następują u niego komplikacje zdrowotne - jednostronny paraliż, także ośrodków mowy. Od tego czasu wymagał stałej pomocy. W latach 50. publikował nakładem „Paryskiej Kultury”.

Ogromną burzę na emigracji i poza granicami wywołał opublikowany nakładem elitarnego wydawnictwa i tłumaczony na język francuski Piotruś. Apokryf. Utwór ukazuje skrajnie pesymistyczną wizję świata. Piotruś wystawia się na sprzedaż i zostaje kupiony przez kobietę. Spełnia jej perwersyjne oczekiwania. Zamknięty w wychodku ma go blokować przed innymi lokatorami. Prowadzi tam egzystencjalny monolog Hioba, chce ogarnąć całą egzystencję.  DRAMAT LUDZKIEGO ISTNIENIA

W utworze występuje tez warstwa erotyki, pornografii - relacji Piotruś - kilkunastoletnia dziewczyna, prostytutka, która chce być malarką. Uciekają razem. Bati ma swój pierwowzór w rzeczywistości. Utwór posiada refleksje autobiograficzne.

Utwór porównywane był do Lolity Nabokova. Lipski w swej twórczości często łamie tabu.

Niespokojni to powieść sfragementaryzowana, posiadająca elementy autobiograficzne. Stanowi ona opis dojrzewania głównego bohatera od dzieciństwa po dokonanie życiowego wyboru. Emil-dziecko, bardzo wrażliwe, wychowuje się w całkowitym braku kontroli osób dorosłych, w środowisku artystów. Patrzy on na świat przez bunt, kontestację tego, co przynosi egzystencja.

Mikrozbiór trzech opowiadań Dzień i noc przynosi opis rzeczywistości łagrowej. Utwór otrzymał nagrodę „Paryskiej Kultury”.

Twórczość Lipskiego to pełen zapis autobiografii opartej na ciągu wydarzeń. Najpierw jesteśmy świadkami dojrzewania Emila zamkniętego hermetycznym środowisku, jego eksperymenty z ciałem i wrażliwości, by następnie przeżyć czas wojny, aż w końcu trafić do Izraela.

Lipski cały swój dorobek literacki spisał jedną ręką na maszynie. O jego niezwykłości decyduje przede wszystkim operowanie skrótem, dążenie do esencji, nieutworzenie rozbudowanych fabuł.

Mieszkał w Izraelu. Uczestniczył w życiu literackim piszących po polsku twórców izraelskich. Publikował w „Konturach”.

Funkcjonowanie literatury żydowskiej w kulturze i piśmiennictwie polskim

Od XIX wieku pisarze cierpieli na blokadę pamięci i wyobraźni. Na początku spełniali się w poezji - Leśmian, Tuwim. Ich prozatorski dorobek był znacznie zawężony - Rudnicki, Schulz. Nie uznawali się za Żydów. To faza akulturacji do polskości i wyodrębnienia się osobnego nurtu żydowskiego. Oprócz nurtu chłopskiego, nurt żydowski odegrał ważną rolę w literaturze XX wieku.

Obraz zagłady - 4 wątki tematyczne

• holocaust - Rudnicki Epoka piewców, Wojdowski Chleb rzucony umarłym - getto oczami dziecka

• potrzeba ocalenia odrębności żydowskiego świata - Stryjkowski, Głosy ciemności, Austeria

• motyw poszukiwania tożsamości Polaków-Żydów - samookreślenie - Polak? Żyd? - Grynberg, Wojna żydowska, Krall Sublokatorka

• koegzystencja narodów - Początek Szczypiorowski

Obraz zagłady

Z perspektywy oglądu wyróżnić można dwa rysujące się zjawiska:

• perspektywa ofiary - zapiski żydowskie, teksty pamiętniki, których celem jest przechowanie pamięci, poczucie bezradności, moralnego rozkładu, niesolidarności i/lub zapiski polskie ukazujące getto pustoszące wnętrze człowieka - unikanie samej literackości

• perspektywa świadka - teksty krótkie, zwięzłe, trudność, niemożność zrozumienia, co się dzieje, brak kontaktu z tamtą rzeczywistością, poczucie wstydu w związku z tym, co dzieje się ze współczesną rzeczywistością - Biedny chrześcijanin patrzy na getto Miłosz, Wielki tydzień Andrzejewski, Medaliony Nałkowska

W „Konturach” Ruth Szenfeldt wyróżnia pisarzy na pograniczu: Sandauera, Stryjowskiego. Mówi o pograniczności ich tożsamości. Ambiwalentne kwestie stosunku do samookreślenia - istotna rola własnego pochodzenia, znajomość języka hebrajskiego, pisarze polscy, ale niepozostający Żydami.

A. Słucki

Zaliczany jest do pokolenia Kolumbów. To pisarz tragiczny. Zmarł w Berlinie Zachodnim. Początkowo mocno związany był z komunizmem, walczył w Armii Czerwonej i Armii Polsko-Radzieckiej. Angażował się w życie kulturalne lat 50. W latach 60. (po '68) zmuszony został do opuszczenia kraju bez prawa powrotu. Pisał mimo to wiele podań o umożliwienie powrotu.

W jego pisarstwie wskazać można 2 mity:

• zaangażowanie w rzeczywistość komunistyczną, poezja socrealistyczna

• okres emigracji - poezja kultury, śródziemnomorska, nawiązanie do tematyki religijnej.

Przebywał w Izraelu i brał aktywny udział w życiu literackim i kulturalnym jako publicysta i poeta.

Rotacja - opis obrazu własnego emigracyjnego życia, poczucie tego, w jakiej sytuacji życiowej się znajduje.

Elementem przyciągającym czytelników w jego twórczości jest pejzaż bliskowschodni, tradycje i kultura wnikliwie nakreślone.

W latach 50./60. zreformował swój stosunek do poezji. Miała to być poezja kultury, ale inspirowana nadrealizmem, wizyjnością, plastycznością i dramatem. W nawiązaniu do surrealizmu widać powiązania z Chagallem.

Temat wygnania

Twórcy mówią o wygnaniu jako kulturowej sytuacji, w jakiej się znajdujemy. Interpretowany był ten temat także w horyzoncie socjologicznym, kulturowym, religioznawczym itp.

Wyróżnia się 4 konteksty wygnania:

• emigracja - świadomy wyjazd

• uchodźstwo - wyjazd ze świadomością powrotu

• wychodźstwo - obawa przed pozostaniem

• wygnanie

Gombrowicz, Zalety wygnania

Giedroyć poprosił Gombrowicza o wypowiedzenie się o wygnaniu. Esej ten napisany został w ramach dziennika. Krytykuje on postawę wobec poezji w ogóle. Uważa, że jest ona zbyt spontaniczna, funkcjonuje poza cywilizacją. Poeta uwięziony jest w języku. Proza posługuje się konstrukcją i lepiej zadomowi się w warunkach wygnania. Emigracja - sformułowanie ok., emigranckość - pejoratywne.

Miłosz, O wygnaniu

Eliade, Dziennik emigranta

Istota statusu twórcy wygnańca. Każdy emigrant to Ullisess w drodze do Itaki. Musi przeniknąć ukryty sens własnego błądzenia i musi je rozumieć jako sens przeszkód w drodze do domu - intensywne próby inicjacyjne - rezultat bładzenia.

W. Karpiński, Herb wygnania

Józef Łobodowski

Temat wygnania stał się jednym z najważniejszych wątków w jego twórczości. Pisarz ten związany był z kręgiem czechowiczowskim; ponawiał tematykę kresową. Po 1939 roku opuścił kraj i znalazł się w Hiszpanii - zakorzenił się w kulturze iberyjskiej, próbując stworzyć więź między literaturą i kulturą polską a iberyjską. Podejmował ku tematu pierwsze kroki, konfrontując krajobraz kresowy z krajobrazem hiszpańskim.

Mieszkał w hotelu w stolicy. Pisał przy stoliku w kawiarni.

W jego twórczości temat wygnania zyskuje sens bardzo uniwersalny. Odwołuje się do tematyki religijnej i mitologicznej, próbując skupić te motywy wokół tematu wygnania.

Elegia emigrancka - ponowienie losu pielgrzyma, motyw homo viator, pisał o kompleksie uchodźcy, który nie brał udziału w wydarzeniach, które miały miejsce w kraju. Pojawia się u niego mit Ukrainy jako warunek tożsamości. Bez tego motywu jego twórczość byłaby chaotycznym zapisem doświadczeń pozbawionym centrum. Topomastyka - konkretne miejsca związane z kresami.

Aleksander Wat, Odjazd Ateusza

To tekst wewnętrznie złożony. Miesza się tutaj nadrealizm z zapisem realistycznym, a poezja kulturowa z zapisem zwykłych notatek z życia codziennego.

Potrójne doświadczenie wygnania:

• z tradycji żydowskiej - wyparł ją z doświadczenia egzystencji

• z kwestii ideolowej - zaangażowanie w komunizm

• z optymistycznej wizji świata - futuryzm - odejście od futurystycznych iluzji na rzecz refleksji jednostkowych.

Twórczość Wata wypełnia poszukiwanie credo, przesłania będącego sumą doświadczeń wygnańczych. Utwór jest kolażem: elementy oniryczne, surrealistyczne, realistycznie odnotowane przeżycia.

Chronologia, czas, porządek czasowy - biografia od dzieciństwa do dramatu choroby i samobójstwa (cierpienia fizyczne i psychiczne).

Odjazd - w momencie, gdy Anteusz został oderwany od ziemi, stracił siły. Poemat jest prośbą o ukojenie w dramatycznej sytuacji.

Józef Witlin, Blaski i cienie wygnania

Utwór napisany po angielsku, na zamówienie. Problem wygnania twórca śledzi od źródeł. Przeciwstawia doczesność i tradycję chrześcijańską (cel: nadzieja powrotu). Doczesność - polemika z egzystencjalizmem - celem egzystencji jest samo życie, doczesność. Autor ukazuje różne aspekty problemu poznania.

B. Czaykowski, Do Adama Czerniawskiego

To twórca wygnany z kresów, mieszkający w Kanadzie. Pojawia się u niego problem wygania, wydziedziczenia z język. To wiersz programowy.

7. Motyw Orfeusza w literaturze i kulturze współczesnej

Motyw Orfeusza odnaleźć można w sztukach plastycznych, filmie, literaturze itd.

Mit - próba zawiązania relacji między „ja” podmiotowym, podmiotem a otaczającym światem (ludzkim, przyrodniczym) - szerokim promień relacji

Mit w swojej naturze jest wyrazem potrzeby samookreślenia człowieka w świecie, źródła, sensu ludzkiej egzystencji. Istotne są dwie kwestie:

• rozumienie mitu w tradycyjnym sensie - zawiera szereg elementów świadomości, zjawisk

przekazywanych z pokolenia na pokolenie;

• obecność mitu w kulturze współczesnej, myślenie mitami i ich tworzenie.

Definicja mitu według Floryńskiej

Mit jest fabularyzacją doświadczenia wewnętrznego. Może to być cierpienie, rozdarcie wewnętrzne. Doświadczenie jednostkowe, któremu chcemy nadać kształt fabularny. Wówczas podlega obiektywizacji. Jest źródłem intersubiektywnej wiedzy o jednostce.

E. Kuma, Kategoria mitu w badaniach literackich, „Pamiętnik Literacki” 1986, z. 4.

R. Mielhorski, Strategie i mity nowoczesności

Z mitem wiążą się takie pojęcia ,jak:

• topika - zasygnalizowanie miejsca w rzeczywistości, w której rozgrywa się zdarzenie mityczne - rzeczywistość arkadyjska;

• motyw - współgrają ze sobą;

• archetyp - odwoływanie się do podstawowych krytyk w świadomości zbiorowej, podświadomych wyobrażeń, np. archetyp człowieka starego.

MIT U ERAZMA KUŹMY - o micie mówi się w 7 kategoriach.

1. w kategoriach powtarzalności - zjawisko możemy traktować jako mit, gdy zauważona jest powtarzalność wyobrażeń, np. proza pokolenia '56 - typ bohatera buntowniczego, skłóconego ze światem, nadwrażliwego, uciekającego w swojej wrażliwości - mit rozpowszechnia się poza dzieło Hłaski, bohater hłaskoidalny;

2. mit jako geneza zjawisk - to, co rodzi się z wyobraźni mitycznej, mającej odzwierciedlenie w rzeczywistości;

3. mit jako prefiguracja - zapowiedź innych form, dygresji, przyszłości;

4. mit jako struktura - sytuacja, jaką możemy rozpoznać, np. Iwaszkiewicz Powrót Persefony;

5. mit jako komunikacja społeczna - posługujemy się wyobrażeniami, które mówiąc, sprowadzamy do rangi mitu;

6. mit jako znaczenie - treści, które przypominają obraz mityczny, awansują w hierarchii ważności, nadają wyższe znaczenie temu, co chcemy zakomunikować;

7. mit jako wartość - wiąże się z poprzednim ujęciem.

ORIENTACJE MITU WG NIŻNIKA:

1. filologiczna - rozpoznawanie mitu jako pewnej fabuły;

2. filozoficzno-antropologiczna - mit jako ekspresja określonego stosunku do świata, np. antyk, marksizm;

3. publicystyczna - sposób, w jaki w mowie potocznej, codziennym dyskursie posługujemy się z kategorią mitu, polemika z kategorią mitu.

Oprócz kategorii mitu, pojawiają się:

• mityzacja - kreacja świata przedstawionego wedle wzoru mitu poprzez bohaterów, strukturę;

• mitologizacja - to proces tworzenia mitu;

• mityczność - to całość zjawisk dotyczących mitu i mitologii.

PARADYGMATY MITU - KATEGORYZACJA (MIELHORSKI):

Wśród 4 wariantów, w których wyraża się stosunek do współczesnej kategorii mitu, Mielhorski wyróżnia:

1. aktualizacja pewnych treści mitu - w zwrotach: postać ta przypomina, widać tu podobieństwo, utwór przywodzi na myśl;

2. przeniesienie - modulacja, kreacja w obrębie mitu - postać ta stała się w ich wyobrażeniu;

3. przesunięcie (biografii) - bohater ten reprezentuje;

4. otwarcie kulturowe - w utworze tym ukazano takie mity jak…;

Mity XX-wieczności (nowoczesności):

Postawy wiążące się z tego typu strukturalizacją rzeczywistości:

• Hiob - aktualizacja postaci;

• mityzacja rzeczywistości empirycznej - sposób, w jaki świat przekształca się w rzeczywistość mitu:

• mityzacja poprzez ucieczkę w świat bezpieczny, alternatywny do rzeczywistości, w której znalazł się podmiot - eskapizm;

• mityzacja poprzez poszukiwanie, przykładów i pokrewieństwa - egzemplifikacja;

• mityzacja poprzez syntezy i uogólnienia;

• obecność mitu terytorialnego - obszary nasycone przez różne ujęcia, warianty, znaczenia np. motyw arkadii, Kresów, prowincji  relacje między centrum kulturowym a prowincją, wpływ centrum na prowincję i sposób uniezależnienia się jej od wpływu centrum;

• kulturowo-cywilizacyjna sytuacja człowieka we współczesnym świecie, np. mit kresu, wyczerpania, wygnania, homo viator, bezdomności, axis mundi (osi świata, centrum);

• mity historyczne - wizje historiozoficzne: katastrofizm, mit zagłady;

• mity egzystencjalne - ludzka egzystencja, np. dzieciństwo, inicjacja, anamneza, powrót do przeszłości w poszukiwaniu własnej tożsamości, więzi między sobą: teraz a niegdyś;

• mity polityczne.

