Kierunki pedagogiki współczesnej

Wykłady

WYKŁAD 1) Od pedagogiki filozoficznej do pedagogiki empirycznej. Tradycje pedagogiki europejskie i polskie.

XVI-XIX wiek - myśliciele pedagogiki o charakterze filozoficznym. Dopiero z początkiem XX wieku pedagogika zaczęła się bardzo rozwijać i to powodowało powstanie wielu jej kierunków.

Przełom XIX/XX wieku to moment w którym bardzo zaczęto eksponować indywidualne nauczanie.

Dopisałam ten slajd: 1) Europejskie tradycje pedagogiki filozoficznej:

1. Myśl pedagogiczna angielskiego oświecenia reprezentowana przez John'a Locke'a (1632-1704)- XVIIw. (człowiek jako tabula rasa)

2. Naturalistyczna filozofia wychowania swobodnego Jeana Jacquesa Rousseau (1717-1778)- XVIIIw.

3. Filozofia wychowania człowieka i pielęgnowania jego godności Johanna Henricha Pestalozziego (1746-1827) XVIII/XIXw.

4. Filozofia postepu przez powszechną oświatę publiczną J.A. Condorceta (1743-1794)- XVIIIw.

5. Skrajnie idealistyczna pedagogika woli Johanna Gottlieba Fichtego (1762-1814)- XVIII-XIXw.

6. Dialektyczna filozofia wychowania „wolnej osobowości” przez jej kształcenie na obiektywnych dobrach ducha ludzkiego G.W.Hegla- XVIII-XIXw.

7. Filozofia panteistyczna- nauka o wszystkim w Bogu i w tym duchu realizowana pedagogika wychowania przedszkolnego (Kindergarten) F.W.A. Froebla XVIII/XIXw.

8. Pedagogika neohumanizmu Wilhelma von Humboldta (1767-1835), który reformował szkolnictwo pruskie, XVIII/XIXw. (edukacja podobna do liceum plastycznego)

9. Pedagogika filozoficzna J.F. Herbart XVIII/XIX w., który pragnął ją uczynić naukową przez oparcie na etyce i psychologii.

John Locke - filozof, lekarz badający procesy ludzkiego poznania. Odrzucał rygoryzm i surowość w wychowaniu dzieci. Był wychowany w duchu republikańskim, był czynnie zaangażowany politycznie. Stworzył pewien model zachowania, który jego zdaniem byłby dobry. Interesowało go wychowanie gentelmana, czyli człowieka, który byłby odpowiedzialny za politykę państwa. Gentelmana zdrowego, moralnego, rozumnego.

Umysł nowo narodzonego dziecka jest jak czysta karta, wszystko po urodzeniu ma wpływ na dziecko (nie wiedział o charakterze itp.)

Najważniejsze było wychowanie fizyczne (rygorystyczne- mycie zimną wodą, cienkie ubieranie; uważał, że jeżeli twarz nie musi być zakryta i nabywa odporności to, to samo można zrobić z całym ciałem). Na drugim miejscu znajdowało się wychowanie moralne (odwołanie się do honoru, przygotowanie dziecka do tego, aby potrafiło podporządkować emocje rozumowi). Na trzecim miejscu znalazło się wychowanie umysłowe, ale tylko wiedza użyteczna (był przeciwny nabijaniu głów dziecięcych zbędnymi informacjami).

Był przeciwny karze fizycznej, można ją stosować, ale tylko w sytuacjach wyjątkowych. Był za pochwałami i uznaniem zarówno w szkole jak i w domu.

Uważał, że wychowanie jest najważniejsze!

Postulaty:

1. Nauczanie w języku ojczystym i propagowanie wiedzy o własnym kraju

2. Apelował do zrozumienia natury dziecka

3. Dzieci powinny czytać lektury, ale dostosowane do ich wieku.

4. Racjonale podejście do dzieci i ich wychowania

5. Korzystanie z żywotności i chłonności dzieci

J. J. Rousseau 1712-1778 - pisarz filozof (naturalizm). „Emil, czyli o wychowaniu” - indywidualne podejście i wychowanie, ale zgodne z naturą.

4 fazy rozwoju dziecka:

1. Niemowlęctwo - okres w którym dzieckiem ma zająć się matka, czynnik wychowawczy to karmienie piersią.

2. Dzieciństwo - powinien następować rozwój sił psychicznych i fizycznych dziecka(rozwój zmysłów poprzez poznawanie otaczającego świata). Wychowawca to obserwator dziecka, ma nie ingerować tylko w sytuacjach zagrożenia życia. (ma się rozwijać dziecko zrównoważone)

3. Chłopięctwo - 12-15 rok życia. Jest to okres w którym Rousseau przewiduje rozwój intelektualny (czytanie i pisanie). Nabywanie umiejętności intelektualnego zrozumienia świata

4. Młodzieńczy - czas przeznaczony na rozwój społeczny.

(Korczak - jeżeli dziecko nie chce uczyć się pisać i czytać to powinniśmy dać mu spokój, ono Zamo przyjdzie kiedy zrozumie).

J. H. Pestalozzi 1746-1827 - pracował z dziećmi ubogimi i osieroconymi, szwajcarski nauczyciel, ukształtował nowe cele szkołu ludowej, pracował wiele lat z dziećmi ubogimi. Na podstawie tej praktyki stworzył teorię nauczania podstawowego. Według niego należy dać wszystkim dzieciom możliwość podstaw edukacji ogólnej. „Jak Gertruda uczy swoje dzieci” to jego książka. Opracował metodę nauczania elementarnego, opartego na analizie i syntezie.

J. F. Herbart - opracował teorię dydaktyczną w szkole średniej. Dało to początek formalnego nauczania. Nauczanie musi być wychowujące i podporządkowane zasadą moralnym i kształtujące silny charakter dziecka.

Od pedagogiki filozoficznej do pedagogiki empirycznej (czyli od tej, która była do tej, która teraz jest)

Polska 123 lata niewoli - doskonalenie się ale wewnętrzne, ponieważ nie było warunków do kształcenia takiego jakbyśmy chcieli.

Myśli pedagogiczne ujawnione po odzyskaniu niepodległości.

