XIX-wieczne językoznawstwo naukowe, do czasu pojawienia się strukturalizmu, zdominowane było przez problematykę historyczną, a zwłaszcza historyczno-porównawczą (indukcjonizm). Tendencje w nauce XIX wieku:

• historyzm

• genetyzm (pochodzenie)

• ewolucjonizm

Zjawiska językowe badano w kontekście historycznym:

• metoda filologiczna, czyli analiza zabytków językowych z danego momentu czasowego,

• metoda rekonstrukcji, która pozwala odtworzyć stan hipotetyczny języka; porównując bliskie sobie języki można zauważyć regularne podobieństwa i różnice, np.

pol. głowa ros. golova czes. hlava

pol. gród ros. gorod czes. hrad

• metoda historyczno-porównawcza, która polega na ustalaniu regularnych odpowiedniości, zachodzących pomiędzy wyrazami różnych języków pokrewnych i wykrywaniu procesów, które do tego doprowadziły,

• wykorzystanie toponomastyki w badaniach diachronicznych (wykorzystują nazwy miejscowe, a zwłaszcza nazwy wodne do ustalenia pierwotnych zasiedleń ludności),

• wykorzystanie danych archeologicznych,

Młodogramatycy (druga połowa XIX wieku) - niemiecka szkoła językoznawcza, która stworzyła wielkie syntezy w zakresie gramatyki historyczno-porównawczej.

1. Historyzm - przeświadczenie, że wszystko, co istnieje (nie tylko rzeczy materialne) podlega zmianom;

• odkrycie w XVIII wieku sanskrytu (najstarszego języka indyjskiego) przez Williama Jones'a (1786) - badacze niemieccy F. Schlegel i F. Bopp dokładnie opisali ten język w XIX wieku,

• w Indiach święty język - sanskryt wyszedł z użycia codziennego w V wieku p. n. e., ale pozostał nadal narzędziem całego życia intelektualnego - ponieważ trzeba się go było uczyć dla ułatwienia sobie studiów, ułożono gramatyki opisowo-normatywne (syntezę wszystkich tych prac dał Panini w około IV wieku p. n. e. w swojej gramatyce obejmującej około 4 tysiące krótkich reguł, których uczono się na pamięć); ta gramatyka była głównie analizą morfologiczną wyrazu (podział na najmniejsze, samodzielne cząstki, czyli morfemy)

• W. Jones: Sanskryt, zarówno jeśli chodzi o rdzenie czasowników, jak i formy gramatyczne, wykazuje tak silną zbieżność z łaciną i greką, iż nie może ona być dziełem przypadku. Jest to zbieżność tak wielka, że żaden badacz nie może wątpić w to, iż pochodzą one ze wspólnego źródła, które, być może, już nie istnieje.

W 1861 roku August Schleicher w Kompendium gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich wprowadził metodę rekonstrukcji głosek i form prajęzyka (uwzględniając dane sanskrytu).

2. Ewolucjonizm - nastawienie na zmienność (przeobrażenie się poszczególnych składników języka),

3. Genetyzm - poszukiwanie źródeł przeszłości.

Szkoła młodogramatyków pojawiła się w drugim okresie rozwoju językoznawstwa porównawczego. Powstała w Lipsku i powoli obejmowała pozostałe kraje. W Niemczech reprezentował ją: Karol Brugmann, Bertold Delbrück, Herman Paul, August Leskien, Eduard Sievers. We Francji bliski młodogramatykom był Antoine Meillet. W Polsce głównymi młodogramatykami byli: Jan Rozwadowski i Jan Łoś, a w Rosji F. Fortunatow, A. Szachmatow i A. Sobolewski.

Główne cechy i założenia:

• cechował ich psychologizm i historycyzm, ewolucjonizm oraz genetyzm,

• trzy główne zjawiska: bezwyjątkowe prawa głosowe, działania analogii oraz zapożyczenia,

• tworzyli wiele praw językowych: sięgali do wielu tekstów zabytków języka i porównywali je, korzystali, np. z języka hetyckiego (ok. 1800 p. n. e.), języka wedyjskiego (ok. 1500 p. n. e.), sanskrytu (ok. 100 p. n. e.), języka greckiego z okresu mykeńskiego (ok. 1200 p. n. e.), języka greckiego z okresu klasycznego (ok. 800 p. n. e.) oraz języka łacińskiego z okresu archaicznego (200 p. n. e.),

• sformułowali zasadę bezwyjątkowości praw głosowych: jeśli w jakimś języku lub dialekcie zachodzi zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego języka lub dialektu i we wszystkich wyrazach, w których występują warunki do takiej zmiany (odstępstwem od tej zasady jest analogia albo zapożyczenie); w procesie rozwoju języka głoski rozwijają się identycznie we wszystkich formach wyrazowych, w których zachodzą takie same warunki fonetyczne; prawa głosowe są ograniczone czasowo i przestrzennie,

• teoria analogii - zakłada tworzenie się form fleksyjnych i słowotwórczych pod wpływem upodobnienia się do form częstych i wyrazistszych.

