Bogusław Milerski
Pedagogika międzykulturowa
W latach 80. XX w. pojawiła się nowa dyscyplina pedagogiczna, zajmująca się nie tylko tradycyjnie pojmowaną problematyką wychowawczą, lecz także lingwistyczną, socjologiczną, kulturoznawczą i politologiczną. W dużej mierze inspirowała się ona podejściem krytycznym w pedagogice (por. pedagogika krytyczna). Określono ją jako pedagogikę międzykulturową. Nowa nazwa - pedagogika międzykulturowa (interkulturelle Pädagogik) bądź wielokulturowa (multicultural education) - ma podkreślać, że jej adresatami nie są już tylko cudzoziemcy, ale i „tuziemcy”, nie tylko mniejszości, ale i rdzenna większość mieszkańców danego kraju. W podejściu tym nie chodzi o unifikację czy sprowadzenie wielości do wspólnego mianownika, lecz o wzajemne inspirowanie się i wymianę doświadczeń, umożliwiających z jednej strony współistnienie w poszanowaniu odmienności, z drugiej natomiast - dzięki kontaktom z tym, co inne (pedagogia różnicy) głębsze zrozumienie samego siebie przez każdego uczestnika życia społecznego. Współczesna pedagogika międzykulturowa jako postać tzw. pedagogiki różnicy inspiruje się nie tylko podejściem krytyczno-emancypacyjnym, lecz również m.in. filozofią dialogu.
Migracja jako wyzwanie pedagogiczne. Jednym z bardziej istotnych procesów dokonujących się na naszym kontynencie jest polityczna i ekonomiczna integracja, obejmująca od pewnego czasu także kraje Europy środkowo-wschodniej, w tym i Polskę. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że wraz z rozwojem gospodarczym Polski zjawisko to będzie narastać, stając się nie tylko wyzwaniem ekonomicznym, lecz również społecznym i kulturowym, a przez to także pedagogicznym. Wskazuje na to przykład przynajmniej niektórych państw Unii, w których cudzoziemcy stanowią stosunkowo wysoki odsetek społeczeństwa. Zgodnie z danymi Eurostatu odsetek cudzoziemców w poszczególnych krajach kształtuje się następująco: Austria - 9,1%, Niemcy - 9%, Belgia - 8%, Francja - 6,3%, Szwecja - 6%, Dania - 4,5%, Holandia - 4,4%, Wielka Brytania - 3,6%, Portugalia, Hiszpania, Finlandia, Grecja - ok. 1,5%.
Koncepcja edukacji międzykulturowej. Przez edukację międzykulturową należy rozumieć proces oświatowo-wychowawczy, którego celem jest kształtowanie rozumienia odmienności kulturowych - od subkultur we własnej społeczności począwszy aż po kultury odległych przestrzennie społeczeństw - oraz przygotowanie do dialogowych interakcji z przedstawicielami innych kultur... Ideą przewodnią edukacji międzykulturowej nie jest budowanie jednej, zunifikowanej kultury globalnej, ani też przejmowanie cudzej kultury kosztem własnej. Wręcz przeciwnie. Poprzez wnikanie w istotę innych kultur - ich paradygmaty, symbole, instytucje, wzory zachowań - i porównywanie ich z własnym zasobem kulturowym, edukacja taka prowadzić ma do podniesienia na wyższy poziom procesu pozyskiwania własnej tożsamości kulturowej (D. Markowska).
Za główne cele edukacji międzykulturowej przyjmuje się: kształtowanie tożsamości otwartej, pozyskiwanie samorozumienia poprzez kontakt z odmiennością, przezwyciężanie dominacji kulturowych, poszanowanie odmiennych sposobów życia, tolerancję, wyzbywanie się uprzedzeń i stereotypów etnicznych, przeciwdziałanie ksenofobii, dyskryminacji, rasizmowi i wrogości wobec mniejszości, kształtowanie otwartości wobec świata i zdolności do porozumienia się między ludźmi o różnej rasie, języku, religii, zaangażowanie na rzecz równości i solidarności międzyludzkiej.
W takim ujęciu idea edukacji międzykulturowej spotyka się z teorią krytyczną, która odwołuje się do empatycznej identyfikacji z jednostkami bądź całymi grupami marginalizowanymi przez większość. Jej celem jest ujawnianie zarówno barier utrudniających bądź wręcz uniemożliwiających dialog kultur, jak i czynników sprzyjających swoistej przemocy symbolicznej (wynikającej m.in. z dominacji kultury większości). Ma to zapobiec zjawisku tzw. kolonizacji, a więc zawładnięcia przez większość nad tym, co odmienne i mniejszościowe.
Obecnie formułuje się krytykę pedagogiki międzykulturowej, zarzucając jej postulatywno-utopijny charakter.
W zakresie typologicznym ujmuje się ją często jako pedagogikę normatywną o orientacji liberalno-lewicowej.
Konteksty edukacji międzykulturowej: 1) kształtowanie tożsamości otwartej, 2) kształcenie ukierunkowane na zachowanie otwartości na pogranicza (wieloetniczność, wielonarodowość, wieloreligijność, wielokulturowość pogranicza), 3) kształcenie ukierunkowane na integrację migrantów, 4) kształcenie ukierunkowane na integrację europejską, 5) edukacja międzykulturowa poprzez edukację kulturalną, 6) edukacja międzykulturowa poprzez nauczanie języków obcych.
Wybrane pozycje bibliograficzne:
E. Chromiec, Dziecko wobec obcości kulturowej, Gdańsk 2004.
Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie, red. T. Lewowicki, Katowice 2000.
T. Lewowicki, W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej, w: Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Europie, red. E. Malewska, B. Śliwerski, Kraków 2002, s. 23-40.
Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2007.
J. Nikitorowicz, Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa, Białystok 1995.
J. Nikitorowicz, Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej, Gdańsk 2005.
T. Szkudlarek, Pedagogika międzykulturowa, w: Pedagogika. Podręcznik akademicki, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2003, t. 1, s. 415-424.
M. Szymański, Od pedagogiki dla cudzoziemców do pedagogiki międzykulturowej w Republice Federalnej Niemiec - czyli modernizm i postmodernizm, w: Edukacja międzykulturowa, red. J. Nikitorowicz, Białystok 1995, s. 89-110.
1