2) Polskie tradycje pedagogiki filozoficznej

Bronisław Trentowski (1808-1896) najwybitniejszy polski pedagog epoki romantyzmu. Jego losy są odzwierciedleniem losów Polaków. Pisał o tym co Polacy chcieli powiedzieć, patriotyzm. Twórca wielkiego samodzielnie wypracowanego teoretycznego systemu pedagogicznego. „Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej, słowem wykształcenie naszej młodzieży” Poznań 1842, 3 części? (Na wykładzie mówiła, że 2 tomy), zwana epiką, poświęcona jest dziejom szkoły i jest to pierwsze dzieło traktujące o historii wychowania. Kształtowanie samodzielności edukacji umysłowej, moralnej, życiowej. Istotne przesłanie: konieczność wewnętrznego samodzielnego rozwoju. Dzieci uczyły się bo chciały poznać Polskę i jej historię.

Karol Libelt - 1807-1875, prekursor przekształcania romantycznego czynu narodowego w czyn realnej pracy organicznej. Król ówczesnego polskiego życia umysłowego pod zaborami. Podstawą jego filozofii jest wychowanie patriotyczne. Jest za wykształceniem szerokim, ale przesiąkniętym narodowością. Uszlachetnienie pracy i ducha. Konieczność realizacji tych poglądów w szkole realnej. Do XIX wieku na ziemiach polskich funkcjonowały szkoły wysoce humanistyczne, plastyczne, gdzie dominowała łacina, greka. Szkoły realne to nowy typ szkoły, który w Polsce zaistniał w okresie międzywojennym. Nowy typ szkoły średniej z dużą przewagą przedmiotów nowożytnych, ścisłych.

Berger - Żyd, który założył gimnazjum matematyczno-przyrodnicze.

Systemy pedagogiczne Trentowskiego i Libelta wyrastały polemistycznie z ducha idealistycznej filozofii niemieckiej.

Henryk Wernic - 1829-1905, ewolucja od pedagogiki romantycznej do realistycznej pedagogiki pozytywistycznej. Wychował się i opierał w swych poglądach na dziełach Herbarta, ale przede wszystkim wpłynęła na niego pedagogika w Anglii, gdzie był nauczycielem.

Pierwsza próba opracowania pedagogiki na podstawie psychologii. Zakładał, iż każdy człowiek musi być wychowany dla swojego czasu, narodu i stosunków w których ma działać.

Nastawienie na indywidualizm dziecka. Przeszedł on od romantycznej filozofii wychowania do realistycznej pedagogiki pozytywistycznej. Napisał: „Praktyczny przewodnik wychowania”.

3) Empiryczna pedagogika naukowa, narodziny i rozwój

Początki kierunku Nowe Wychowanie (pocz. XXw.):

-zaczęto przeciwstawiać się formalizmowi tradycyjnych szkół,

- nowe hasła, idee i wartości,

- nowe metody wychowawcze,

- swoboda w wychowaniu,

- indywidualizm dziecka, żywotność, spontaniczność

- związek szkoły z życiem - szkoła nie może być wyspą, musi odnosić się do życia.

- przygotowanie do życia przez życie. Dziecko nie jest dorosłym w miniaturze, ale ma swoistą strukturę psychiczną oraz odmienna dynamikę rozwoju!

- solidarność, praca

- uczono do twórczego działania

4) Wpływ badań biologicznych, psychologicznych i socjologicznych na naukowy rozwój pedagogiki.

• Biologiczny - wskazanie faz, etapów rozwoju człowieka i konieczność dostosowania wychowania do owych faz.

• Psychologiczne - wykazały, że każdy człowiek posiada odmienną osobowość, trzeba więc indywidualizować nauczanie i wychowanie.

• Socjologiczne - człowiek jest istotą społeczną i przez całe życie pozostaje w ognisku oddziaływań społecznych. Nie jest istotą pojedynczą.

Zaczęto definiować dziecko jako człowieka.

Badania te wpłynęły na rozwój pedagogiki w ogóle. Czy dziedziczność, i w jaki sposób działa na człowieka?

Każdy człowiek posiada odmienną osobowość, nie wolno wpasowywać jednostki do schematu. Należy ją indywidualizować. Człowiek nie jest istotą odosobnioną, pojedynczą, ale jest osobą, która jest pewnym elementem grupy społecznej.

Najważniejsze prądy i kierunki w pedagogice XX wieku.

• Pedagogika naturalistyczna - E. Key

• Pedagogika pragmatyczna (nauczanie przez działanie - Dewey, James, Claparede)

• Pedagogika psychologiczna

• Pedagogika kultury (każda jednostka żyje w określonych warunkach i zbiorowości)

• Pedagogika socjologiczna i społeczna

• Pedagogika egzystencjalna

• Pedagogika marksistowska (pedagogika bloku wschodniego)

Nowe nurty ostatnich dziesięcioleci:

• Ruchy kontestacyjne i kontrkultura,

• Nurt radykalnej krytyki szkoły,

• Nurty postmodernistyczne,

• Nowe alternatywy pedagogiki humanistycznej i antypedagogika,

• New Age - nowa wizja życia,

• Poszukiwanie nowych strategii edukacyjnych,

• Koncepcja „społeczeństwa wychowującego” i edukacji ustawicznej,

• Edukacja globalna, czy ideał XXI w.?

• Problemy pedagogiczne ery komputerowej i elektroniki, czy koniec ery Guttenberga,

• Ideologie wychowawcze.

WYKŁAD 2) Pedagogika psychologiczna,

Badania psychologiczne nad dzieckiem tzw. „pedologia” lub „nauka o dziecku”.

• 1870 - praca La Peraz´a pt. „La psychologie I´enfant” (1878)

• Alfred Binet - 1871-1911, w 1892 założył w Sorbonie pierwsze laboratorium dla badań psychologii dziecka.

• St. Hall założył podobne laboratorium Child Study w 1904 w uniwersytecie w Worcester (USA).

• E. Meumann - podobne laboratorium założył w Hamburgu.

• Polska - badania nad psychiką dziecka prowadził Jan Władysław Dawid (1859-1914) - jego prace to: „Zasób umysłowy dziecka”, „Inteligencja, wola i zdolność do pracy”

Pierwsze badanie nad psychiką dziecka 1870r. (Perez). Za założyciela uważa się Alfreda Bineta , jego poczynania wywołały falę w zakresie psychologii dziecka.