Pojawia się również demitologizacja wynikająca z odwilżą i idącą za tym rewizją literatury:

Traktat moralny - Czesław Miłosz

Poemat dla dorosłych - Adam Ważyk

Oba utwory mają demitologizacyjny charakter, wskazanie na utopijny charakter idei, które w polityce się pojawiły. Mityzacja - kreowanie socrealistycznej wizji świata, idealistycznej.

Mityczny charakter niesie ze sobą większość kategorii artystycznych: surrealizm, futuryzm, dadaizm. Związane jest to z kreowaniem wizji świata, które poprzez powtarzalność, upowszechnienie zyskały charakter mityczny.

MOTYW ORFEUSZA I EURYDYKI:

• to mit zaczerpnięty z literatury i kultury przeszłości, znajdujący odzwierciedlenie w piśmiennictwie nowoczesności:

• Adam Krokiewicz, Studia orfickie - przedstawienie wieloaspektowości problemu orficyzmu i mitu o Orfeuszu i Eurydyce

• Paradecki, Prorocy i sztukmistrze .Eseje o poezji polskiej XX wieku.

• Pelc, Orfeusz u pisarzy renesansowych, „Pamiętnik Literacki” 1979, z. 1.

• Mieczysław Jastrun, Misterium orfickie [dot. Rulkego], w: Eseje wybrane

• M. Siwiec, Orfeusz romantyków

• Rilke, Orfeusz, Eurydyka i Hermes  niezwykły, tajemniczy, głęboki

• A. Świrszczyńska ,Orfeusz [dramat]

• Czesław Miłosz, Orfeusz i Eurydyka

• Mieczysław Jastrun, Orfeusz uliczny

• Mieczysław Jastrun, Gdy się obejrzę

• Roman Brandstaetter Wędrówka do stolicy ptaków

• pojawiają się wątpliwości co do samej śmierci Orfeusza i jego postawy - porusza skały i drzewa; traci Eurydykę, którą ukąsił wąż; Orfeusz udaje się do Hadesu i prosi, o możliwość powrotu z Eurydyką, Persefona wyraża zgodę pod warunkiem, że Eurydyka (czy Orfeusz) się nie odwróci za siebie, przez ramię;

• podkreślenie odwagi Orfeusza - znalazł siły dla pójścia do królestwa zmarłych;

• nierozsądność i krótkowzroczność Orfeusza podejmując decyzję o zejściu do Hadesu;

• Platon - orficyzm jako zjawisko, przejął wiedzę na temat nieśmiertelności duszy;

• nadludzka moc Orfeusza - czarowanie wszystkiego, co istnieje;

• dramaturdzy ateńscy - wątek siły Orfeusza;

• zniewieścienie Orfeusza - bardziej podobny do kobiety niż mężczyzny, po powrocie z Hadesu mógł kochać tylko mężczyzn;

• przeniesienie aspektu historycznego Orfeusza na jego śmierć - wybawienie, uwolnienie od życia i jego ciężarów przytłaczających za życia;

• Orfeusz jako żywa osoba, człowiek z krwi i kości, w którego postawie jest cień dekadentyzmu i życiowego niepowodzenia, tchórzostwa, miękkości charakteru;

• tchórzostwo - nie miał odwagi zginąć z miłości i został rozszarpany przez meandry;

• w kręgu orfickim podkreśla się wędrówkę dusz w różnych ciałach ziemskich;

• samo zjawisko orficyzmu składa się z 3 elementów, 3 aspektów:

1. dotyczący samego Orfeusza;

2. związany z misteriami orfickimi;

3. odnoszący się do literatury orfickiej.

Koncepcja ta wyrosła na podstawie antytezy między duszą a ciałem. Dusza jest uwięziona w ciele, wpuszczona jest w koło życia. Wiąże się to z kolejnymi powrotami w różnych postaciach do świata doczesnego. Podróż ta wiąże się z udoskonalaniem życia duchowego, przekraczaniem koła istnienia, w które jesteśmy wpisani. W świecie istnieje konflikt między wielością a jednością. Życie na ziemi jest zarówno jednością, jak i wielością. Wybawienie wiąże się z dążeniem do jedności. U podstaw tej koncepcji leży miłość. Poprzez nią człowiek przestaje być odosobnionym elementem świata, a wraz z drugim człowiekiem tworzy idealną jedność w wymiarze duchowym. Między ciałami rysuje się przepaść, przepaść natury fizycznej.

Sens odwołań do Orfeusza:

• obrona postawy, sposoby myślenia o świecie, metafizycznego wykraczania poza rzeczywistość empiryczną, zwrot ku sferze metafizycznej;

• poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o istotę bytu i nicości wobec istnienia;

• kwestia związku między jednością a wielością;

• pytanie o miejsce śmierci w ekonomii istnienia, pytanie o jej rolę;

• pytanie o granice poznania - poeta wskazuje na możliwość wychylenia się tego, co naoczne, wskazuje ograniczenia człowieka w życiu ziemskim;

• pytanie o związki między miłością i śmiercią;

• pytanie o hierarchię istnienia.

Sposób funkcjonowania inwariantu motywu orfickiego

Jest on stałym elementem różnych ujęć postaci Orfeusza w literaturze, np.:

• całkowicie zmarginalizowany wątek udziału Orfeusza w wyprawie Argonautów;

• wątek wieszczącej głowy;

• odwołania do hymnów orfickich (np. Wat);

• wątek wiary w nieśmiertelność, wędrówkę dusz;

Motyw Orfeusza pojawia się niezależnie od nurtów, konwencji gatunkowych, językowych. Powołanie się na Orfeusza nie dotyczy wyłącznie poezji kulturowej. Wykorzystują ten motyw np. futuryści, nadrealiści - Wat, poeci związani z tworzeniem liryki lingwistycznej - Karpowicz, Napierski. Widoczne są bezpośrednie związki z poezją Appolineare'a. Wykorzystanie tego motywu otwiera przed poetą nowe możliwości ekspresji.

Za klucz do XX-wiecznego myślenia o Orfeuszu uznaje się poemat Orfeusz, Eurydyka i Hermes Rilkego.

Tekst ten przesuwa akcenty z mitu, akcentuje aspekt psychologiczny, zmierza do formy epickiej. Pojawia się tu jedynie opis powrotu Orfeusza z Hadesu. Rozbija wątek na 3 segmenty: opis Hadesu, postaci Orfeusza (młodzieniec w płaszczu, milczący), opis Hermesa (prowadzi za rękę Eurydykę, która nie myśli o idącym przed nią Orfeuszu).

Tekst ukazuje relacje między skłonnością poświęcenia wszystkiego dla miłości a tragedią - ona nie chce opuścić świata mroku, bo związana jest uczuciowo z Hermesem. Nie myślałam o Orfeuszu, o życiu na ziemi.

Anna Świrszczyńska, Orfeusz

Dramat w nowatorski sposób porusza problem Orfeusza. Składa się z 4 aktów. Na początku obserwujemy Orfeusza i Eurydykę w Delfach. Autorka dokonała uwspółcześnienia mitu. Rzecz zaczyna się w kawiarni. Orfeusz jest niczym gwiazda filmowa, znalazł metodę na okiełznanie śmierci. Metodą tą jest śmiech. Do Eurydyki przychodzi Hermes, głęboko w niej zakochany. Orfeusz schodzi do Hadesu, który jest miejscem, gdzie wszyscy się śmiertelnie nudzą (nowe ujęcie Hadesu). Pojawienie się Orfeusza jest rozrywką, flirtuje z Persefoną, która zgadza się na zabranie Eurydyki. Jednak Orfeusz wraca za ziemię sam, gdyż Eurydyka nie chce opuścić Hermesa, ponieważ go kocha. Orfeusz wraca na ziemię i zostaje rozszarpany przez meandry.

Dramat stylizowany jest na Pieśń nad Pieśniami. Dotyczy to przede wszystkim najpiękniejszego fragmentu opisującego głębię ludzkiego uczucia miłości. Jest próbą aktualizacji, uwspółcześnienia treści mitu. Orfeusz jest zwykłym mężczyzną, Eurydyka jest chłopczycą, kobietą w krótkich włosach, śmiało flirtującą z mężczyznami, które chce osiągnąć w życiu jak najwięcej. Pociąga ją Hermes swoją tajemnicą, ciemnością. Dostarcza jej doznań natury metafizycznej.

Lęk, cierpienie i śmierć są niezbywalnymi elementami egzystencji - tego dowiaduje się Orfeusz przez podróż do Hadesu. Bez nich życie jest niepełne.

Cechy twórczości poetyckiej Świrszczyńskiej:

• dramat człowieka w świecie wojennym i powojennym;

• istota kobiecości, odmienności psychiki kobiecej;

• źródła postawy feministycznej

Czesław Miłosz, Orfeusz i Eurydyka (dramat, poemat)

Dzieło to opublikowane zostało po śmierci żony Miłosza. Stanowi ono wyraźną próbę wymieszania realiów współczesnych i antycznych. Podmiot (porte parole autora) utożsamia się z Orfeuszem. Podróżą do Hadesu jest tutaj podróż do szpitala i umierającej żony. Bohater jest zwykłym człowiekiem czekającym na to, co będzie po śmierci. Jako świadek śmierci żony przekracza granice śmierci i widzi, że tam nic nie ma. Wiara, chrześcijaństwo są niepotrzebne, to mżonki. Ten, kto przekracza granicę śmierci, dostrzega piękno życia. W hymnie Orfeusz ukazuje piękno doczesności poprzez m.in. przyrodę i obcowanie z nią, poprzez zupełnie codzienne czynności.

Doświadczenie śmierci powoduje dostrzeżenie piękna życia doczesnego. To próba pochwały wymierzona przeciw nicości, pochwały świata widzialnego. Niektóre fragmenty to swoiste credo poetyckie Miłosza - poezja nie ma chwalić nicości, ma służyć życiu.

Dlaczego Orfeusz odwrócił się? Istnieje kilka odpowiedzi na to pytanie. Pomagają one odkryć znaczenie poematu. Nie wykluczają się wzajemnie. Np.:

1. z obawy przed utratą żony

2. spragniony, stęskniony jej widoku

3. źródłem mogła być miłość

4. utrata wiary i nadziei.

Podmiot rozdarty jest pomiędzy teraz i nigdy. Dzieło jest spojrzeniem na świat z perspektywy stuleci. Podmiot odczuwa bezsens własnej egzystencji.

Wizja poety jako medium  poezja nie jest wyrazem indywidualnego stosunku do świata. Ja poetyckie jest medium wiążącym transcendencję z tu i teraz. Poezja jest tym, co poeta może zaoferować przeciw nicości.

Istotny jest związek uczuciowy, miłość do Eurydyki. Gdyby Orfeusz nie zszedł do Hadesu mógłby ją zawieść. Poza tym odczuwa wobec niej wdzięczność i zobowiązanie. Eurydyka uczłowieczyła go, przemieniła Orfeusza, dała mu możliwość istnienia w świecie.

Dariusz Muszer

Polski pisarz, mieszka w Niemczech, publikuje w dwóch językach. W jego twórczości pojawia się wątek węża, który ukąsił Eurydykę, przez co trafiła ona do Hadesu. Ukąszenie ukazane jest jako gest narkomanki.; Eurydyka to narkomanka koczująca na ulicach metropolii. Orfeusz jest tym, który chce ją wydobyć z otchłani. Świat wielkiego miasta to Hades.

8. Literatura emigracyjna

Na emigracji tworzyły 3 pokolenia polskich pisarzy:

• najstarsze - skamandryci - debiutowali w latach 20. i 30 (okres wojenny)

• w okresie powojennym:

• Kontynentczycy - rówieśnicy pokolenia Współczesności

• twórcy pokolenia `68

• twórcy nieakceptujący działalności politycznej stanu wojennego i lat 80 do roku 1989, kiedy podział na literaturę krajową i emigracyjną zaciera się, choć nie wszyscy polscy twórcy decydują się na powrót

Status twórców Skamandra po 1939 roku (Tuwim, Słonimski, Lechoń, Wierzyński)

Twórcy opuścili kraj ze zmotoryzowaną władzą polityczną. Próbowali powołać literackie periodyki we Francji. „Wiadomości polskie” miały szkolić przedstawicieli Skamandra. Literaci przebywający w Paryżu utożsamiali się z tym, co było doświadczeniem Wielkiej Emigranci, toteż w ich twórczości pojawią się pierwiastki romantyczne, zarówno na płaszczyźnie tekstów, jak i cytatów, gatunków, tropów literackich, stylistycznych. Związane jest to z adaptowaniem skojarzeń w nowych warunkach.

W Wielkiej Brytanii powołany został periodyk „Wiadomości”, gdzie publikowano teksty różnej wartości, również te, które skłaniały do prenumeraty.

Skamander był ugrupowaniem pisarzy różnych. Skupieni byli wokół jednej idei, sytuacyjnie. Ich twórczość promieniowała na innych (szkoła skamandrycka). Do 1929 roku szkoła wypracowała swoje środki artystycznego wyrazu (witalizm, populizm, urbanizm), które zostały zapożyczone przez twórców kręgu poskamandryckiego. Można więc mówić o szkole. Rozłam w Skamandrze spowodowany był konfliktem postaw wobec rzeczywistości - prawicowe poglądy starły się z liberalno-lewicowymi Tuwima i Słonimskiego. Inni jednak współtworzą dalej to ugrupowanie, np. Liebelt, Pawlikowska-Jasnorzewska czy Horzyca reprezentujący środowisko krytyczno-literackie.

Po opuszczeniu Francji Skamandryci emigrowali do Wielkiej Brytanii lub USA (Tuwim, Wierzyński, Witlin). To okres poezji świadectwa, dokumentującej wydarzenia II wojny światowej.

Pierwiastki romantyczne w twórczości Skamandrytów:

1. Wierzyński

• po 1939 roku wydał 10 tomików, z czego przełomowym okazał się zbiór Korzec maku z 1951 roku

• jego poezja po 1939 roku to dokument dramatu, tragizmu jednostki, ale wpisanego w doświadczenie zbiorowe

• po roku 1951 Wierzyński zrywa z krępującą problematyką wojenną

• streotypizacja w zakresie formy i treści (litanie, modlitwy, parafrazy psalmów, hymny, przypowieści)

• poezja jako dążenie do ukazania uniwersalnego dramatu, jak komentarz tego, co bieżące  umiera wraz ze zjawiskiem, do którego się odnosi

• przenoszenie aktualnych doświadczeń w wymiar uniwersalny - miała temu pomóc tradycja romantyczna

2. Lechoń

• przed 1939 roku napisał 40 utworów

• w okresie emigracyjnym, po fazie milczenia, wydaje 3 tomiki (1942, 1945, 1954), które stanowią zapis historycznego dramatu jednostki i wyobcowania poety - wpisanie w formy uniwersalne

• do śmierci pisze dziennik

• utwory takie, jak Erynie, ……słyszę dźwięki, Powstałem nagi z mego snu to pożegnanie się poety ze światem

• w jego poezji wyróżnić można 4 nurty tematyczne:

• liryka patriotyczna - reakcja poetów Skamandra na to, co dzieje się w nurtach emigracyjnych, rezonans wydarzeń w kraju

• tony nostalgiczne, wspomnieniowe - reminiscencje kraju

• nawiązania do sztuki, do konkretnych dzieł

• egzystencjalna refleksja nad sobą, nad bolesnym doświadczeniem, porzuceniem pewnych wartości, które przynosi okres, życie

• Jan Kazimierz - odwołanie się do sytuacji historycznej, wg Wierzyńskiego, najlepszy wiersz Lechonia

Lechoń był zaangażowany w życie literackie poza krajem, animował je, popularyzował dokonania literackie wśród czytelników poza krajem. Wygłaszał prelekcje we Francji. Dotyczyły one literatury polskiej. Starał się zbliżyć do pisarstwa Mickiewicza i Słowackiego. Jest autorem przedmów do ich dzieł. W latach 1949-56 pisał dziennik. Wokół niego powstały pewne kontrowersje związane z dwoma mitami. To genialna proza, będąca zwieńczeniem jego twórczości, oczekiwanie na pogłębienie filozoficzne, egzystencjalne, literackie jego osobistych przemyśleń. Odnotowuje tylko wydarzenia zwykłe, codzienne. Angażował się w prace Polskiego Instytutu Literackiego w USA. Był stałym współpracownikiem Radia Wolna Europa.

3. Słonimski

• w zakresie poetyki i myślenia o poezji dość konserwatywny

• poemat Popiół i wiatr - konwencja połączenia gawędy z liryką i pierwiastkami epickimi - opowieść o Warszawie od czasów Prusa po momenty wygnańczej nostalgii

• autorefleksja

• wiersze londyńskie - osobiste, konfesyjne

• odgrywał rolę autorytetu w kraju po powrocie z emigracji

• prezes Związku Literatów Polskich

• pisał pamflety na Hłaskę, gdy chciał pozostać na emigracji

• Alarm - tomik z roku 1940 i wiersz Alarm - nostalgia, lęk o losy kraju, echo osobistych doświadczeń

4. Tuwim

• Kwiaty polskie - pieczęć zamykająca dorobek XX-lecia, próba bilansu. To poemat dygresyjny, publikowany we fragmentach, wokół romantycznych elementów pojawiają się liryczne dygresje, refleksje , które stanowią podstawę wartościowania tego tekstu. Zarzucano poematowi nierówność artystyczną, najciekawsze są fragmenty dygresyjne, mniejsze znaczenie mają jednak dygresje o charakterze politycznym. Zwracano także uwagę na przekroczenia norm i granic, które poeta wyznaczył sobie w zakresie mistrzostwa językowego. Pisząc Kwiaty polskie Tuwim miał na myśli spór. Pisze przeciwko fragmentaryzacji poezji, jej ulotności i krótkiej formie.

• Artur Sandauer dokonał bilans krytyki odnośnie Kwiatów polskich:

• próba przekroczenia mitu polskości - dążenie do obrazu Polski rzeczywistej

• duchowa szamotanina, ale świadectwo pogodzenia się ze światem - skutek: silne nasycenie elementami liryzmu

• uchwycenie całego życia, doświadczenia osobistego, egzystencjalnego, ideowego, politycznego

• analogia Proustowska - meandryczność w zakresie struktury

• rekapitulacja doświadczenia tego, co napisał, wypowiedzenie ostatniego słowa

5. Broniewski

• sekretarz „Wiadomości Literackich”

• teksty niezgodne z linią polityczną, ukazujące doświadczenia w ZSRR

• okres powojenny - mroczny nurt w jego twórczości

• Bagnet na broń

• Autor Słowa o Stalinie, wierszy poświęconych działaniom Bieruta

Po 1929 roku w miejsce ugrupowań literackich mówi się o zjawisku pokoleniowości. W zjawisku tym mieściły się inne inicjatywy literackie, także nowatorskie.

Po 1939 roku rozwija się kategoria pokolenia rozumiana jako grupa rówieśników, urodzonych w tym samym czasie, mających wspólne doświadczenia pokoleniowe, historyczne czy polityczne (Kazimierz Wyka).

POKOLENIE EMIGRACJI WALCZĄCEJ (KARPATCZYCY - od nazwy korpusu karpackiego)

To twórcy urodzenie w latach 1905-1925. Pokolenie emigracji walczącej właściwie nie jest pokoleniem, ale ze względu na wspólnotę doświadczeń, podobny czas debiutu można tych twórców zakwalifikować do jednej formacji.

Twórcy zaliczani do tego pokolenia:

• Wacław Iwaniuk

• Józef Łobodowski

• Marian Pankowski

• Czesław Bednarczuk

• Jerzy Niemojewski

• Tadeusz Sułkowski

Debiutowali oni w latach 30. Ich twórczość naznaczona jest swoistym kompleksem nieuczestniczenia w walkach. Twórcy ci kontynuują twórczość literacką w warunkach wojennych, żołnierskich, co powoduje, że poezja opisuje w sposób realistyczny trud żołnierski, okoliczności, w których się znajdowali.

Pokolenie to związane jest z trzema środowiskami: Zachód Europy, Wschód Europy (udział w walce zbrojnej) i udział w kampaniach (np. w kampanii wrześniowej i dołączenie do pisarzy przebywających na Zachodzie). To tzw. pisarze rozproszeni.

Reprezentowali oni inny stosunek do tradycji literackiej. Postulowali oczyszczenie z pierwiastków romantycznych. To poezja tu i teraz, ukazująca mechanizm funkcjonowania świata wojennego, jego redukcję do dobra i zła.

Poezja ta liczy się z regułami wydarzeń historycznych. Wyróżnia się 2 etapy jej rozwoju:

• okres wojny i okupacji - poezja obozowa, jeniecka - literatura nie była wówczas zawężona do jednego kręgu czytelników, wydawana była w ramach sił zbrojnych, teksty były poczytne, o czym świadczy fakt, że znalazły się w wielu antologiach;

• okres powojenny - to, co dzieje się z twórczością tego kręgu po zakończeniu II wojny światowej.

Po zakończeniu II wojny światowej pisarze ci rozproszyli się po świecie i taktowali swoje miejsce zamieszkania jako lokum, w którym przeżyją. Zwracali także uwagę na kulturę miejsca zamieszkania, którą łączyli ze wspomnieniami kraju, np. Łobodowski.

KATASTROFIZM l. 30 - katastrofizm apokaliptyczny - koniec świata, koniec porządku wartości (Przyboś - katastrofizm radosny)

Łobodowski

- Hiszpania - kultura iberyjska, jej pejzaże, koloryt wiążą się z tym, co pozostaje w jego pamięci ze wspomnień dzieciństwa i młodości. To poezja dostrzeżona i nagradzana. Za pomocą kultury iberyjskiej (antyk, Biblia) Łobodowski starał się opisać doświadczenia z czasu młodości i wojny. Łobodowski czuł się reprezentantem literatury i kultury śródziemnomorskiej, nie kresowej.

Iwaniuk

Debiutował w kręgu czechowiczowskim. Urodził się na Kresach. W jego twórczości dostrzec można wyraźne piętno poetyki Czechowicza, jego postaci, choć sam twierdził, że ten wpływ nie był aż tak głęboki.

To poeta traumatycznej pamięci. Nie opłakuje, ale pokazuje współczesność przez filtr traumy wojennej. Jego poezja to poświadczenie doświadczenia II wojny światowej i próba jego zrozumienia. Jednak nie chodzi mu o wzruszenie, rozdrapywanie ran, ale o konieczność zrozumienia i własne ustosunkowanie się do tych przeżyć.

Wiersz Nowy Jork ukazuje codzienne życie w metropolii, zagubienie człowieka pośród tłumu. To refleksja, próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób postrzegać problemy doświadczenia wojennego i obozowego.

Katastrofizm Iwaniuka wiąże się z przekonaniem, że to, co się stało, będzie doświadczeniem, które pomoże zrozumieć i zbudować na takich fundamentach nowy gmach cywilizacyjny.

W swej liryce realizował 2 wzorce:

• poezja wizyjna, obrazowa, bliska Czechowiczowi (Opis miasteczka Cha - odniesienie do miejsca, z którego pochodzi, wizja wyniesiona z lektury Czechowicza);

• poezja dyskursywna, poezja monologu, sprozaizowana, upojęciowiona, będąca reakcją na aktualność.

W twórczości Iwaniuka pojawia się motyw powtórnego zakorzenienia. Poeta łączy to, co było z tym, co jest (Ameryka, Kanada).

Istotna jest tutaj cezura 1959 roku, kiedy Iwaniuk publikuje tom Milczenie. Stanowi on świadectwo stopniowego dojrzewania poety. Dostrzec w nim można dojrzałą już dykcję, łączenie doświadczenia poetyk, które go interesowały z tradycją kultury amerykańskiej, co stanowi o nowej jakości tej poezji, która wysuwa się na plan pierwszy.

Iwaniuk pisząc o sobie, stara się ukazać uniwersalne prawdy, zjawisko emigracji jako sytuacji człowieka zagubionego, niemogącego się identyfikować z otaczającym światem. To problem zjawiska alienacji, zagubienia, prawd uniwersalnych. Poeta podkreśla antynomie między arkadię (światem utraconym, którego egzystencja podtrzymywana jest przez poezję) a apokalipsą (co związane jest z tęsknotą do ładu, porządkowaniem współczesnego świata w sferze wartości i idei, to przekraczanie chaosu w kierunku ładu).

Sułkowski

Urodził się w 1905 roku, mieszkał w Skierniewicach (jeden z poematów osadzony jest w realiach Skierniewic). W czasie wojny był jeńcem. Był aktywnym animatorem życia kulturalnego. Był opiekunem w domu artystów polskich w Londynie.

Identyfikował się z personalizmem katolickim, obroną jednostki, jej godności i postrzeganiem rzeczywistości jako odbicia boskiego planu. Próbował swoich sił w poezji, która po 1939 roku powinna być poddana likwidacji - neoklasycyzm. Wiązało się to z postulowaniem, że istnieje tylko dobro, pozytywne wartości, więc nie powinny pojawiać się w niej echa wojny.

Po 1945 roku związał się z „Wiadomościami” i amerykańskim „Orłem Białym”. Publikował także w paryskiej „Kulturze”. Patronami jego twórczości byli Norwid, Liebert i Wierzyński (fascynacja czysto artystyczna, wielorakość przekonań nie została przez niego oddana w pełni). Pokazywał świat takim, jaki powinien być, co wynikało ze zwrotu ku etyce kojarzonej z pięknem, bowiem piękno i dobro to jedno. Nie istnieją one osobno.

Odwołuje się do źródeł klasycyzmu, także w ramach gatunku, np. poemat opisowy, przypowieść, oda. Nie dostrzega się u niego nuty patriotycznej, sentymentalnej czy też tonacji nostalgicznych. Jego poezja odwołuje się do światów, które Sułkowski kreując, jednocześnie uświadamia ich wątpliwe istnienie.

W 1933 roku opublikował tom Listy do dnia oraz popełnił Żal niedoskonały, który nigdy nie został ogłoszony drukiem. Poemat Tarcza stanowi odwołanie do Achillego, jest metaforą ochrony przed złem. Tom Dom złoty, pisany natomiast latach 1941-1956, zawiera natomiast 17 wierszy z tego okresu oraz poematy.

9. Ugrupowanie literackie „Kontynenty” (czasopismo „Kontynent. Nowy Merkuriusz”) (1957-1962)

Od 1957 roku w Londynie w kawiarni Dakowskiego spotykali się młodzi twórcy, posługujący się na co dzień językiem angielskim, o podobnej biografii, chcący stworzyć periodyk literacki, w którym mogliby przedstawić swoją twórczość.

Twórcy ci opuścili Polskę jako dzieci, deportowali byli do ZSRR, na Bliski Wschód, a po zakończeniu wojny przenieśli się do Anglii, gdzie kontynuowali edukację. Łączy ich biograficzne doświadczenie, co przekłada się na podobną poetycką wrażliwość, myślenie o świecie, wyobraźnię. Pomaga to interpretować ich poezję, niezrozumiałą bez znajomości ich biografii. Czerniawski zwracał uwagę czytelników na semantyczną niesprawdzalność tej poezji na przykładzie poezji Czaykowskiego.

„Kontynenty” (nazwa od powieści Miłosza) to także periodyk, którego redaktorzy naczelni często się zmieniali. Największy jego rozkwit zanotowano w ostatniej fazie, kiedy naczelnym był Czaykowski.

Czasopismo i ugrupowanie cechowało poszukiwanie własnego miejsca w kulturze. Kontynentczycy nie utożsamiali się z tym, co proponowali Skamandryci i paryska „Kultura”. Nie czuli się w pełni z tym związani.

Zauważalny jest tutaj wyraźny konflikt międzygeneracyjny, konflikt między kontynentczykami a starszymi twórcami. Był to konflikt znacznie poważniejszy niż ten na linii emigracja walcząca - Skamander. Związany był z radykalnym odejściem od martyrologii i postrealizmem (twórca - J. Mackiewicz - nie odnosił się do utworów, określał postawy ideowe i polityczne polskiej emigracji, analogie do socrealizmu).

Postrealizm zakładał redukcję świata przedstawionego do tego, co idylliczne. Związane było to z idealizowaniem Polski z okresu XX-lecia, kwestionowaniem doświadczenia i idei, które przyniosły rozstrzygnięcia Jałty, posługiwanie się stereotypem, by utrwalić ideał Polski w wyobraźni. Odwoływali się do rzeczywistości (tak im się przynajmniej wydawało) otaczającej i wydarzeń w Polsce tego czasu - odwilż, związki kraju i emigracji, udostępnianie książek. Nie godzili się na rozstrzygnięcie, które przyniosła uchwała Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie o zerwaniu wszelkich kontaktów z krajem.