W Polsce J. W. Dawid. Dalsze badania doprowadziły do powstania kierunku pedagogiki psychologicznej. Badania te ukazały jaka była jednostronność pedagogiki psychologicznej. Badania w zakresie pedagogiki psychologicznej kładły silny nacisk na osobowość, indywidualność dziecka. Pedologia stała się podstawą nurtu nowego wychowania, ponieważ uwzględniała indywidualizm dziecka i nadała pedagogice psychologiczny charakter.

Kierunki wpływu psychologii na pedagogikę psychologiczną początku XX wieku:

• Pedagogika funkcjonalna - zwana wychowaniem funkcjonalnym, która w bardzo nowatorski sposób ukazała nurt nowego wychowania.

W. Jeames na rozwój dziecka wpływa element biologiczny.

E. Claparede (1873-1940) - jeden z rzeczników ówczesnej psychologii dziecka chciał uczynić z pedagogiki, pedagogikę eksperymentalną, wiążąc pedagogikę z psychologią. Daje pierwszeństwo biologicznemu punktowi widzenia. Stanowisko funkcjonalne - podstawowe prawo to prawo potrzeby, każda jednostka ze swoimi potrzebami i funkcjonowaniem stanowi taką jednostkę a nie inną. Wskazuje szereg potrzeb szczegółowych, które wskazują potrzeby główne.

Tu wychowanie to funkcja rozwoju i naturalnych potrzeb dziecka.

• Pedagogika psychoanalityczna - Freud-twórca psychoanalizy. Klasyczna psychoanaliza Freuda związana z seksualnością (libido). Według Freuda motorem wszystkich działań człowieka są właśnie wszystkie te nieuświadomione elementy. Jednostka może zamienić nieświadome procesy wyparte w dzieciństwie w świadome właśnie poprzez terapię. Zwolennicy psychoanalizy Freuda postanowili zastosować ją w rozwiązywaniu zagadnień pedagogicznych. Neopsychoanaliza Freuda - podstawowym działaniem pedagogiki psychoanalitycznej powinno być zastosowanie popędu - popędu miłości. Jeżeli np. na agresje reagujemy miłością, zrozumieniem wówczas według nich osiągamy sukces pedagogiczny. Psychoanaliza zwróciła uwagę na rolę wczesnego dzieciństwa. Ochrona dzieci przed stanami lękowymi. Zachowanie równowagi i ciepła uczuciowego rodzic-dziecko, nauczyciel-uczeń. Przeciwna surowej karze. Opierała się na metafizyce życia nieświadomego.

Oscar Pfister zastosował psychoanalizę do rozwiązywania zagadnień pedagogicznych. Pedagogikę psychoanalityczną nazwał pedanalizą. Uwolnienie wychowanka od mechanizmów blokujących, błędy z przyswajaniem materiału, złe skłonności: lenistwo, kłamstwo. Znaczenie terapeutyczne i profilaktyczne.

Pedagogika psychoanalityczna stosowała metody psychoanalizy do naświetlania i rozwiązywania zagadnień wychowawczych.

• Psychologia indywidualna - Alfred Adler (1870-1937)- psycholog wiedeński. Psychologia indywidualna powstała w wyniku rozłamu psychoanalizy Freuda.

Podstawowe tezy:

→ każdy człowiek przedstawia odrębną indywidualność, ale także pewną jedność ze względu na cel;

→ owa indywidualność to inaczej swoistość ludzkiej osobowości, która wyrażona jest w czynach. Inaczej jest to styl życia, który zaczyna się formułować w niemowlęctwie a w 5-6r. ż. jest już ukształtowany.

Nie uważa, że przychodzimy z gotowymi predyspozycjami. Rodzimy się jak tabula rasa. Instynkt jaźni przejawia się w dążeniach do uzyskania mocy i przewagi nad otoczeniem. Jednak w dzieciństwie, każdy człowiek przeżywa poczucie małej wartości, które jest właściwie normą, jedynie stopień jego nasilenia jest różny, co zależy od środowiska dorastania jednostki. Celem wysiłków ludzi jest przezwyciężenie i wyrównanie tego poczucia małej wartości. Uczucie społeczne chroni jednostkę przed rozrostem tego poczucia małej wartości. Jeżeli jednostka nie dorośnie do tego jest niezadowolona z życia. Wychowanie to dążenie do uczynienia z człowieka dobrego członka społeczeństwa. Celem wychowania jest uspołecznienie jednostki, co jest utrudnione przez egoizm człowieka. To co ściera egoizm daje radosne życie. Wolność jednostki. Stworzył on własną teorię psychologii indywidualnej, bardzo atrakcyjna metoda, znalazła wielu odbiorców, traktowano ją w Australii prawie jako system na szeroka skalę. Odrębna indywidualność- wyraża swoistość ludzkiej osobowości.

• Biopsychologiczna pedagogika J. Korczaka (1878/1879-1942) (lekarz, wychowawca, pisarz, poeta, z powołania pedagog). Był reformatorem, praktykiem w dziedzinie opieki zakładowej. Zasłynął jako jeden z najbardziej oryginalnych polskich pisarzy. Książki, które napisał opierały się na obserwacjach jakie czynił w różnych momentach funkcjonowania. „jak kochać dziecko” - Korczak opisuje sukces organizacyjny jaki osiągnął. Dziecko należy traktować bardzo indywidualnie i poważnie tzn., iż należy traktować dziecko jak równego sobie. „Prawo dziecka do szacunku”, wszystkie jego pozycje wykazują się niezwykła wnikliwością pedagogiczną. Dziecko jest pełnym człowiekiem, ma prawo do szacunku, do popełniania błędów itd. Indywidualne i poważne traktowanie dziecka jak równego sobie. Wychowawca zanim zostanie wychowawcą musi poznać bardzo dobrze sam siebie. Jego spuścizna jest cały czas tematem otwartym, ponieważ naukowcy zastanawiają się w czym tkwił jego fenomen, w nim czy w jego osiągnięciach.

Pierwsze pedagogiczne eksperymenty: (jako konsekwencja zmian w podejściu do nauczania i wychowania dziecka)

- różne odmiany szkół aktywnych i szkół pracy (J. Dewey i G. Kerschensteiner)

- Kilpatrick - metoda projektów

- Owidiusz Declory - metoda ośrodków zainteresowań

- Hall Quest- nauczanie pod kierunkiem

- Karol Linke - nauczanie łączne

-R. Steiner- szkoła waldorfska

- C. Freinet- techniki dydaktyczne

- pedagogika M. Montessori

- Helena Parkhurst - plan daltoński

- A. Sutherland Neill- szkoła summer hill

- Józef Antoni Sickinger - system mannheimski

- Peter Petersen- plan jenajski

WYKŁAD 3) to chyba tutaj oglądalismy film, nie pamietam dokładnie, w każdym razie na jednym z wykładów oglądalismy: ”Pan od muzyki”.

Wszystkich wykładów nie było, także materiału z tego wykładu nie przerobilismy, ale wydaje mi się, że mówiła, że i tak nas to obowiązuje bo podawała literaturę i trzeba było samemu się przygotować, tak samo było na ćwiczeniach ;)

Także zostawiam ten materiał:

Dwie ideologie wychowawcze:

• Pedagogika narodowa

• Pedagogika państwowa

Ideologie zawsze miały i zawsze będą miały wpływ na szkołę.

Pedagogika narodowa tj. wychowanie narodowe realizowana przed 1918r. Jej początki i rozwój w warunkach niewoli - okres zaborów. Jej tradycje sięgają co najmniej powstałej w roku 1887 Ligi Polski przemianowanej po 5 latach w Ligę Narodową, której ekspozyturą stało się Stronnictwo Narodowo-Demokratyczno (ENDECJA) o tendencjach zachowawczych.

Pedagogika narodowa rozwija się, gdy jakiś naród pozbawiony jest swojej narodowości.

Obie ideologie są dość kontrowersyjne, ale ich specyfiką jest to, że są realizowane w określonym kontekście politycznym państwa. Naród może istnieć bez państwa, państwo bez narodu nie.

Polska - byliśmy narodem bez państwa przez 123 lata.

Każdy naród chce przetrwać, tworzyć warunki utrzymania spójności. Myśl propagująca wychowanie narodowe rozwija się w szczególności wtedy, gdy naród zostaje bez państwa. U nas było to bardzo wszechstronne. Pedagogika narodowa i jej tradycje powstały w 1887r. Tendencje konserwatywno zachowawcze.

Przedstawiciele:

R.Dmowski 1864-1939, Ideolog ruchu narodowego. Dzieło główne „Myśli nowoczesnego polaka”1903 - program polityczny ligi Narodowej → być Polakiem, narodowcem, dążyć do odzyskania politycznego, samoistnego bycia Polakiem.

Z. Balicki 1858-1916, drugi z czołowych przedstawicieli Ligi Narodowej. Program polityczny Ligi Narodowej przełożył na język pedagogicznej ideologii w książce pt. „Zasady wychowania narodowego”, wszystko ma się dziać w duchu narodowości.

Tych dwóch przedstawicieli kreśliło ideał nowoczesnego Polaka.

S. Prus-Szczepanowski 1846-1901, wyznawca wychowania narodowego. Jego dzieła: „Myśli o odrodzeniu narodowym” oraz „Aforyzmy o wychowaniu”. Prekursor szkoły życia i szkoły pracy twórczej oraz opartego na niej wychowania obywatelsko-narodowego. Podniósł konieczność gruntownego wychowania rzeczowego. Był przeciwny wiedzy teoretycznej, encyklopedycznej. Był stanowczym wrogiem „obcości”. „Miejcie odwagę pozostać Polakami serca i ducha”. Prekursor tworzenia szkoły życia, która uczy się uczyć i wychowuje zdrową odporność. Postulował realizację edukacji w kategorii szkoły życia, która miała być praktyczna, pragmatyczna (podobnie do Dewey'a). Główną przyczynę „bezpłodności” objawienia narodowego widział w braku rozumienia edukacji. Podniósł konieczność gruntownego, pełnego wykształcenia. Ideałem miała być szkoła, która miała uczyć się uczyć, przygotowuje do życia obywatelskiego. Postulował wprowadzenia do szkół wówczas nowych przedmiotów, które miały ją usprawnić: 1) prace ręczne (rzemiosła, rysunki, praca laboratoryjna) - czynne zaangażowanie w zdobywanie wiedzy, 2) wychowanie fizyczne - jego systematyczne realizowanie przyczyni się do rygoru.

Ówczesne szkoły nie były koedukacyjne. Domagał się w wychowaniu uwzględnienia potrzeb życiowych. Szkoła miała być podstawą, wstępem do życia. Wszystko to miało służyć przygotowaniu dobrze przygotowanego wychowania i wykształcenia obywatela.

L. Zarzecki 1873-1925 - najwybitniejszy teoretyk pedagogiki narodowej w omawianym okresie. Jego prace: „O wychowaniu narodowym”, „Charakter jako cel wychowania” i „Wychowanie narodowe”. Wg. niego „wychowanie jest tworzeniem narodu”. Wychowanie musi być dostosowane do charakteru i potrzeb narodowych. Nadawał wychowaniu charakter perspektywy w przeciwieństwie do tendencji tradycyjno-konserwatywnych. Wychowanie ma być przede wszystkim zwrócone ku przyszłości. Szkoła do życia/pracy. Przystosowanie wychowania do natury rozwijającego się wychowanka. Zwolennik nowych metod wychowania. Człowiek, który nie przemyślał swojego narodu nie może być dobrym obywatelem. Samowychowanie, samorozwój jednostki, rozwój poczucia własnego ja - wewnętrzna świadomość, odpowiedzialność, poczucie prawdy. Domagał się wytworzenia normalnej więzi społecznej między szkołą a domem. Aktywne zaangażowanie jednostki. Partnerstwo między nauczycielem a wychowankiem. Konieczność zauważenia indywidualności wychowanka, dostrzeganie jego potrzeb, natury. Przeciwnik surowości w karaniu. W okresie tworzenia się szkół polskich zwracał uwagę na ówczesnego nauczyciela - ideał wychowawcy. Zadanie wychowawcy upatrywał on w kształtowaniu osobowości wychowanka. Zauważenie indywidualności i swoistości wychowanka oraz potrzeb jego duszy. Wychowanie oparte na naturze dziecka. Podważał werbalna naukę, która nie prowadzi do samowychowania. Konieczne jest zwrócenie uwagi na możliwości rozwojowe wychowanka, ale także z drugiej strony na uspołecznienie jednostki. Szkoła oparta na tradycjach narodowych, miała ukształtować obywatela świadomego, który służyć będzie Bogu i ojczyźnie.

Myśli pedagogiczne w realizowaniu dążeń do utworzenia szkół polskich.