J. Sito powrócił do kraju, a kontynentczycy przebywający w Polsce, popularyzowali tam literaturę anglosaską. Polscy pisarze natomiast, zawdzięczali przedstawicielom tego pokolenia, przybywającym na emigracji, popularyzację polskiej literatury poza granicami, np. twórczość Różewicza propagowana była przez Czerniawskiego.

Byli to pisarze anglojęzyczni - Czerniawski, Czaykowski - mogli więc publikować po angielsku, by zaznaczyć swoją obecność, jednak tak się nie stało. Często wzajemnie tłumaczyli swą twórczość na języki obce. Wybór języka, w którym pisali i publikowali, był wyborem, natury artystycznej i ideowej. Chcieli jednocześnie nie odcinać się od literatury światowej i zbliżyć się do tradycji domu rodzinnego. Był to wybór tradycji, z którą chcieli się identyfikować, uniwersalizacja sensów, które to za sobą przynosi. Odwołują się do konkretnej, awangardowej poetyki, zbliżali wiersz do codzienności. Zdystansowali się do literatury krajowej i światowej. Ich twórczość była połączeniem różnych tradycji literackich dokonanym w sposób niemotywowany ideowo. Istotne jest u nich doświadczenie dzieciństwa, które stało się podstawowym momentem, z którego wyrasta ta twórczość i jej wielokulturowość.

W krytyce literackiej istnieje spór, czy kontyntczycy są pisarzami wnoszącymi coś do kultury literatury, czy to tylko socjologiczny eksperyment. Wyrastali z Awangardy, Leśmiana, Czechowicza.

Zarówno w kraju, jak i na emigracji powstały 2 antologie poezji kontynentczyków:

• Opisanie pamięci - antologia wydana w kraju;

• Ryby na piasku - antologia wydana na emigracji.

Bogdan Czaykowski

Urodził się w 1932 roku na Wołyniu. Do 1962 roku był redaktorem naczelnym „Kontynentów”. Od 1962 przebywał w Kanadzie, gdzie objął katedrę slawistyki. Doświadczenie to było przede wszystkim próbą przybliżenia studentom literatury polskiej. Także do 1962 roku trwa okres rozwoju, kształtowania się pewnej formy poetyckiej, kręgu zainteresowań związanych z doświadczeniem katastroficznym, postkatastroficznym.

Jego teksty są najbardziej doniosłe pod względem artystycznym. W jego poezji przeplatają się dwie poetyki, przekładające się na sposób widzenia świata: Miłosza i Różewicza. Tradycja Różewiczowska przejawia się przede wszystkim w porządku wersyfikacyjnym, surowości tworzywa, traumatyczność doświadczenia pokoleniowego (centralny punkt poetyki), natomiast sposób ukazania rzeczywistości, wiersz składniowy, obiektywizację sensów, odrębność, metafizyczność zjawisk, tajemnica, sacrum, wątki religijne  Miłosz. Między Miłoszem a Czaykowskim toczy się swoisty dyskurs.

Jego poezja to najtrafniejsze metaforyczne ukazanie kondycji młodych ludzi na emigracji (emigranci są jak ryby na piasku). Mówi się o swoistej polemice, jaką prowadził z określonym obrazem twórców emigracyjnych.

Jego twórczość dostarczyła zwrotów i określeń, które przyszły do języka potocznego emigracyjnego pokolenia kontynentczyków.

Antynomia arkadia (świat dzieciństwa kresowego, po 1962 roku próba aklimatyzacji w nowych warunkach i poszukiwanie rzeczywistości arkadyjskiej)- katastrofa, historia - trauma, kultura europejska - kultura amerykańśka (zderzenie dziewiczego świata Kanady i głębokich tradycji europejskich - głębokie osadzenie poezji w kulturze, intertekstualność, odniesienia, analogie, sugestie  podstawa tej poezji).

W Polsce ukazały się jego dwa wybory wierszy: Wiatr z innej strony, Jakieś ogromne szczęście. Na emigracji ukazał się także wybór Point no point, który zamyka pierwszy okres jego pisarstwa. Tytuł związany jest z metaforyczną sytuacją, kiedy wydaje się, że widzi się na horyzoncie punkt docelowy, a im dalej idziemy, tym więcej nowych punktów widzimy. Zawsze jesteśmy w drodze, szukamy docelowego miejsca egzystencji - metafora Achillesa i żółwia.

Wiatr z innej strony - różnorodność w zakresie posługiwania się gatunkami lirycznymi, wchodzenia w różne role, w jakie wchodzi podmiot w tej twórczości, np. onirysta (teksty odwołujące się do surrealizmu , twórczości K.I. Gałczyńśkiego), moralista (uporządkowanie rzeczywistości w sensie kategorii etycznych), świadek historii (nie opis, opłakiwanie, ale zarejestrowanie faktów, nie przemilcza, nie dykursywizuje, tylko dokumentuje).

Homo religiosus - otwarcie na metafizykę, sacrum, tajemnicę, skomplikowany wątek religijny, próba odniesień do religii chrześcijańskiej, do tych wydarzeń, które wiążą się z jego biografią, teksty adresowane są do kompetentnego czytelnika rozpoznającego analogie.

Bardzo nisko byłem położony - próba nawiązania kontaktu, dialogu z Bogiem, postawienia się w roli Hioba, próba postrzegania siebie i egzystencji w kontekście doświadczenia Hiobowego. To przykład poddania doświadczenia interpretacji w kontekście chrześcijańskim. Związane jest to z przekraczaniem tego, co przynosi religia chrześcijańska, niepokojące pytania dotyczące istoty, złożoności, sensu wiary i obecności Boga.

Czaykowski odwoływał się do poezji polskiej na przestrzeni całej tradycji literackiej, nie wykorzystywał jednak spójnego zestawu autorów. Dobierał ich w związku z sytuacją, w której się znajdował. Odwoływał się m.in. do Leśmiana, Kochanowskiego, Czechowicza, szczególnie przy motywie tęsknoty za arkadią.

Dyrektywy, cechy ogólne twórczości KONTYNENTCZYKÓW

• etyzm - pokonanie chaosu;

• prezentyzm - szerokie otwarcie na otaczającą rzeczywistość;

• współczesność;

• uniwersalizm - traktowanie literatury w horyzoncie nie tylko polskim;

• erudycja;

• wykorzystanie literatur obcych;

• biografizm.

W zależności od ewoluowania pisarstwa zainteresowania się zmieniały, twórczość ta była wewnętrznie dynamiczna. Autorzy sytuowali utwory w wewnętrznym konflikcie - poezja przeczyła sobie, czerpała z różnych źródeł, a najważniejszy był brak odpowiedniości między gatunkiem a treścią (zaburzone decorum). Forma gatunkowa nie do końca odpowiada treści, zawartości treściowej.

LITERATURA 1948 - 1968

To dwudziestolecie literackie, które wydaje się wyznaczać własne ramy. To okres, kiedy pewne przełomy, zawiłości polskiej literatury w kraju w sposób intensywny rozwijają się. To czas, kiedy przewija się fala przełomów, przemian, dynamiki zjawisk w życiu politycznym. Literatura poddaje się wówczas presji ideologii.

Od 1949 roku rozpoczyna się mroczny okres dla piśmiennictwa, okres socrealizmu. Rozpoczął się wówczas czas przygotowań do wprowadzenia nowych idei w literaturze i filozofii, okres stopniowego otwierania się na wpływy wschodnie - od 1945 roku „Kuźnica”, „Odrodzenie” - periodyki starały się anonsować wzory sowieckie.

(1947 r. - Bierut, 1948 - prymas Wyszyński)

W 1948 roku w Nieborowie grupa młodych pisarzy zarzucających twórcom brak zaangażowania w otaczającą rzeczywistość  pokolenie pryszczatych (deb.'48). W Nieborowie odbywały się wystąpienia Drewnowskiego, Janion, Żmigrodzkiej, Woroszylskiego, Konwickiego.

W 1949 roku odbył się w Szczecinie zjazd Związków Zawodowych Literatów Polskich, który powołany został w 1925 roku przez Żeromskiego, a 1945 został reaktywowany, a jego nazwa skrócona do Związku Literatów Polskich. Jego działalność zawieszona została w okresie stanu wojennego, potem znów przywrócona. Wyrasta on z doświadczeń opozycyjnych.

Po 1955 roku, po śmierci Stalina (1953) rozpoczyna się złagodzenie polityki kulturalnej. To koniec zimnej wojny, zwolnienie Gomółki, liberalizacja życia kulturalnego, aresztowanie Wyszyńskiego, zawieszenie „Tygodnika Powszechnego”. Powszechnego 1956 roku odbywa się 20. zjazd KZPR - Chruszczow ogłasza wówczas krytyczny stosunek do przeszłości i rozpoczyna się okres odwilży (nazwa od książki Erynburga). Rozpoczyna się rozkwit życia młodoliterackiego.

SOCREALIZM:

• idee pojawiły się wcześniej w ZSRR, z czasem zostały zaadaptowane do potrzeb polskich;

• sztuka zwrócona wyłącznie w stronę rzeczywistości;

• eksperymenty, mitologizacja, penetrowanie - NIE!;

• literatura zrozumiała dla wszystkich;

• propagowanie wiedzy zgodnej z linią partii;

• piśmiennictwo - redukcja rzeczywistości;

• ukazanie sfery idealistycznej świata, nie jego złożoności, a ideału czyli świata takiego, jaki powinien być - powinno się kreować idealny świat w imię postulowanych przez partię idei;

• uproszczenie technik pisarskich konstrukcji świata przedstawionego: dobro, zło, bohater pozytywny, negatywny  papierowość kreacji bohatera, bohater bez wnętrza, bez zaplecza psychologicznego

• 2 tematy: praca, rewolucja (preferowany temat przez animatorów literatury socrealistycznej - wróg klasowy jako podstawowy, konstytutywny element);

• kilka nurtów w prozie:

• powieść produkcyjna - miasto, walka z wrogiem klasowym, wpisana postawę ideową;

• nurt wiejski - przeniesienie w realia wiejskie, problem klasowe, kolektywizacja;

• nurt wojenny - klasowe wojny w perspektywie lewicowo-komunistyczno-marksistowskiej, konflikt między tym, co związane ze środowiskiem robotniczym, perspektywa reprezentanta świata robotniczego;

• nurt prozy historycznej - cała grupa tekstów historycznych poddanych nowej, ponownej definicji; dzieła poddane nowej analizie i interpretacji, ukazanie znanych tematów z punktu widzenia marksistowskiego  wynika to z potrzeby pokazania wszystkich jednostek na innym horyzoncie; głownie od strony biograficznej;

• agitacja, perswazja, typowość (problemy ukazania bohatera typowego);

• 2 nurty w poezji - patriotyczny (propagowanie ideałów socjalizmu, ukazanie postaw obywatelskich) i poezja pokolenia pryszczatych (elementy reportażu, dokumentowania rzeczywistości, elementy agitacji).

POKOLENIE PRYSZCZATYCH

• nurt reportażowo-agitacyjny

• Woroszylski, Słucki, Szymborska, Konwicki, Nowak, Wirbsza, Ścibol-Rylski

• brak zainteresowania przeszłością, wojną - to nie jest twórczość rozrachunkowa

• agitowanie idei socjalizmu

• łatwy debiut - władza popierała, propagowała twórczość, publikację

• bohater  robotnik, jeden z wielu, typowy reprezentant uproszczonej rzeczywistości socjalistycznej

• liryka panegiryczna - Stalin, Bierut, Świerczewski - poświęcona ważnym osobistością tego czasu

• motyw młodości i dzieciństwa - dorastanie, inicjacja w warunkach socjalizmu

• poetyka - na wzór twórczości Majakowskiego

• wzory i nawyki z Rosji (tam studiowali twórcy, np. Woroszylski)

• literatura dworska - Słownik terminów literackich - literatura powstająca na dworach feudalnych związana z życiem dworu, okolicznościowa, panegiryczna  wiąże się z propagandą, popularyzacją tego, co zgodne z przeświadczeniami mecenatu, uświetnieniem okoliczności, pisanie na zamówienie władz, np. Iwaszkiewicza List do prezydenta - chodzi o Biureta, tekst podpisany był datą 60 urodzin adresata - idealizacja, wypowiedź w imieniu zbiorowości

• teksty, próbujące stawić czoła literaturze dworskiej: Herberta Potęga smaku, Tyrmanda Dziennik 1954 - próby opisu prawd kryjących się za oficjalnym obrazem życia politycznego

• większość twórców po 1956 roku dokona rewizji swojego pisarstwa i dotychczasowego światopoglądu

• w latach 70. będą współtworzyć środowisko podziemne, opozycyjne

• interesowała ich współczesność, nie doświadczenia wojenne

POKOLENIE ZASTĘPCZE

• grupa twórców, którzy wchodzili do życia literackiego w końcu l. 40. do połowy l. 50, to twórcy z różnych generacji, ale dopiero w tym czasie ich twórczość zyskuje na randze

• literatura epigońska, propagandowa, w sposób bezwiedny propagująca to, co się dzieje wówczas w życiu intelektualnym

• to twórcy wywodzący się z pokolenia Kolumbów, z opóźnionym debiutem, problemem z ulokowaniem, ale także twórcy przedwojenni, np. Śpiewak, Dobrowolski, twórcy wywodzący się z awansu społecznego, twórcy z rodowodem chłopskim, publikujący w międzywojniu, np. Piętak, Biernat

10. Cezura roku 1956

Rok 1956 w poezji był dość skomplikowany, co wynika z równoległego występowania 4 zjawisk:

• spóźnione debiuty (Herbert, Białoszewski),

• powtórne debiuty (pokolenie pryszczatych - rewizja w zakresie świat światopoglądowym i artystycznym),

• debiuty właściwe - twórcy urodzeni w latach 1930-1935,

• twórczość pisarzy starszych generacji (finalna faza ich pisarstwa, formy elegijne, refleksje nad przemijaniem, kresem egzystencji - Iwaszkiewicz, Jastrun - powrót do form wypracowanych w literaturze międzywojennej).

W prozie narracyjnej tego okresu zauważyć można następujące zjawiska:

• nurt rewizyjny - literatura rozrachunkowa - próba kolejnego podejścia do tematyki wojennej, września 1939 roku (Sennik współczesny);

• adaptacja egzystencjalizmu - rola powieści … nad Czarnym Morzem Mocha

• nurt chłopski - omówienie w Granat ludowy;

• fantastyka naukowa.

Pokolenie Współczesności

Pisarze ci w okolicach roku 1956 powołali nowy periodyk literacki, by w sposób niezależny formułować swoje poglądy na fali przemian odwilżowych. Twórcami, założycielami tego periodyku byli Marian Ośmiałowski (poeta, twórca przeklęty) i Śliwoniuk. Periodyk ten funkcjonował w ramach kilku projektów, bowiem w ramach oferty tego pokolenia powstało wiele indywidualnych propozycji. Grupowość, formacyjność tego pokolenia widziana była jedynie oczami czytelników, którzy próbowali połączyć tę twórczość. Jedyną cechą wiążącą twórców tej generacji była teza dotycząca ustroju socjalistycznego, któremu towarzyszyć miały przemiany kulturowe.

Jednym z programotwórców tej formacji był Grochowiak. Jego program wyznaczyły:

• Karabela została na strychu - próba sformułowania programu pokolenia zgodnego z linią polityczną, udana próba przemycenia idei pokoleniowości - cenzura nie dostrzegła zagrożeń

• Turpizm, realizm, mistycyzm - odwołania do zarzutów z Ody do turpistów Przybosia, odpowiedź na tę wypowiedź

Pokolenie to, podobnie jak Skamander, miało w zapleczu krytykę towarzyszącą, która stała się głównym przyczynkiem do ich popularności. Stała się ona środkiem przybliżenia twórczości, zasad nią rządzących, wyjaśnienia z czego bierze się bunt i postawa niezgody, nieprzystosowania bohaterów tej prozy. Błoński w esejach Zmiana warty i Odmarsz pokazał mity pokoleniowe nieszczęśliwego kochanka, buntownika, w sferze mitycznej, wymiarze uniwersalnym upatrując istoty tego pisarstwa.

Dobór tematów wśród tych pisarzy obejmował dotąd przemilczane sfery rzeczywistości, peryferia, margines (Hłasko i hłaskoidzi - Nowakowski, Iredyński).

Do krytyków towarzyszących zalicza się Łukasiewicza Szmaciarze i bohaterowie. Pojawili się także komentatorzy, którzy brali pod uwagę jedynie pewne nurty, aspekty tego pokolenia. I tak na przykład Przybylski zajmował się neoklasycyzmem neoklasycyzmem Rymkiewicza oraz w drugiej fazie twórczości Grochowiaka. Kwiatkowski i Lan zarysowali jedynie pewien horyzont twórców tego pokolenia.

Wspólnotę pokoleniową generacji Współczesności z perspektywy krytyki i czytelników współtworzyły:

• urodzeni w tym samym czasie, tworzenie w tym samym czasie;

• dzieciństwo w latach wojennych (Zabawy chłopięce Grochowiaka);

• dorastanie w latach odwilży;

• moment pełnej dojrzałości, deklaracji i wyborów - październik 1956;

• oblicze kształtowania się w opozycji do tego, co wcześniej

LITERATURA SOCREALIZMU	LITERATURA NOWEJ GENERACJI
rzeczywistość idylliczna, pastoralna, taka, jaka nie jest; bohaterowie zaangażowani w budowę nowej rzeczywistości, papierowi, niepogłębieni psychologicznie	próba penetracji mrocznych, pomijanych sfer rzeczywistości; pogłębienie duchowości, ukazanie człowieka w sytuacjach granicznych, sprawdzenie wrażliwości, wyczucie natury etycznej

• próby odreagowania i zrewidowania tego, co przyniosła literatura;

• postawa antyestetyczna - Bursa, Grochowiak -

wiersz Miasteczko - odejście od kategorii estetycznych funkcjonujących literaturze ku antyestetyzmowi, brzydocie;

• ukazanie życia w ramach małego realizmu - rzeczywistość szara, szarzy ludzie, zagubieni, ale z głębszą wrażliwością, możliwościami, stać ich na więcej, indywidualiści, niepowtarzalność życia duchowego;

• bohater (Wizerunek bohatera - bohater prozy po '56) - zderzenie 2 różnych realności: bezbronności, wrażliwości wobec świata i brutalności odciskającej piętno na wrażliwości - Hłasko Pierwszy krok w chmurach - schemat;

Stosunek twórców pokolenia Współczesności do tradycji literackiej:

• próba wyciągnięcia wniosków z doświadczenia Awangardy - sposób pisania, wersyfikacji;

• tendencje uklasycznienia - klasycyzm jako próba odreagowania wspomnienia wojennego dzieciństwa;

• Grochowiak Ballada rycerska - najwybitniejszy poeta pokolenia;

• neoklasycyzm - Herbert, Rymkiewicz (zbiory Konwencje, Metafizyka, Człowiek z głową jastrzębia).

Nie całe pokolenie Współczesności debiutował w latach 50. Twórcy ci wchodzili do życia literackiego w dwóch falach: lata 50. i 60 (Łukasiewicz, Hofman, Kozioł). Ta druga fala wiąże się z wkraczanie w literaturę w ramach tej generacji, ale ich twórczość nasycona jest już pierwiastkami fenomenologii i ligwizmu, odczuwalne jest współbrzmienie z orientacją nowej orientacji Hybrydy (nowy model wiersza). Związani są z programem, ale infiltrują zjawiska lat 60.

Harasymowicz

Należał do grupy literackiej „Muszyna”, która nawiązywała do surrealizmu. Jego debiutanckie Cuda stanowiły nawiązanie do surrealizmu w sposobie obrazowania.

Był to twórca zbyt płodny, rozproszył swój talent. W jego twórczości dostrzec można powierzchowność w sposobie myślenia o otaczającej rzeczywistości.

Poruszał tematykę kresowo-łękowską, mitologiczną, motyw dzieciństwa, który stanowił próbę przeciwstawienia się sytuacji, w jakiej jest kultura. Była to ucieczka do świata arkadyjskiego, oczyszczonego od nalotu współczesnych zagadnień. Pojawiają się tutaj:

• tendencja peryferyjna związana z motywem krakowskim, z Krakowem, który tworzy scenerię wierszy;

• tendencja barokowa - barok jako zbiór konwencji posługujących się słowem poetyckim, ukazanie jednostek egzystencjalnych, antynomii duchowość - cielesność.

Jego poezja to poezja interwencyjna, będąca bezpośrednią interwencją w przemiany otaczającej rzeczywistości.

Herbert

Urodził się we Lwowie w 1924 roku, należał do pokolenia Kolumbów, lecz jego debiut należy do tzw. spóźnionych debiutów.

To twórca owiany legendą artysty niepokornego. Nie mógł się pogodzić z realiami czasu, w którym przyszło mu dojrzewać (socrealizm). Jego lwowskie dzieciństwo wiąże się z totalitaryzmami: stalinowskim i hitlerowskim. To doświadczenie wpływa ba jego postawę.

Studiował kilka kierunków: prawo, filozofię, sztuki piękne. Dwa najważniejsze tomiki Herberta to: Struna światła, Hermes, pies i gwiazdy (1957).

Tematyka:

• problematyka pokolenia AK - próba rozwiązania mitologii;

• liryka prywatna, osobista, odniesienia do życia rodzinnego (Pan Cogito), ale nie wprost;

• próba mówienia o świecie poprzez odniesienia do mitologii i historii antycznej (motywy antyczne i biblijne);

• motywy z historii nowożytnej;

• wizja dziejów historiozoficznej (Sekwoja - poszczególne wydarzenia historyczne to pień, kręgi, mniej lub bardziej ważne wydarzenia historyczne, znikome wydarzenia przeszłości, dystans, pokora wobec przeszłości);

• pierwiastki metaliterackie - sztuka, literatura (Trzy studia na temat realizmu - próba zastanowienia się nad sytuacją, w jakiej znajduje się współczesny artysta - 3 drogi: poezja sentymentalna, turpistyczna - dystans Herberta, schematyzm);

• propozycja nowej postawy, indywidualnej, sztuki koncentrującej się nie na realizowaniu modeli, a dążącej do pokazania złożoności bytu, przez to pogłębienia wiedzy o świecie;

• problematyka etyczna (Przesłanie Pana Cogito - próba przeciwstawienia się współczesności poprzez sformułowanie podstawowych zasad etycznych, którym należy być wiernym);

• filozofia - Kartezjusz, Pascal.

Herbert-moralista odwołuje się do tradycji kultury śródziemnomorskiej, próbuje odnaleźć antidotum na chaos współczesności. Odwołania do kultury związane jest z poszukiwaniem takich technik i metod pisarskich, wysłowieniowych, mogących przekroczyć chaos współczesności.

Herbert wcześnie sformułował swój program poetycki - wiersz Złoty środek. Nie był on publikowany w tomiku, a w czasopiśmie. Mówi o dwóch postawach ideofilozoficznych: uczonych i natchnionych katastrofistów, wizjonistów apokalipsy. Postuluje deklasację zasad, którymi rządzi się wiersz, ton osobisty, wybór ozwagi, dystansu, rozważania spraw podstawowych.

Twórczość Herberta to próba uzyskania dystansu poprzez specyficzną dykcję poetycką: ironię (podstawowy pierwiastek poezji), erudycyjność (konieczność rozpoznawania związków, analogii pozaliterackich i literackich), metaforyka (obejmująca cały wiersz).

Raport z oblężonego miasta - wizja Polski w stanie wojennym i społeczeństw żyjących w stanie zagrożenia, zamknięcia we własnej rzeczywistości.

Literatura przedmiotu dotycząca Herberta:

• Barańczak, Uciekinier z utopii - uciekinier czyli nie wygnaniec, to arkadyjczyk, który przestaje być arkadyjczykiem na skutek wydarzeń historycznych. Mimo to on pozostaje arkadyjczykiem, choć świat arkadii uległ zagładzie. Istotnym komponentem twórczości Herberta jest fakt, że poezja ta rodzi się w napięciu między obszarem dziedzictwa, przeszłości, tekstów kultury śródziemnomorskiej a wydziedziczeniem z arkadii, tęsknoty za rajem utraconym.  związki z personalizmem.

Białoszewski

To poeta, prozaik, dramaturg. Wyróżnia się 3 okresy twórczości:

• poezja skoncentrowana na doświadczeniach dramatycznych jednostki, człowieka wyalienowanego we współczesnym świecie - ukazanie w sposób uniwersalny; poezja budowana z drobin codzienności; poezja lingwistyczna;

• poszerzenie twórczości o doświadczenia prozatorskie, epickie - zacieranie granic między poezją a prozą, małe narracje; eksponowanie tego, co nowe, codzienne, zwykłe; estetyka totalna, obejmująca całość ludzkiej egzystencji;

• weryfikacja doświadczeń literackich - l. 70.

Białoszewski debiutował późno z przyczyn tych samych, co Herbert. Zakładał formułę pisarstwa awangardowego, przekraczającego zastaną formułę. Publikacja była więc niemożliwa.

Na początku funkcjonował w ramach 2 teatrzyków: … i Na Tarczyńskiej. Jego debiut literacki przypadł na połowę lat 50. Opublikował zbiór Obroty rzeczy, którego nie był do końca autorem. Współudział w sukcesie tomu i kształcie miał Artur Sandauer. Tom ten przynosi przełamanie dotychczasowych konwencji w sposobie mówienia o świecie, nowe jakości w temacie i języku. Uważał, że posługiwanie się zastanym językiem literackim nie odda w pełni tego, co przynosi współczesność. Propagował lingwizm, język targowiska. Nazywany był piewcą Marszałkowskiej, poetą miasta (zasadniczy temat). Jego poezję cechuje alienacja, ale i próba odnalezienia miejsca.

Pamiętnik z powstania warszawskiego ­- próba zdystansowania się wobec tematu wojny, specyficzna próba konstruowania tekstu - nagrane i przepisywane; próba posługiwania się mową kolokwialną.

Blokrealizm - rzeczywistość blokowa, która staje się symbolem współczesności. Białoszewski - Szymon Słupnik bokowisk, obserwacja masy ludzkiej, wyprowadzka do bloku z Marszałkowskiej.

Lingwizm to nurt w literaturze lat 50. i 60. Postrzegał języka jako wyraz umysłu, ukazujący zakłamanie ideologii. Patronem tego nurtu był Białoszewski. Kontynuatorami było pokolenie Nowej Fali. Podstawą refleksji jest język, które jest także rzeczywistością tekstu, jego bohaterem i wyrazem stanu świadomości w wymiarze ontologicznym i w wymiarze życia społecznego. To przez język próbujemy poznawać świat i go nazywać. Lingwizm to rozbijanie utartych struktur językowych, przejęzyczenia i błędy językowe, np. Karpowicz, Rozkład jazdy - kontaminacja dwóch skojarzeń: jazdy konnej i rozkładu jazdy w celu ukazania niejednoznaczności formuł językowych.

Białoszewski odegrał ważną rolę w kształtowaniu się języka poetyckiego, co wiązało się z jego pracą reporterską, dzięki której nabrał doświadczenia, umiejętności opowiadania o otaczającym świecie językiem potocznym, kolokwialnym, nie zawsze trafiającym w obszar literackości.

Inspiracje w twórczości Białoszewskiego

• literatura wyrasta z doświadczenia wojennego, lecz nie jest poświadczeniem dramatu, a ukazaniem ówczesnego życia codziennego, fenomenu ocalenia;

• stosunek do awangardy, kontynuator przekształceń;

• indywiduum, ukazanie jednostki zagubionej w społeczeństwie;

• kultura miejska, społeczeństwo, kultura codzienności, zacieranie się granic między kulturą masową a wysoką, fascynacja zjawiskami współczesnej cywilizacji;

• zmiana wizerunku samego twórcy - twórca jako jeden z wielu, niezajmujący się eksponowaniem roli w życiu społecznym, nie wyodrębnia się w szczególny sposób ze środowiska społecznego.

Twórczość pisarzy starszych generacji

1. pośmiertny zbór wierszy Broniewskiego w Paryżu, niepublikowany w kraju (cenzura), cykl Anka - tematem nie jest córka, a dramat utraty ojca;

2. Iwaszkiewicz:

• wraca do wcześniejszych założeń;

• utwory elegijne;

• przemijanie, śmierć;

• powrót do tematów egzystencjalnych - Mapa pogody

3. Przyboś:

• refleksja na temat metafizyczności;

• próba zbliżenia się do tajemnicy istnienia, do tego, co transcendentne;

• zbiory Narzędzie ze światła, Próba całości - utrwalają wizerunek poety metafizycznego

4. Kamieńska:

• egzystencjalne doświadczenia człowieka;

5. Wat:

• jego poezja odradza się w latach 50.;

• wydaje trzy książki poetyckie, które przynoszą inny portret twórcy niż dotąd: Wiersze, Wiersze śródziemnomorskie, Ciemne świecidło;

• poezja całości, księgi, ogarniająca całość doświadczenia ludzkiego w wymiarze indywidualnym i metafizycznym;

• bezwstydny autobiografizm;

• nie ogranicza się do konfesji i współczucia; to próba stworzenia portretu człowieka w określonej sytuacji egzystencjalno-duchowej;

• sytuacje, w jakich jednostka może się odnaleźć;

• momenty wyciszenia pierwiastka autobiograficznego - poezja maski, odwołania do tradycji kulturowej, wykorzystanie 3 postaci:

• Chrystus, gdy mowa o cierpieniu,

• Odyseusz, gdy mowa o wędrówce,

• Orestes, gdy mowa o problemie wygnania;

• utwory adresowane do czytelnika przygotowanego, orientującego się w kwestiach tradycji, antyku, Biblii, o nowej wrażliwości;

• nieklasycystyczne modelowanie poezji apelującej do traktowania modelu czytelnika - nowy model komunikowania się z czytelnikiem;

• opiera się na doświadczeniu lirycznym;

• technika kolażu, zestawienie utworów autobiograficznych i wyprowadzanych z wyobraźni, przekształconych kulturowo;

• symbolika;

• Ciemne świecidło - antynomie między światłem (konieczność rozświetlenia mroków światłem duchowym) i mrokiem (dramat egzystencjalny);

• rzeczywistość rozpadu, przemijania, rozkładu;

• forma poetycka:

• trudność spójnej interpretacji - świat pozbawiony centrum;

• dążenie do całości i niemożność dotarcia od niej;

• niejednolitość gatunkowa, formalna, stylistyczna, estetyczna (jakości odmienne: groteska powaga, wzniosłość - tworzenie w ramach symboliki poetyckiego kształtowania doświadczenia);

• mieszanie jakości estetycznych;

• wprowadzenie cytatów;

• rozbijanie form poematowych przez wtręty, nawiązania;

• symbolika mroku:

• śmierć, indywidualne doświadczenia śmierci;

• historia i jednostka w nią uwikłana;

• doświadczenie cierpienia;

• zło w wymiarze historycznym;

• historia jako nakładanie się warstw różnie przejawiającego się zła;

• problem czasu, przemijania i jego rezultatu;

• przedłożenie symbolu księgi nad jedności bytu

• poeta kultury - tropy kultury, odesłanie do różnych tradycji kulturowych:

• tradycja antyku;

• tradycja romantyzmu - przeszłość, dzieciństwo, postawa romantycznego bohatera;

• tradycja baroku - koncept poetycki, uporządkowanie doświadczenia marności, gnicia, rozkładu, problematyka metafizyczna, antynomia duch - materia.