1919-1922 - program gimnazjum państwowego

- wdrażanie idei nowego wychowania do polskich szkół,

- program ma być nowoczesny, przesiąknięty duchem praktycznym,

- walka z książkową wiedzą,

- prace ręczne - nowy przedmiot, osobne godziny na prace laboratoryjne i wycieczki

Po odzyskaniu niepodległości myśli pedagogiczne tych przedstawicieli służyły pomocą w tworzeniu szkół.

Program dla szkół - wdrażanie idei nowego wychowania do polskich szkół.

Program ma być programem nowoczesnym, walka z książkową wiedzą. Duch praktyczny - realizowanie praktyczne zwłaszcza w szkołach średnich, nowe przedmioty (geografia, fizyka, chemia).

Ksawery Prus - 1919r. pierwszy sejm nauczycielski, przedmiotem było wychowanie nowego pokolenia w duchu narodowym. Ideologia umiłowania ojczyzny. Oficjalny program wychowania narodowego - odbudowa narodu Polskiego. Włączanie społeczeństwa do odbudowy narodu polskiego.

Maj 1926r. - zamach, do władzy dochodzi Józef Piłsudzki - główny ideolog ruchu państwowego. Zarysowała się nowa koncepcja wychowania w duchu państwowym. Podstawą wychowawczą stało się wychowanie państwowe. W tym czasie ma miejsce także światowy kryzys gospodarczy. Po zamachu majowym twórcą wychowania państwowego stał się Sławomir Czerwiński (1885-1931). Minister Wyznań Religijnych i oświaty państwowej w latach 1929-1931. Twórca rządowej doktryny wychowania państwowego opartej na ideologii Piłsudskiego. Doszedł on do wniosku, że Polsce potrzebny jest ideał pracownika i wojownika.

Janusz Jędrzejewicz (1885-1951) następca Czerwińskiego, usankcjonował prawnie plany poprzednika poprzez wprowadzenie reformy szkolnictwa tzw. Reformy Jędrzejewiczowskiej - 11 marca 1932. Ta reforma zakładała możliwość edukacji.

W 1939r. - wybuch wojny uniemożliwił dokończenie reformy i sprawdzenia efektów.

Realizacja ideologii wychowania państwowego przybierała formę przedmiotową i organizacji młodzieżowych. Uczeń musi być państwem - należy wykorzystać każdy przedmiot. Obowiązkowym przedmiotem stała się religia - najpewniejsza gwarancja wychowania w lojalności. Aby sterować uczniami nastąpiła silna współpraca szkoły i domu. Szkoła jest narzędziem w ręku państwa. Jest wyznacznikiem tego, że może być inaczej. Świadomie trzeba o tą inność dbać.

Wykład 4) Pedagogika emancypacyjna

Czyli: - pedagogika wyzwolenia, proces wolności

- pedagogika zadośćuczynienia - Theodor W. Adorno i jego „Erziehung nach Auschwitz” tj. wychowanie po Oświęcimiu, napisał esej, główne przesłanie żeby się więcej nie powtórzył Oświęcim

- jako przedpole antypedagogiki

Wybuch II wojny światowej - nie ma możliwości, aby cokolwiek mogło się rozwijać. Dopiero po wojnie zaczęto wracać do tego co było, nie było możliwości na innowacyjność. Powracano do nowego wychowania.

Theodor Adorno - Oświęcim nie powinien się powtórzyć. Zarysował konteksty budowania społeczeństwa sprawiedliwości, wolości, równości → przeciwstawił się społeczeństwu totalitarnemu.

Nawiązywali do tego jego kontynuatorzy.

Proces wyzwalający! Wolności, ale proces a nie stan.

Ped. Emancypacyjna i jej renesans- współczesne problemy wymagające działań emancypacyjnych:

• Demoralizacja → zjawisko, które polega na lekceważeniu wartości, nauki, rozumu we współczesnym świecie

• Nacjonalizm → niebezpieczne zjawisko, zwłaszcza w krajach mniejszościowych

• Przestępczość

• dewastacja środowiska,

• wojny niszczą państwa,

• nieskuteczność systemów oświatowych.

Działania zaradcze wobec narastających problemów - na gruncie oświaty:

• w Polsce

- pierwszy raport oświatowy z 1973 - pod kierunkiem Jana Szczepańskiego

- drugi raport oświatowy z 1989 - pod kierunkiem Czesława Kupisiewicza

• w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej

- pierwszy raport z 1983 pt. Naród wobec zagrożenia: imperatyw w sprawie reformy edukacji

- drugi raport z 1991 pt. Ameryka 2000 - plan narodowy

- szkoły eksperymentalne

W kontekście tych problemów pojawia się wiele zadań - co zrobić, aby pewne problemy zlikwidować/zminimalizować?!

Władze poszczególnych państw podejmują pewne kroki → Raporty oświatowe w Polsce pod kierunkiem Jana Szczepańskiego, a drugi Kupisiewicza.

I Raport Oświatowy z 1973r. pod kierunkiem Jana Szczepańskiego: szkoła jest wyizolowana, ograniczona, jednostronna, wiedza jest podręcznikowa, braki całego systemu szkolnego, trudności finansowe, kadrowe.

II Raport Oświatowy z 1989r. Czesław Kupisiewicz: zawiera praktycznie to samo a to znaczy, że nikt nie podjął jakiś ważnych kroków.

Zwykle dostrzegamy problem, który jest bardzo rozpowszechniony i szuka się rozwiązanie, które jest zazwyczaj kilka kroków za problemem.

W raporcie 2-gim poruszone jest kilka nowych problemów: spadek wyników nauczania, wychowania, prywatyzacja, co prowadzi do bezrobocia a w dalszej kolejności do biedy.

Szkoły przeszły pod opiekę samorządów od których są zależne, przez co funkcjonują różnie. .

Następuje coraz większa indoktrynacja młodzieży przez mass media, co osłabia wpływy rodziny, szkoły, grup rówieśniczych, stowarzyszeń na młodzież.

Dzieci nie potrafią uporządkować informacji docierających do nich z mediów, co powoduje rozproszenie (alkoholizm, narkomania, przemoc). Między innymi w USA zaczęto dopatrywać się niedomagania szkoły, pedagogiki jako nauki.