LATA 1963-1968

• okres przełomu,

• zmiana sytuacji w zakresie hierarchii autorytetów literackich (śmierć Broniewskiego, Wata, Peipera, Sułkowskiego),

• nasilenie cenzury,

• pojawienie się nowych tendencji literackich związanych z poszukiwaniami natury warsztatowej, nowych form wypowiedzi, lingwizm w poezji, eksperymenty w zakresie lingiwzmu,

• mocne osadzenie tendencji klasycystycznych,

• przygotowanie do sprawy żydowskiej, wydarzeń marcowych,

• debiut pokolenia orientacji poetyckiej Hybrydy (określenie J. Rzewnickiego)

HYBRYDA

Twórcy skupili się wokół Hybryd - miejsca, w którym występowali i prezentowali pierwsze tomiki poetyckie: Stachura, Gąsiorowski, Górzański. To jedno z pierwszych środowisk literackich w pełni akceptujących sytuację polityczną i zwracających się ku literackości i sztuce jako takiej. To pokolenie uwolnione od literatury kombatanckiej, dorastające wraz z socrealizmem, w pełni akceptowane przez władze.

2 okresy twórczości:

• formulizm - (nazwa od pracy Iwaszkiewicza) postawa wyestetyzowania, odwołująca się do doświadczenia międzywojennej awangardy, nostalgia za eksperymentem w literaturze, patronat Brzękowskiego, Przybosia;

• ukierunkowanie twórczości literackich na sprawy egzystencjalne, porzucenie eksperymentu na rzecz refleksji nad jednostką, istnieniem w świecie, postawa afirmacji świata, poszukiwanie jakości estetycznych w doświadczeniu egzystencjalnym.

Stachura

Zaczynał jako formulista. Jego pierwsze wiersze cechuje sfera wyobraźni, skojarzeń, pięknych zdań, apelowania do wrażliwości estetycznej i lirycznej. Szybko uwolnił się od tego kręgu inspiracji. Stworzył indywidualną formułę pisarską. Obrał drogę poety wygnańca, buntownika, kontestatora, prowadzącą do depersonalizacji, całkowitego wycieńczenia własnej egzystencji (samobójstwo).

Jego twórczość jest wpisana w klimat lat 70., sprzyjających nowej literaturze, eksperymentom, przez co zlikwidowany zostaje ładunek metafizyczny, eksperymentu z własnym Ja, tajemnicą. U Stachury dostrzega się eksperymenty wewnętrzne, związane z jednostkowym doznawaniem świata.

W opowiadaniach z tomu Jeden dzień spotykamy bohatera indywidualistę, buntownika, samotnika, żyjącego na skraju świata. Tom Pogodzić się ze światem to wzruszające świadectwo przeżyć po pierwszej próbie samobójczej.

Wartość poznawcza poezji Stachury wynika z próby wyzwolenia obowiązujących kanonów uprawiania literatury. 2 tendencje:

• połączenie poezji z prozą, zatarcie granic;

• zatarcie granic między poezją, prozą, esejem, eseizacja.

Szukanie formy najpełniejszej. Jego twórczość to projekt totalny. „Wszystko jest poezją. Najmniej poetą jest ten, kto pisze wiersze.” Totalne podejście do piśmiennictwa, którego materiałem może być wszystko i przez to przejawia się indywidualność jednostki.

Typologia poezji współczesnej - Sławiński - nurt poezji kultury, poetyckiej moralistyki …

11. Literatura lat 1968-1989

• zmiany i wydarzenia przełomowe dla życia kulturalnego, społecznego i politycznego

• zdjęcia z afisza Dziadów (marzec)

• żydowscy profesorowie (Kott) i wybitni pisarze (Wygocki) emigrują

• samospalenie Palacha - dezaprobata dla polityki (pisał o tym Wierzyński) - 1969r.

• strajki w stoczni gdańskiej, Gierek za Gomółkę - 1970r.

• memoriał 59 - wystąpienie intelektualistów reagujących na zmiany w konstytucji, upomnienie o wolność słowa, poszanowanie praw obywatelskich - 1975r.

• II poł. lat 70. - strajki, II obieg - podziemne wydawnictwa, zwłaszcza w stanie wojennym

• pierwszy numer „Zapisu” - almanachu tekstów odrzuconych przez cenzurę - 1977 r.

1968 - pokolenie Nowej Fali (Barańczak, Zagajewski, Krynicki, Kornhauser, urodzeni w latach 40.)

To pokolenie twórców poszukujących wspólnych źródeł inspiracji, chociaż każdy animuje własną poetykę. Punktem wyjścia była dla nich poezja lingwistyczna, która w latach 60. uświadamia, że zastany język nie jest w stanie wyrazić pewnych sfer rzeczywistości, zwłaszcza metafizycznych, ponieważ istnieją w nim reguły i rygory ograniczające wypowiedź. Twórcy ci odwoływali się więc do Białoszewskiego. Wywarł on bezpośredni wpływ na dykcję pokolenia. Powstaje wówczas pierwsza monografia Białoszewskiego autorstwa Barańczaka.

Poezja lingwistyczna leży u źródeł doświadczenia pokolenia Nowej Fali. Z lingwizmu wywodzą się Barańczak i Krynicki, którzy współtworzyli środowisko poznańskie. Poza tym środowiskiem istniały wówczas jeszcze dwa: krakowskie (Kornhauser i Zagajewski) oraz warszawskie (Karasek i Bierezin - emigr.).

Część twórców Nowej Fali w okresie nasilenia cenzury wyemigrowała, np. Barańczak i Zagajewski. Budowali tam życie literackie w ramach własnych periodyków: „Puls”, „Zeszyty Literackie” itp.

Debiutowali w połowie l. 60. W latach 1971-6 publikowali pierwsze tomiki (Zagajewski Sklepy mięsne, Barańczak Jednym tchem oraz Dziennik poranny, Krynicki Organizm zbiorowy) i książki programowe: Zagajewski, Kornhauser, Świat nieprzedstawiony, Barańczaka Nieufni i zadufani oraz Ironia i harmonia.

Nowa Fala to grupa twórców w obrębie poezji i prozy, ale także ruch obejmujący całość pokolenia w zakresie życia kulturalnego: teatr - Teatr Ósmego Dnia, STU, kino moralnego niepokoju (Kieślowski, Holland), periodyk „Student”.

Program Nowej Fali - pokolenie bez biografii

• postawa dezaprobaty dla tradycji socparnasizmu - twórcy, nie zważając na okoliczności życia politycznego zwracają się ku estetyzacji rzeczywistości;

• zwrot ku rzeczywistości politycznej;

• odnawianie rzeczywistości moralnej;

• uwrażliwienie na sferę etyki;

• język - władza totalitarna manipuluje naszą świadomością, postulat mówienia wprost, kompromitacja mowy urzędowej  Barańczak Wypełnić czytelnym pismem - próba ośmieszenia ankiety, struktur rządzących naszym językiem, kontaminacja związków frazeologicznych - „znajomość czystych ciał i języków”;

• postulat języka w stanie podejrzenia;

• Nowa Fala to centrum i twórcy, którzy w związku z datą urodzenia i debiutu są satelitami pokolenia, np. Lipska, Wojaczek;

• poezja - związek z codziennością, rezygnacja z poetyckości (nadmiaru środków);

• cel poezji - wymierzenie sprawiedliwości totalitarnemu państwu - drwina, kpina z propagandy;

• kontynuacja twórczości starszych generacji.

Wydarzenia rok 1968 w Polsce, współbrzmią z tym, co dzieje się na Zachodzie. W ramach tego, co proponują twórcy pokolenia Nowej Fali, przenika do Polski z Zachodu, kontrkulturowość.

Nurty w prozie:

• proza historyczna (Parnicki - eksperymenty, Terlecki) - proza sięgająca do doświadczeń historycznych, powroty do świata dzieciństwa, kształtowania się biografii (Kuśniewicz, Konwicki, Stryjowski);

• nurt chłopski - zyskuje większe zainteresowanie ze strony krytyki i czytelników; to nie tylko literatura awansu społecznego, pokazuje nowe światy, rzeczywistość, nieeksponowane wcześniej (animowanie tego nurtu od l. 30 - Strug Pamiętniki chłopów, w latach 70. nabiera właściwego charakteru: Myśliwski, Nowak, periodyk „Regiony”).

Publikacja Pamiętnika z powstania warszawskiego to moment wygasania tematyki wojennej, tak jak literatury obrachunkowej (literatury rewizji latstalinowskich), literatury małego realizmu (pokolenia Współczesności -prosty człowiek, rzeczywistość marginalna, ludzie wkomponowani w rzeczywistość).

W połowie lat 70. Nowa Fala zeszła do podziemia.

Rewolucja artystyczna w prozie - l. 70.-80.

To nowe zjawisko związane z nowymi publikacjami na łamach „Twórczości” (do l.80. redaktorem był Iwaszkiewicz). Określenie to wprowadził do krytyki literackiej Henryk Bereza, który popularyzował nową narrację. Publikacje te miały nadrobić zaległości polskiej literatury wobec literatury zachodniej. Wiązało się to z:

• adaptacją realizmu magicznego, literatura autoteliczna, literatura eksperymentu językowego (postmodernizm);

• nowy język, nowy bohater, ukazanie sfery rzeczywistości duchowej, które wcześniej nie były penetrowane;

• ukazanie bohatera poprzez nowe środki wyrazu - bohatera pękniętego, problemy z odnalezieniem w rzeczywistości, poszukiwanie nowej rzeczywistości;

• nowa narracja - Łuczeńczyk (postać tragiczna, stworzył nową rzeczywistość filozoficzną, Gwiezdny książę, Córeczka), Sakowicz (penetrowanie duchowości w sposób niepodejmowany dotąd w prozie), Strumyk, Rudzka;

• próba odpowiedzi na nowinki z Zachodu, podejmowanie nowych nurtów i tematów.

Lipska

Poetka ta zawsze szła swoją drogą, prywatne, osobiste tematy natury egzystencjalnej:

• bezdomność - bohater poszukuje punktu oparcia w dążeniu do utraconego w przeszłości domu,

• dom - dom tymczasowy, miejsce z namiastką domu, hotel, pociąg,

• cielesność,

• szaleństwo i dzieciństwo - splatają się,

• oniryzm,

• wyrażanie niepokojów, trosk pokolenia,

• świadomość kontynuacji problemów.

Ukazanie dwóch aspektów współczesnego świata: pogrążonego w szaleństwie, w którym trudno znaleźć punkty orientacyjne, próba ukazania zdziecinnienia świata współczesnego (dzieci udające dorosłych, dorośli udający dzieci). W sposób karykaturalny ukazuje to, kim jesteśmy. To parodia różnych sfer życia od punktu do codziennego.

Poetyka Lipskiej to łączenie, splatanie frazeologizmów, oniryzm, poszukiwanie, budowanie obrazów surrealistycznych, ujmowanie obrazu współczesnego świata w metafory.

My pokazuje sytuację swojego pokolenia, zawieszenia w socjosferze, porównanie jakości własnego doświadczenia pokoleniowego z tym, co było przedmiotem pisarstwa starszych generacji.

Wojaczek

Istnieją liczne nieporozumienia związane z nim. Dopiero po latach ukazała się monografia i książka biograficzno-wspomnieniowa. Jego poezja ma charakter kontrkulturowy ze względu na:

• postawa prowokatora,

• prowokacja wobec rzeczywistości społeczno-politycznej, rytuałów rzeczywistości i norm, tabu obyczajowego, światopoglądowego,

• przekroczenie problemu cielesności (jedyna realna rzeczywistość to rzeczywistość ciała),

• relacje z historią, polskie perturbacje historyczne.

Jego droga poetycka to próba określenia własnego obszaru egzystencjalnego, własnego Ja, tego, kim się jest i świata, który nas otacza. II faza tej drogi to przekroczenie własnych egzystencjalnych granic, liryka klasycyzująca, połączenie postawy radykalnego buntu z wirtuozerią warsztatową, operowaniem gatunkiem i formą poetycką.

Pisarstwo Wojaczka i jego stosunek do tradycji jest niezrozumiałe, poza kontekstem tradycji romantycznej: postać buntownika, stojącego w opozycji do otaczającego świata, spoglądającego na świat z poczuciem wyższości, wiedzy. Istotne jest oczytanie czytelnika dla zrozumienia mott, cytatów, aluzji do konkretnych utworów.

Wojaczek posługuje się konkretnym gatunkiem literackim: balladą, modlitwą i jest w tym bardzo rygorystyczny. Specyficzne jest u niego napięcie, ładunek emocjonalny, wrażliwość zderzona z brutalnością świata, doskonałość formy, niepokój.

To poeta kontestator, odrębny literacko i poznawczo od pozostałych twórców Nowej Fali. Jego poezja to poszukiwanie punktu odniesienia w świecie, poszukiwanie oparcia w tradycji.

Barańczak

To twórca, którego pisarstwo zakorzenione jest w 3 tradycjach:

• awangarda - próba przenoszenia doświadczeń językowych na grunt współczesnej poezji, chwyty literackie, językowe, np. aliteracje, niedopowiedzenia, współbrzmienia, eksponowanie języka, postulat językowości;

• lingwizm- inspiracje barokowe, dychotomiczna wizja świata, podmiotowość jednostki, podział na cielesność i duchowość, odwołania do europejskiej poezji metafizycznej z XVII wieku  był tłumaczem;

• transcendencja, sacrum

Od lat 80. językowość i perspektywa metafizyczna w ujęciu lingwistycznym ustępują inaczej rozumianej metafizyce  zwrot ku transcendencji, sacrum.

Widokówka (kontakt w jedną stronę) z tego świata - próba spojrzenia na współczesny świat w horyzoncie wiary i religii, obecność Boga w świecie i możliwość nawiązania z nim kontaktu. Tekst składa się z 3 części, w każdej pojawia się „Szkoda, że Cię tu nie ma”. Tak się wszystkie rozpoczynają, a następnie pojawia się opis sytuacji, w której jest podmiot liryczny.

Współczesny świat to świat, w którym jednostka jest tylko elementem zbiorowości, traci podmiotowość, szczególność.

Barańczak analizuje naturę czasu, ułomność świata. Zastanawia się, dlaczego takim stworzył go Bóg, skoro mógł lepszy. Porusza kwestię kruchości ludzkiej egzystencji, nietrwałości naszej obecności w świecie.

Barańczak współtworzy poezję bokowisk, świata osadzonego w blokowisku, blokrealizmu  człowiek zamknięty w pustce, w labiryncie pięter, klatek, zagubiony, brak miejsca w nowej rzeczywistości.

Proza Nowej Fali

To proza niejednolita tematycznie i warsztatowo. Występuje różne nurty i zjawiska w formie i tematyce.

• realizm, epickość narracji: Guziński, Nurowska, Rylski (- debiutował w latach 80. , pisał scenariusze dla Teatru Telewizji, tematy oparte na literaturze, np. trudny moment dla Iwaszkiewicza, fenomen pisarza na przykładzie Gombrowicza, dramat osobisty, rekonstrukcja świata, w którym pisarz jest zanurzony);

• nieoczywiste, symboliczne podejście do świata, tworzenie nowej rzeczywistości - Jan Dzeżdżon;

• realizm magiczny;

• ponowne przemyślenie pisarstwa Gombrowicza, wpływ gombrowiczowski - Musiał;

• eksperymenty w zakresie świata przedstawionego, próba gry z czytelnikiem i konwencjami, do których jest przyzwyczajony, np. Piotr Wojciechowski wykorzystał konwencje realistyczne dla budowy światów, które nie istnieją.

Nowa Generacja, Nowa Prywatność

To twórcy, którzy urodzili się w połowie lat 50., a wkraczające na arenę literatury w latach 70. i 80. Określenie „Nowa Prywatność” wprowadziła do języka krytyki literackiej Maria Janion. Jej seminaria przemieniały się w spotkania warsztatowe, dyskusje ideowe, a śladem po nich jest seria Transgresje. Te antologie ukazują wybrane zjawiska, np. pisarze odrzuceni, maski, dzieciństwo.

Janion zwróciła uwagę na wspólną cechę - odwrót od rzeczywistości publicznej, dystans do propozycji poprzedników, zwrot ku kwestiom indywidualnym, intymnym, zwrot ku poezji dialogu.

Twórcy tej generacji to pisarze, którzy mieszkali w całej Polsce: Czekanowicz, Zawistowski, Pawlak, ? (Lida). Debiutowali serią Pokolenie, które wstępuje, w której ukazały się tomiki kilku autorów.

2 fazy rozwoju pokolenia:

• penetrowanie swojej osobowości, prywatności, ostrożność ostrożność w podejściu do spraw publicznych, mówienia wprost, poszukiwania podstaw kultury;

• aktywne uczestnictwo w literaturze stanu wojennego, np. Pawlak.

Do publikacji programowych zalicza się Bez autorytetu (S. Rosiek).

Ruch nowego romantyzmu:

Związany był z odwołaniami do prawicowych, nacjonalistycznych tradycji polityczno-literackich. Bogdan Urbankowski, jeden z liderów tego ruchu, nawiązywał do niepodległościowej tradycji. Pojawia się tu krytyka szukania porozumienia z instytucjami życia literackiego.

Cezura roku 1989 i pokolenie bruLionu

• symptomy nowych zjawisk pod koniec lat 80., kiedy kształtuje się w prozie nowy typ bohatera i języka opisującego rzeczywistość (właściwy wyraz zjawiska w 1989 roku);

• decydująca rola pokolenia bruLionu - periodyk drugoobiegowy, nielegalny, korportowany przez studentów - głos nowej generacji

• twórcy urodzeni w połowie lat 60. grupa pisarzy dojrzewających stopniowo, w latach 80. i 90. osiągających właściwą rangę i rezonans swej twórczości;

• Gretkowska, Filipik, Świetlicki, Podsiadło;

• postawa kontestacji wobec 2 zjawisk - oficjalnego życia polityczno-społecznego i tradycji solidarnościowej próba uniezależnienia się od tych dwóch paradygmatów;

• potrzeba kreacji nowego bohatera i języka;

• tekst programowy Dla Jana Polkowskiego Marcina Świetlickiego - związany z drugim obiegiem, z literaturą niezależną od cenzury, skondensowana forma ataku na dwa paradygmaty w/w;

• pisarstwo w opozycji do dwóch obiegów - próba stworzenia literatury niezależnej, III obiegu niezależnego od obiegu oficjalnego i literatury drugoobiegowej;

• poetyka kształtująca się w odniesieniu do literatury anglosaskiej - inspiracje nową poezją angielską i amerykańską bardziej znaczące niż inspirację polskie (poezja Franka O'Hary, antologia Nowej Poezji Brytyjskiej);

• monograficzny zeszyt poświęcony szkole nowojorskiej, pisarzy z kręgu O'Hary - nowatorski sposób pisania, język zerowy, oczyszczony z poetyckości, proza prezentująca wycinek rzeczywistości i ukazująca uniwersalny sens - pojęcia oharymz, perosnizm (cecha programu O'Hary);

• Nasi klasycyści, nasi barbarzyńcy - publikacja o bruLionie - klasycystyczna dbałość o formę, ufność wobec świata, mówienie Nie światu, sprzeciw wobec rzeczywistości;

• linia klasycyzm (Tkaczyszyn-Dycki) - barbaryzm (Świetlicki, Podsiadło);

• poszukiwanie nowej ekspresji własnej osobowości;

• kwestia prywatności - ucieczki od świata zagrażającego.

Tkaczyszyn-Dycki

Związany z tradycją neoklasycystyczną, barokową, w odniesieniu do przeszłości formułuje własny program literacki.

Jego biografia przebiegała w specyficzny sposób. Urodził się na kresach. Jego rodzina pochodziła z Ukrainy, matka mówiła w języku ukraińskim. Dzieci uczyły się języka polskiego z Biblii Wujka. Studiował na UMCS, napisał pracę o XVIII-wiecznym Lwowie na podstawie własnych zbiorów. To poeta dwujęzyczny.

Opublikował Nelia i inne wiersze. W zbiorze widoczna jest tradycja, z której wyrasta, podstawa inspiracji - tradycja kresowa, barokowa, czerpanie z głębokich źródeł języka polskiego, posługiwanie się słowami, które wyszły z użycia.

Pisał felietony w „Kresach” pod pseudonimem Leszek Ilnicki. Dotyczyły one książek z epok minionych.

Podwójność kultur wiąże się u niego z podwójnością cielesną, wątkiem homoseksualizmu, podwójnością związaną z osobą bohatera i autora. To poezja integralna. Podmiot zawsze tożsamy jest z autorem.

Tematyka tej twórczości:

• mitologia rodzinna, kresowa - choroba psychiczna matki, przyjaciele;

• przeżycia;

• prowincja;

• bezdomność, wygnanie, szukanie miejsca w świecie  Poradnik dla bezdomnych niezależnie od miejsca zamieszkania - istnienie skazane na bezdomność;

• pisanie jednego i tego samego wiersza - wiersze 4-wersowe, 2-3-strofowe, numerowane za pomocą rzymskich cyfr, jedna i ta sama książka, warunek spójności pisarstwa, rozwoju wokół jednej problematyki.

Cechy świadczące o przełomie roku 1989:

• decentralizacja literatury i kultury (Sławiński na łamach „Kresów”);

• brak centrum kulturotwórczego, rozproszenie tej rzeczywistości, czego świadectwem są nowe periodyki: „Nowy nurt” (Poznań), „Brulion”, „Pogranicza” (Szczecin), „Kresy” (Lublin);

• podkreślenie swoistości, specyfiki w obrazie kultury;

• dyskusja na temat kanonu literackiego - wcześniej był ustabilizowany, jednoznaczny - teraz rozpoczynają się dyskusje, próby konfrontacji książek, nazwisk, faktów - zanik kanonu w postaci oczywistej;

• likwidacja podziału na piśmiennictwo krajowe i emigracyjne, pisarze wracają do kraju, temat emigracji przestaje być tematem kluczowym, jednak część nadal pozostaje poza krajem i próbuje spojrzeć na rzeczywistość polską z perspektywy europejskiej, np. W drodze do Itaki Raczyńskiego jest próbą ukazania tego, w jakim świecie mitów funkcjonujemy w kraju, piętna wygania, jakie zawsze będzie nosił nasz naród;

• kwestia rynkowości - literatura odpowiadała na zapotrzebowanie rynku, publikacje w obrębie kultury masowej, komercyjnej i publikacje z wysokiej półki;

• próba bliższego przyjrzenia się i infiltracji postmodernizmu (ponowoczesności) w nowej literaturze - coraz ważniejsza kwestia w literaturze, odgrywa coraz istotniejszą rolę w debiutach tego czasu, np. Sosnowski, Pióro;

• kontynuacja twórczości starszych generacji - Miłosz, Różewicz;

• nowe oferty literackie - brulionowe;

• przełom polityczny - przekazanie insygniów władzy przez Ryszarda Kaczorowskiego;

• doczekał się szerokiego opracowania krytycznego Jesień już, panie, a ja nie mam domu.

12. Literatura po 1989 roku

Literatura lat 90. jest specyficzna. Nakładają się wówczas zjawiska, co widoczne jest w przekroju pokoleniowym. Literaturę kształtują pisarzy starszych pokoleń, jak np. Herbert (deb.l.50.), którzy kontynuują swą twórczość po przełomie, nie zmieniając dykcji poetyckiej i kręgu zainteresowań, oraz nowe pokolenie, odrzucające wzory, autorytety, które dotą kształtowały kulturę.

• tomiki Herberta, Miłosza, Różewicza, Szymborskiej, Lipskiej

• Różewicz:

• kontynuacja intertekstualnego charakteru poezji;

• niespójność rzeczywistości;

• współczesność niedająca ująć się w jednoznaczną całość;

• wprowadzenie wiersza ujętego w sposób prozatorskiego wersyfikowania;

• świadomość, że nie da się utrzymać tematu w ramach określonych;

• segmentyzacja tekstu - przechodzenie myśli z jednego wątku w drugi.

• Herbert Elegia o Noubdaliście - poruszająca elegia na odejście, dowód szczególnego rozkwitu elegii w latach 90., elegia ironiczna;

Epilog burzy - burzliwe życie targane dramatycznymi wydarzeniami, koniec egzystencji;

• Miłosz:

• płynna, bezpośrednia kontynuacja wcześniejszych rozważań;

• podsumowanie związane z traktatami poetyckimi

1. Traktat moralny - sytuacja doświadczenia środowisk intelektualnych i zwykłych odbiorców kultury po wojnie, wskazanie na pryncypia pisarstwa Conrada, katastrofizm Witkacego;

2. Traktat poetycki - synteza rozwoju poezji od lat powojennych do współczesności, kategoria nowej dykcji poetyckiej, odejście od spraw doraźności historycznej ku sprawom egzystencji wiążących się z podstawą doświadczania poezji od wieków;

• Barańczak - Chirurgiczna precyzja, Podróż zimowa - nowofalowiec

• Lipska - Ludzie dla początkujących (1999) - nowofalowiec

• Zagajewski - w latach 80. opuścił Polskę, odmienny charakter jego poezji w latach emigracyjnych, próba poszukiwania nowych obrazów, penetracji poetyckiej w ślad za Miłoszem: W cudzym pięknie, Pragnienie,

W obronie dykcji wysokiej:

• odparcie postmodernistycznego chaosu literackiego;

• podstrzymanie wysokiej dykcji literackiej i wiążących się z nią tematów;

• J.Hartwig Zobaczony - próba samookreślenia siebie w nowej rzeczywistości

2 kategorie:

1. kategoria elegii ironicznej

• charakterystyczna dla poezji lat 80/90.,

• nierozpamiętywanie własnego życia,

• poszukiwanie innej relacji między podmiotem, językiem i światem na poziomie elegii (np. ironia kontrast między tematem a tonem, którym się posługuje - Barańczak, ironia losu - Lipska, ironia o charakterze sarkastycznym - Różewicz),

2. kategoria gestu pożegnania

• próba aktualizacji toposu związanego z problemem elegii, egzystencją docierającą do kresu i konsekwencje natury filozoficznej i światopoglądowej, topos przejścia z jednego świata do drugiego , topos dzieciństwa.

Każdy z tych pisarzy na inny sposób się wypowiada. Przedmiotem refleksji jest:

• relatywizm wartości- konkurencja, zmącenie w sferze aksjologii;

• kultura i jej bylejakość, bez tęsknoty do uporządkowania kultury realności;

• poczucie osamotnienia w świecie, który nie akceptuje tych, którzy walczą o ochronę pewnych pryncypiów;

• pytanie dotyczące zła we współczesnym świecie, marginalizacja tego zagadnienia.

W latach 90. dostrzegalna jest programofobia, niechęć do formułowania poglądów dotyczących literatury, wypowiadania swoich idei, celów własnej twórczości, formułowania manifestów. Diagnoza podobna do lat 20. - niechęć do formułowania własnych przeświadczeń, idei, które chce się wcielać w życie.

Zatraceniu ulega etos artysty. Pisarz ulega presji odbiorców, dzieło literackie staje się towarem, a manifesty są marginalizowane.

Na początku l. 90. miała miejsce dyskusja między dwiema stronami: klasycystami (Krzysztof Koehler czyt. Keler, Wojciech Wencel) i barbarzyńcami (Nowy nurt, Karol Maliszewski).

Pokolenie bruLionu publikowało na łamach czasopismach „bruLion”. Z czasem poglądy formułowano w poznańskim „Nowym nurcie”. Na łamach tego pisma doszło do konfrontacji głosów twórców urodzonych w l. 60. z głosami roczników 70. Spór rysował się jako międzypokoleniowy, między generacyjny. Periodyki „Opcje” i „Fart” wyjaśniały założenia postmodernistycznej literatury, literatury eksperymentu, np. głosy na temat banalizmu, najważniejszego nurtu nowej poezji, krytyki postmodernizmu i podstawowych jego kategorii.