W Stanach Zjednoczonych Ameryki Pólnocnej: I Raport 1983r. pt,” Naród wobec zagrożenia: imperatyw w sprawie reformy edukacji”. → niedomagania szkoły, które niekorzystnie odbijają się na funkcjonowaniu kraju. Podjęto działania II rapost z 1991r. pt.”Ameryka 2000” → walka z przestępczością, zwiększenie środków dla szkół, miał objąć wszystkie społeczności - niestety takie raporty nie mają nic wspólnego z programem działania najczęściej.

Szkoły eksperymentalne - Polska po 89r.

Emancypacja utożsamia się z wolnością od: oswobodzenie się, uwolnienie się od zależności, usamodzielnienie, bycie wolnym - wolność pozytywna - taka, która umożliwia nam przekroczenie granic egzystencjalnych.

Izonomia (gr. równouprawnienie) stan jaki następuje w wyniku uwolnienia jednostki od obowiązków w osiąganiu należytych jej praw poprzez przekazanie jej tych praw.

Zrzucanie odpowiedzialności na kogoś drugiego (np. Ikar otrzymał skrzydła, ale nie wiedział jak ich użyć). Taka postawa jest niebezpieczna zwłaszcza u osób dorosłych - musimy przejść przez proces wyzwalania.

Zarzucamy dzieci różnymi zabawkami - gotowcami, dzieci nie mają wyobraźni. Kolejne pokolenia są coraz bardziej roszczeniowe.

Definicja pedagogiki emancypacyjnej - jest to proces, w którym podmiot świadomie, czyli sam podejmuje czynności, które pozwalają mu uwolnić się z różnych zależności i nacisku doprowadzając go do wolności.

Taka emancypacja jest emancypacją podmiotową tzn. jest procesem kształtowania się świadomości człowieka lub członków wspólnoty do ponoszenia odpowiedzialności za czyny i słowa. Jej istotą jest świadome poszerzanie zakresu praw oraz posiadanych granic wolności.

W przeszłości i obecnie przykładem takiego podejścia jest pedagogika eksperymentalna, jako nawiązanie do myśli J.J Rousseau, E. Key, T.W. Adnorno, J. Habermasa, Maxa Horkheimera.

Pedagogika emancypacyjna, kilka kierunków szczegółowych:

1. Nurt indywidualistyczno - anarchistyczny - emancypacja tutaj to uwolnienie się spod władzy społecznej dominacji do samostanowienia, samoregulacj, do wychowania wolnego od przemocy. Należy podjąć walkę ze strukturami tej władzy, która chce wciągnąć podmiot w swoją ideologię. Osobowość zewnątrz sterowna, przystosowana - nie powinno tak być, nie powinniśmy dać się wpasować w ramy, w nurt (pedagogika pragmatyczna Dewey).

Np. Aleksander Sutherland Neill (1883-1973)- Summerhill - wolność dzieci, przygotowujące do wolności, dom rodzinny i szkoła - bardzo skrytykował te środowiska, uważał, że przyszłość leży w nowym pokoleniu rodziców (bo obecnych nie da się zreformować). Uważał, że dom rodzinny jest miejscem niebezpiecznym, wręcz toksycznym dla dzieci - odbywa się w nim tresura. Szkoła jest kontynuatorem tych metod wychowawczych stosowanych w domu. Środowiska pseudo-edukacyjne, nieinteresujące się potrzebami dziecka. Głosił emancypacje dziecka.

2. Nurt polityczny - wyzwalający ludzkość z istniejącego porządku społeczno-politycznego (np. Paulo Freire - pedagogika uciśnionych). Konieczność właściwego wychowania jednostki, potrzeby jednostki, interes jednostki.

Pedagogika uciśnionych P. Freire (profesor na uniwersytecie w Brazylii, zamach stanu → uwięziony → następnie wydalony w skutek czego wyjechał do Stanów). Twórca alfabetyzacji. Pedagogikę uciśnionych wykuto z a nie dla uciśnionych! Humanizacja w myśl, której człowiek zniewolony podejmując walkę z opresorem nie powinien stosować takich form jak opresor. Restaurowanie człowieczeństwa - to ma szanse wyemancypować jednostkę. Jego poglądy były adresowane do ludzi III Świata. Nie lubił tego określenia, ponieważ III Świat istnieje w 1-wszym , jak 1-wszy w 3-cim. Dążył do wolności, emancypacji. My również ulegamy elementom zniewolenia.

3. Antyszkolny nurt pedagogiki wyzwolenia, czyli deskskolaryzacja społeczeństwa np. Ivan Illich. Ośrodek w którym prowadzone były badania kontrowersyjnych zagadnień w świecie. Istniał 15 lat do 75r. Postawił społeczeństwo wobec pytań o efektywność, cele, strukturę szkoły. Illich „społeczeństwo bez szkoły” - książka stała się hitem, przyczyniła się do powstania wielu alternatywnych rozwiązań. Suchodolski sprawił, że ta książka pojawiła się także w Polsce. W 91r. przyznał o trudnościach wydania książki w Polsce. Illich krytykował system edukacyjne i propagował descholaryzację (odszkolnienie).

WYKŁAD 5) Pedagogika krytyczna jako teoretyczny opór przeciwko oświacie systematycznej - jej założenia i kierunki realizacji. (16.11.2016)-radykalna krytyka szkoły

Powstała w latach 70/80. Jest niejako kontynuacją wyzwolenia, ale jako nurt wynika z:

1. Małej efektywności systemów szkolnych

2. Krytyki ideologicznych prądów nowej lewicy i kontrkulturowej (popkultury i subkultury)

Systemy szkolne nie tylko nie nadążają, ale i są niewydolne wychowawczo. Są bardziej przechowalniami a nie instytucjami zapewniającymi wszechstronne wychowanie.

Nurt radykalnej krytyki dążył do odszkolnienia społeczeństw (descholaryzacja).

Nurty krytyki szkoły:

1. Konserwatywny - zarzuca się wtedy szkole niedostateczny stopień realizacji zadań związanych z transmisja kultury, z kształceniem kompetencji niezbędnych do życia w ukształtowanym przez poprzednie pokolenia świecie. Konserwatywny nurt krytyki oświaty zmierza do uczynienia za szkoły sprawnego instrumentu transmisji kulturowej, takiej która może zapewnić młodzieży znaczący zasób wiedzy ważnej dla funkcjonowania w świecie rozwiniętej techniki.

Raporty amerykańskie - oświatowe zarzucają szkołą ciasny praktycyzm - jeśli USA ma sprostać wymaganiom konkurencji to szkoła musi ulec reorientacji, aby mogła przygotować człowieka do tworzenia, rozwijania.