Przyczyny programofobii:

• odwrót od polityki i społeczeństwa w stronę prywatności

• zanik centrali

• zwątpienie, niechęć do tradycji awangardowych

• wizja świata, który jest niestały, dynamiczny, nie może uchwycić zjawisk, świata w ciągłym ruchu, które nie może zostać dobrze opisany przez kategorie klasyfikujące.

Sztuka literacka, poezja przestały grać tak istotną rolę, jak w l. 80. Z upływem czasu spychane są na peryferia, traktowane są jako manifest przeciwko współczesnemu światu.

PROZA LAT 90.

1. do narracji prozatorskich zaczyna powracać fabuła: Olga Tokarczuk, S. Chwin,

• odwrót w stronę refleksji nad tworzywem, w stronę fabuły

2. pojawienie się tematów, które kształtują współczesną prozę:

• proza korzenna - świat małych ojczyzn, ich usytuowanie w centrum świata, mitologizacja rzeczywistości lokalnej, uniwersalnej

• proza inicjacyjna - wątek dojrzewania, wkraczanie w świat i związane z tym problemy, kolizje, zderzenia z tym, co brutalne

• proza feministyczna - proza kobieca w perspektywie feministycznej

3. Grudziński, Miłosz - kontynuacja wcześniejszych projektów.

4. wysiłek pisarzy starających się poruszyć mity, tematy sprzed 1989 roku

• dotknięte zostaje tabu emigracji, polskiego patriotyzmu, rodziny

• na motyw emigracji pisarze pozostający poza granicami Polski starają się spojrzeć z nowej perspektywy, z dystansem, przez filtr rzeczywistej kultury europejskiej - próba odpowiedzi na pytanie czym była emigracja, czy nie jest ona mitem, co przyniosła: Rudnicki, Redliński, Leczycki (wprost ukazuje jak tradycja od romantyzmu po współczesność tworzona jest przez fikcję. Głowny bohater żyje w dwóch rzeczywistościach - jedna, z którą się nie utożsamia i rzeczywistość polska - całość szokująca, drastyczna).

• problem transformacji społeczno-politycznej - ma negatywne konsekwencje, które można przedstawić, nie do końca serio, dotykając wprost pewnych problemów:

P. Wojciechowski Szkoła wdzięku i przetrwania (na łamach „Tygodnika Literackiego”)

• kwestie patriotyzmu, mitów związanych ze środowiskiem kombatanckim

• stosunek pisarzy do opozycji antykomunistycznej

5. Literatura korzenna - próba przeciwstawienia rzeczywistości i pewnych wyobrażeń wiążących się z bohaterem lub autorem - światy odchodzące, kontrapunkt, to, co dziś ukazujemy w horyzoncie minionego - A. Stasiuk Powieści galicyjskie, Konwicki, Tokarczuk

6. autobiograficzne podłoże prozy - autobiografia tworzona na potrzeby fikcji literackiej: Huelle Weiser Dawidek, Lida, Panna Nikt, E.E.

7. fabularyzacja prozy narracyjnej, próby przekraczania tych tendencji, próby postmodernizacji  proza ta pokazuje, w jaki sposób pisanie tradycyjnej prozy skazane jest na niepowodzenie, bezsensowne wyczerpanie możliwości kreacyjnych, technik powieściowych, gatunków, ukształtowań stylistycznych: Marek Gajdziński, Paweł Dunin-Wąsowicz

8. rozwój prozy sylwicznej - łączy różne elementy, mieści w sobie różne tematy, wątki, niekoniecznie w sposób spójny: Stasiuk Mróz ducha, Konwicki Panflet dla siebie, Tokarczuk Dom dzienny

Temat Polski , problem polskości, Polak żyjący w nowych warunkach - dramaturgia

Nawrocki Młoda śmierć

• młode pokolenie w nowych warunkach

• próba uświadomienia, że nie potrafimy odpowiedzieć na wątpliwości nowej generacji

M. Trychniewski Pielgrzymi

• pielgrzymka na Jasną Górę pokazuje drugie dno światopoglądu pielgrzymów, duchowe niedostatki

• pielgrzymka staje się autokarową wycieczką

• krzywe zwierciadło

P. Huelle Kąpielisko osłów

• estetyka z Czechowa

• peryferia, ogród, dom

• sytuacja, w której spotyka się inteligencja z grupą kombinatorów i cwaniaków

P. Sale Od dziś będziemy dobrzy

• poprawczak, gdzie opiekunami są bezradni franciszkanie

P. Wojcieszek Made In Poland

• współczesne doświadczenie blokerstwa Bogusia, który nawołuje do rewolucji, szuka miejsca w bezdusznej rzeczywistości blokowej,

• bunt przeciwko rzeczywistości bez perspektyw

• o jego dusze walczy ksiądz i nauczyciel alkoholik, który chcą przeciągnąć go na swoją stronę

Marcin Świetlicki (Dla Jana Polkowskiego)

• poeta najpopularniejszy

• szeroko publikowany debiut w„Tygodniku Literackim”

• poeta najbardziej odważny w formułowaniu wniosków

• porzucenie zobowiązań związanych z praktyką literacką, misją

• wpisuje się w nurt barbarystyczny

• postawa defensywna łącząca się z przebudową rzeczywistości hipermarketów, w gruncie rzeczy ofensywa - poszukiwanie świata bezpiecznego w rzeczywistości nieakceptowanej - konieczność utożsamienia się z tym światem;

• poszukiwanie metod obrony przed otaczającym światem

1. postawa outsidera, buntownika, który ponawiany motyw zastany w naszej tradycji i kulturze, próbuje obronić przez bunt własną niezależność

2. powrót do dzieciństwa, sfera niedojrzałości, próba ocalenia wrażliwości, nadwrażliwość

3. eksponowanie cierpienia, świat jako raniący, bezwzględny mechanizm, niemożność akceptacji tego, co świat przynosi

• kreacja bohatera literackiego wpisanego w modelowy obraz świata przedstawionego, lokującego się w miejscach pomijanych, peryferiach - śmietniki, boczne uliczki - eksponowanie duchowości

• bunt wymierzony w instytucję literatury (rozumianej jako zespół konwencji funkcjonujących w danym czasie, gatunki, tematy - pisanie wbrew panującym kanonom, opis własnych doświadczeń, wprowadzenie rzeczy niepoetyckich, prób bezkompromisowego podejmowania tematów znajdowanych się w sferze tabu) i życia społecznego (kontestowanie tego, w jaki sposób instytucje życie społecznego powodują, że czujemy się uwięzieni w rzeczywistości, nie możemy przekazywać ekspresywnie swoich doświadczeń wewnętrznych).

Jacek Podsiadło

• wiąże drogę życiową z poglądem Stachury

• poeta drogi, ucieka od rzeczywistości i świata zewnętrznego, konsumpcyjnego

• motyw trampa

• szuka miejsca na obrzeżach cywilizacji

• natura budząca zachwyt

• metafizyczne zakorzenienie w świecie

• poezja konfesyjna, relacji i referencji związanych z własnym światem duchowym

• dialogowe ukierunkowanie:

1. dialog z czytelnikiem

2. dialog z tradycją i współczesnością literacką, np. odpowiedź na Sarajewo Miłosza - ukazanie, w jaki sposób wyobrażenia, niedopowiedzenia Miłosza prowadzą do przekłamania tego, co się wydarzyło

• życiopisanie

• epickość narracji - opisywanie własnych doświadczeń, kolejnych etapów egzystencjalnej drogi

• motywy sytuujące się w sferze sacrum: droga, matka, miłość

• stosunek do religii - religia poza jej ramami religii konkretnej, panteizm, przejawianie się Boga w całości istnienie, inspiracje kultury Wschodu (jednostkowa, budowana na własny rachunek religijność)

• próba opisu otaczającego świata - zderzenie z narracją przejrzystą, niemal w formie prozy, a z drugiej strony staranność, troska o trafne wykorzystywanie środków poetyckich, które stanowią o idiomie poetyckim

POKOLENIE TEKSTYLNYCH

• poeci urodzeni w latach 40. , dzieci pokolenia Nowej Fali

• w opozycji do rodziców budowali własny światopogląd

• próba stworzenia tożsamości pokolenia jest nieostra, zatarta - pisarze dalecy od deklaracji pokoleniowej

• rola jednostkowości, jednostkowego doświadczenia

• reagują na to, co przynosi rzeczywistość konsumpcyjna, telewizja, świat reklamy

• ostentacyjny dystans do ideologii, potrzeba ucieczki od rzeczywistości hipermarketu (ale nie bunt!)

• brak poczucia zaangażowania w to, co przynosi otaczający świat

• poezja „stylu zerowego” - każdy element rzeczywistości może stać się podstawą wiersza, zapis potocznego mówienia, w którym środki stylistyczne są właściwie nieobecne

• wkroczenie w życie literackie w chwili, kiedy „Nowy Nurt” przestaje się ukazywać

• aksjologia - wybieramy poezję, bo nie wpisuje się w model rzeczywistości konsumpcyjnej, nie sprzedaje się, jest rodzajem realizacji duchowej bezinteresownej; nie jest szukaniem miejsca w społeczeństwie, sposobem odnajdywania się w świecie na własną rękę

• poezja nie jest towarem, nie wpisuje się w nową rzeczywistość, jest formą bezinteresowności

• nurt aktualizujący klasycyzm brulionu - młodzi autorzy próbują się odnaleźć w tradycji literackiej, perfekcyjne operowanie materią literacką, jej znajomość i odniesienie do tradycji w obszarze poczucia wykluczenia, nieprzypisania w świecie, gdzie każdy dzień podobny jest do drugiego, a rzeczywistość zapychana jest gazetami

• życie literackie skupiło się w 2 ośrodkach: Port literacki Legnica, Port Literacki Wrocław - spotkania różnych generacji

• istotna rola natury anglosaskiej - narzucanie modelu pisarskiego: technikę, warsztat i postmodernistyczne podejście

Siwczyk

• uważany za najwybitniejszego twórcę tego kręgu

• oferuje wizję, model świata, z którym utożsamiają się Tekstylni

• książka debiutancka Dzikie dzieci - opisanie doświadczenia pokolenia blokowisk, młodych dzieci żyjących w środowisku blokowisk, zagubionych, bez szans na wydostanie się z ich labiryntu

• motyw inicjacji: wyjście z dzieciństwa i początek dorosłości

• podstawowe pytanie dotyczące sfery sacrum we współczesnym świecie rzeczywistości blokowej - gdzie jest punkt, w którym moglibyśmy się oprzeć w życiu duchowym

• teksty układające się w fabułę, sfabularyzowane

• istnieje tylko poprzez codzienność i cielesność

• tytułowy wiersz - w kościele protagonista obserwuje dwoje dzieci próbujących łaskotać Chrystusa pod stopami - Bóg jest nieobecny w naszym świecie, jest tylko wyobrażalnym na krzyżu Chrystusem, sfera sacrum w naszym świecie nie istnieje

• somatyzm - poznanie dokonuje się poprzez ciało, człowiek nie dysponuje innymi narzędziami poznawczymi

• dzieciństwo i dziecko - sfera, która powoduje, że dziecko jest takie a nie inne, pokazuje kulturę i świat współczesny

• dąży do perfekcyjnego przedstawienia świata

Postmodernizm w literaturze:

Andrzej Sosnowski

Tadeusz Pióro

Dariusz Fox

1. świat jest tekstem, pisanie (życie) jest tworzeniem nowych sensów

2. literatura odsyła do tego, co obecne w samej literaturze

3. podkreślenie autonomiczności dzieła literackiego

4. rezygnacja z epistemologicznych dążeń samej literatury

5. celem jest praktyka twórcza i pozostanie w obrębie tekstu

6. sieć intertekstualna w literaturze, każdy tekst odsyła do innego tekstu

7. dążenie do perfekcji, arcydzielności w zakresie formy i gatunku - tworzenie tekstów osadzonych w tradycji, ukazujących opanowanie warsztatowe

8. literatura ekonomiczna

9. poezja akcentuje własną fikcyjność - tworzona przez poetę fikcja, nie aspiruje do żadnych postaci

10. fikcyjność poezji jest odpowiedzią na fikcyjność rzeczywistości

11. symulakry - elementy rzeczywistości wirtualnej nie mające odpowiednika w rzeczywistości empirycznej

12. poezja jest tworzeniem symulakrów - nie ma elementu znaczonego, nie odsyła

Kontekst literatury przełomu wieków:

1. przełom między nowoczesnością a ponowoczesnością

2. procesy globalizacyjne

3. kryzys metanarracji - w zakresie idei jednoczącej współczesność w obrębie jednego nurtu, idei

4. wpływ New Age

5. dyskurs feministyczny

Przełom między nowoczesnością a ponowoczesnością można ukazać poprzez 2 tendencje we współczesnym świecie, które ze sobą rywalizują, ale funkcjonują obok siebie:

• proces uniwersalizacji - w zakresie kultury, życia społecznego, codziennego, zatarcie lokalnych uwarunkowań, sensów

• proces fragmentyzacji - polega na próbie podtrzymania sensów lokalnych (problem fundamentalizm, terroryzmu)

Występuje napięcie między tym dwoma procesami, jednak nie jest to rywalizacja.

Postmodernizm w ujęciu historii i poszczególnych dziedzin:

• lata 50.-60. w związku z wyczerpaniem możliwości sztuki, wyczerpaniem literatury

• w latach 70. pojęcie zostało przesunięte na inne dziedziny sztuki: teatr, film, taniec, muzykę, architekturę

• w latach 80. - refleksja humanistyczna: antropologii, filologii, filozofii, socjologii, ekonomii, politologii

• lata 90. - czas uporządkowania informacji dotyczących samego zjawiska

3 aspekty refleksji:

• refleksja filozoficzna i estetyczna - refleksja Habermasa na temat postmodernizmu, inicjator dyskusji, zagłębienie destrukcjonizmu Derrida; temat kresu historii

• refleksja antropologiczna, kulturowa i socjologiczna:

• pojawia się poczucie zagrożenia przed współczesnym świata pod względem technologicznym dla świata i człowieka

• przejście od świata postindrustrialnego do postmodernizmu

• Z. Bauman zmiany w wymiarze społecznym

• rozumienie postmodernizmu jako sposobu życia w świecie metropolii

• wyestetyzowanie, estetyka spektaklu

• krytyka literacka i artystyczna

„odwilż” w literaturze państw bloku wschodniego („odwilż” nazwa od tytułu powieści Ilji Erenburga opublikowanej
w 1954 roku)

- podporządkowanie się orientacjom ideowym (sztuka narodu, idee ONR, środowisko prawicowe, komunizujące)

- krytyczny stosunek do dorobku XX-lecia

- brak kontynuacji poetyki

- brak poetyki generacyjnej (każdy twórca wnosi zupełnie inną ofertę)

- różne sposoby myślenia o literaturze

---