Przedstawiciele pedagogiki krytycznej poszukiwali rozwiązania → reformy szkolnictwa wyższego Bojera. Reforma rdzenia ( język, literatura, itp…) - przygotowanie człowieka do funkcjonowania w społeczeństwie techniki.

2. Liberalny - wiąże się z traktowaniem szkoły jako instytucji, której głównym zadaniem powinno być stwarzanie warunków indywidualnego rozwoju ucznia. Ponieważ szkoły zwykle nie są w stanie satysfakcjonująco sprostać temu zadaniu - stąd ich krytyka. Szkoła jest więc postrzegana jako instytucja antyhumanitarna, niszcząca indywidualność, wprowadzająca przemoc, uniformizm, konwencjonalność - w miejsce postulowanych: wolności, indywidualizmu i twórczości.

Polska lata 90. - szkoły wolne od stresu. Już w latach 70/80. Rozpoczął się ruch tzw. Szkół alternatywnych.

Oba nurty wykluczają się, ale przy głębszej analizie tak nie jest.

Wizja rozwoju dziecka Sergiusza Hessena - widział w kulturze czynnik dynamizujący rozwój jednostki i umożliwiający osiągnięcie indywidualnego autonomicznego rozwoju.

Trzy etapy w życiu człowieka: anomia, podporządkowanie, przyjmowanie, dorastanie

heteronomia, nurt konserwatywny

autonomia.

Nurt krytyki adaptacyjnej - do niego zaliczamy nurt konserwatywny i liberalny

Szkoła jako funkcja systemu społecznego ( tj. reprodukcja systemu społecznego przez system oświaty wg. H. Giroux´a).

1. Deterministyczne teorie reprodukcji ekonomicznej

- jawne programy nauczani

- ukryte programy nauczania

Szkoła jest elementem systemu społecznego zdominowana przez klasy rządzące, więc przygotowuje uczniów, przyszłych pracowników do rynku pracy. W tym celu musi ona wykształcić w uczniach pewne umiejętności.

2. Deterministyczny model reprodukcji kulturowej:

- z jednej strony to tworzenie obszarów wspólnej kultury

- z drugiej strony to negacja dziedzictwa kulturowego grup zdominowanych.

Dominuje kultura społecznych elit, która dyktuje warunki, tworzy płaszczyznę odniesienia, obowiązujących dla wszystkich grup społecznych, co prowadzi do symbolicznego „gwałtu” na grupach poddanych.

W praktyce do szkoły chodzą wszystkie dzieci w związku z tym mniej korzystne warunki czekają na dzieci z tzw. nizin społecznych. Kultura ciszy - ciche przyzwolenie na to, aby kultura dominującą nadal dominowała. Niektórzy poprzez porzucanie szkół buntowali się przeciwko zatraceniu ich kultury. Język jakim się posługujemy pełni funkcję represyjną (ograniczony, rozwinięty). Język jest jednym z elementów selekcyjnych w szkole i to już na starcie, ponieważ w szkole posługujemy się językiem poprawnym, co powoduje, że dzieci ze sfer niższych często nie rozumieją, czego się wstydzą i wyniku tego uczą się milczenia. Następuje kulturowe wydziedziczenie -wstydzą się, aspirują do wyższych sfer, ale nie mają takich możliwości.

H.Giroux sformułował takie pojęcie jak pedagogika oporu jako argument pedagogiki krytycznej

- edukacja radykalna,

- język krytyki,

- szkoła jako instytucja o pewnej kulturowej autonomii,

-szkoła jako instytucja „demokratycznych sfer publicznych”.

Niezdolność pedagogiki krytycznej do stworzenia języka nadziei. Zjawiska oporu postrzegane są jako dewiacje, zaburzenia. Pedagogika krytyczne powinna wyprowadzać pewne prawidłowości na podstawie analizy buntu, oporu.

Bunt młodzieży robotniczej - miła warunki, aby wyrwać się z własnej grupy społecznej, ale zrezygnowała z tego - bunt ten nie był racjonalny, był jak ślepa uliczka.

Emancypacja ma szanse wystąpić na drodze zmiany całego systemu. Głoszono konieczność dialogu, w którym głos ucznia ma być tak samo ważny jak głos nauczyciela.

Pedagogika krytyczna naznaczając problem systemu pedagogicznego sama nie wskazywała rozwiązań, nie ukazywała możliwości zmian.

Elizabet Elsworth - przeprowadziła cykl wykładów na uniwersytetach, które nie radziły sobie z problemem rasizmu. Wypracowała u młodzieży kolorowej taką świadomość, aby doprowadzić do dialogu kulturowego. Okazało się to bardzo dyskryminujące dla młodzieży kolorowej, która odbierała to jako atak. Okazało się także, że nie czuli się zagrożeni. To niepowodzenie skłoniło ją do rewizji nurtu pedagogiki krytycznej.

Pomimo tego, iż nurt ten ma charakter teoretyczny zwrócił uwagę na wiele problemów.

Nurt krytyki szkoły w Polsce:

- po roku 1980 ze strony opozycyjnych społecznych ruchów „solidarnościowych”

- w publicystyce pedagogicznej oraz podczas konferencji naukowych Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego („ciągłość i zmiana w systemie edukacji Polski Ludowej” oraz „oświata i wychowanie w okresie cywilizacyjnego przełomu”)

- poszukiwano „pedagogiki przejścia, transformacji”

Budowanie szkoły demokratycznej.

WYKŁAD 6) Antypedagogika i alternatywna pedagogika humanistyczna- 23.11.2016

Anty- przeciwne czemuś, np. schematowi, ugruntowanemu stwierdzeniu; negatywny wydźwięk

Antypedagogika: to był slajd 1

- nie ma wydźwięku negatywnego, niesie za sobą ogromny ładunek nowoczesności, zwolennikami są ludzie młodzi;

- jest jedną z dróg nurtu współczesnego poszukiwania „alternatywnej pedagogiki humanistycznej,” która czyni z podmiotowości dziecka (człowieka) podstawową i niepodważalną kategorię pedagogiczną

- jako reakcja na wszechwiedzę

- powstała pod koniec lat 70 XX wieku

- dziecko jako podmiot a nie przedmiot

- W Polsce w 1985r. H. Widma został zaproszony do Uniwersytetu Łódzkiego i tam wygłosił wykład o antypedagogice- nie H. Widma tylko Horst Widmann- jeden z alternatywnych ruchów

- Bogusław Śliwierski czołowym przedstawicielem antypedagogiki w Polsce

- Hubertus von Schonebeck wygłosił wykłady w Polsce w styczniu 1990r.

- jej powstaniu towarzyszyły bunt, alternatywne rozwiązania pedagogiki oraz antypsychiatria, psychologia humanistyczna, pedagogika nowej lewicy

Slajd 2 (dopisałam bo w tych notatkach nie było) : Współczesna pedagogika humanistyczna -wyrasta z podstaw współczesnej psychologii humanistycznej- Carl R. Rogers

- wspiera się na krytycznej myśli filozoficznej końca XX wieku: Jurgen Habermas, Hans Georg Gadamer.

Główni inicjatorzy antypedagogiki w Polsce:

- Horst Widmann

- Hubertus von Schonebeck

-slajd 3: Kolebka antypedagogiki to Stany Zjednoczone (walka o prawa dziecka)-> inicjatorzy to rodzice, prawna przed/podmiotowość dziecka (Deklaracja Praw Dziecka- uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 XI 1959r.; inne deklaracje prawne nawiązujące do Paktu Praw Człowieka), dorośli muszą się opiekować dziećmi ich obowiązkiem, co jest

Slajd 4: Przeciwnicy przedmiotowości dziecka

-John Holt- wybitny prawnik, założyciel ruchu praw dziecka pod nazwą „John- Holt- Associaton”; autor książki Pt. „Do diabła z dzieciństwem: o prawach i potrzebach dzieci”

- Richard Farson- psycholog, współzałożyciel Western Behavioral Science Instytut w La Jola w Kalifornii; jeden z pierwszych amerykańskich humanistów, który publicznie zabrał głos na temat dzieci jako mniejszości uciskanej przez dorosłych;

Slajd 5) w swojej książce Pt. „Prawa człowieka dla dzieci. Ostatnia mniejszość” wydanej w USA w 1974r. opowiedział się za następującym kodeksem praw dla nieletnich:

* prawo do samostanowienia

* prawo do swobodnego wyboru środowiska życia

* prawo do środowiska wyposażonego adekwatnie do potrzeb i możliwości psychorozwojowych dzieci

* prawo do wiedzy

* prawo do samowychowania

* prawo do życia bez kar cielesnych

* prawo do seksualnej wolności

* prawo do działalności gospodarczej

* prawo do wpływu na życie polityczne

Główni przedstawiciele antypedagogiki: (na slajdzie byli wszyscy tylko wymienieni)

1. Henrich Kupffer („Antypsychiatria a antypedagogika”), ustosunkowuje się do konfliktu międzypokoleniowego, należy zrezygnować z wychowania dzieci, nie można wtłaczać swoich planów w życie dzieci

2. Ekkehard von Braumuhl („Antypedagogika. Badania celem zniesienia wychowania”) w 1975r. upowszechnił w tej książce nurt antypedagogiki; zwolennikami byli lekarze, rodzice, prawnicy i dziennikarze; potrzeba wychowania innych jako podstawa kulturowa, powielany ten sam schemat wychowawczy- schemat patriarchalny, decydowanie o celach wychowawczych, decydowanie o przyszłości ludzi i społeczeństwa-> krytyka tego wszystkiego, jest to nieetyczne, nie należy skazywać dzieci schematem życia, który ogranicza ich indywidualne możliwości, nie wolno dorosłym kształtować dzieci na swój wzór; popierał nauczanie domowe

3. Hubertus von Schonebeck- twórca radykalnej odmiany antypedagogiki w RFN, tzw. „duchowy przywódca antypedagogiki” w Europie Zachodniej, mieli na niego wpływ C. Rogers i E.von Braumuhl, napisał książkę „Kocham siebie takim, jakim jestem”; zrezygnował z pracy w szkole, z wykształcenia był ornitologiem; dostrzegał postępującą dehumanizację szkoły (karne prace, wymóg spokoju i posłuszeństwa, zadawanie prac domowych, nakaz przebywania jedynie na określonym piętrze w szkole); prowadził badania, wiedział, że ważna jest komunikacja; przyjął perspektywę badanego w Kalifornii w Centrum Studiów nad Osobowością C. Rogera, pogłębił wiedzę na temat własnej osoby, wsłuchiwał się w siebie; stosował trening interpersonalny; zaczął organizować spotkania młodzieżowe i dla dzieci (od 3 do 17 lat)- wspólne przebywanie dzieci, same decydowały i ustalały, co będą robić; stworzył wyspę ludzi dorosłych i ich rodzin, którzy chcą zmiany, aby społeczeństwo stanowili wszyscy ludzie (dorośli, starzy i dzieci); uwalnianie dorosłych z tradycyjnych postaw- „Stowarzyszenie Przyjaciół z dziećmi”(wiele filii, centrum w Monster)- pokazanie życia z drugiej strony wychowania, wskazanie rodzicom jak nie wychowywać; Manifest Dziecięcy domagający się respektowania praw człowieka przez dorosłych- 3 kategorie praw (podstawowe, społeczne, indywidualne); postrzeganie dziecka jako człowieka; w latach 80 XX wieku Obronił pracę magisterską z zakresu antypedagogiki

4. Ashley Montagu- uważał, że im ludzie są młodsi tym są bardziej otwarci, powinno się być jak najdłużej młodym, świeżym i otwartym, zachowującym chęć do pracy i uczenia się; napisał książkę „Dojrzeć do bycia dzieckiem”- ciekawość, fantazje, radość wiedzy, poczucie godności itd. dlatego dorośli powinni uczyć się od dzieci.

Polskie prawodawstwo odnośnie dzieci:

- Konstytucja RP

- Prawo międzynarodowe

- wyrasta z nurtu pozytywistycznego

- Dziecko jest przedmiotem prawa, nie jest osobą prawną

- Dziecko w wieku 18 lat zyskuje zdolność do czynności prawnych

- odsłania to absurdalne kłamstwa prawne- kłamstwa dorosłych, bowiem dorośli chcą umocnić i poszerzyć swoje panowanie za pomocą tych kłamstw twierdząc, że wszystko jest dla dobra dziecka Dziecko to osoba do 18ego roku życia, dzieci nie są podmiotami w prawie.

17

---