• zapożyczenia - to element języka przejęty z innego języka albo na nim wzorowany.

August Leskien (1840-1916) - językoznawca niemiecki, profesor języków słowiańskich na uniwersytecie w Lipsku, jeden z twórców szkoły młodogramatycznej. Wybitny badacz języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, autor gramatyki tego języka.

Eduard Sievers (1850-1932) - studiował filologię klasyczną, germanistykę i anglistykę, prowadził prace nad tekstami starogermańskimi i staroangielskimi (jego słynnym dziełem jest gramatyka staroangielska, zidentyfikował staroangielski poemat Genesis jako tłumaczenie z języka starosaskiego); zasłużył się również opisaniem rytmu używanego w poezji starogermańskiej oraz zidentyfikowaniem pięciu wzorców rytmicznych (w 1912 r. napisał pracę na temat rytmu i melodii).

Friedrich Karl Brugmann (1849-1919) - niemiecki językoznawca, indoeuropeista, jeden z założycieli szkoły młodogramatyków.

Dwie teorie pochodzenia języków na świecie:

• monogenetyczna, która zakłada, że wszystkie języki pochodzą od jednego wspólnego prajęzyka,

• poligenetyczna, która zakłada, że języki na świecie mają różne źródła pochodzenia,

Grupy językowe na świecie

1. języki indoeuropejskie, indoirańskie (wspólnota praindoeuropejska istniała gdzieś na terenie Azji lub Europy między V-III tysiącleciem p.n.e.),

2. języki uralskie (mówią nimi wszyscy mieszkańcy państw środkowej i północnej Europy, tj: Węgrzy, Finowie, Estończycy; dzielą się na 2 gałęzie: ugrofińską i samojedzką),

3. języki drawidyjskie (telugu, tamilski, kannada, malajalam; każdy z nich ma swoja odmienną tradycję piśmienniczą; należą do 15 oficjalnych języków Indii),

4. języki afroazjatyckie albo semito-chamickie (obejmują Afrykę i Azję, dzieli się na języki semickie - arabski, hebrajski i amharski oraz na języki chamickie: egipski, berberyjski, koszycki, czadyjski),

5. języki kaukaskie (obejmują trzy niespokrewnione ze sobą grupy):

1. języki kartwelskie (obejmuje 4 języki: gruziński, megrelski, swański oraz lazyjski; głównie tereny Gruzji),

2. języki abchasko-adygijskie (północno-zachodniokaukaskie): języki abchaskie, abazyńskie, adygejskie i kabardyjskie,

3. języki machijsko-degestańskie (północno-wschodniokaukaskie), np. język czeczeński,

6. język baskijski (język Basków, zamieszkujących kilka prowincji na pograniczu Hiszpanii i Francji; wyróżnia się 10 dialektów),

7. języki ałtajskie (uważane są dzisiaj za ligę językową, dzieli się je na trzy rodziny języków):

1. języki tureckie (np. język turecki, uzbecki, tatarski, kazaski, azerski, jakucki),

2. języki mongolskie (np. język mongolski, buriacki, ojsacki, kalemucki),

3. języki tungusko-mandżurskie (np. język mandżurski, oraczyński, ewenkijski),

8. język japoński (język używany przez ok. 130 mln mieszkańców Japonii),

9. język koreański (językiem tym posługuje się ok. 78 milionów ludzi),

10. języki paleoazjatyckie (języki pierwotnych ludów Syberii; można wydzielić bliżej niespokrewnione rodziny językowe):

1. języki czukocko-kamczackie (np. język czukocki),

2. języki eskimo-aleuckie (język eskimoski i aleucki),

3. język niwchijski,

4. język ajnuski,

5. języki jenisejskie (jedynym żywym językiem pozostał język kecki),

6. język jukagirski

11. języki Indian (obejmuje około 2 tysiące języków, np. język keczua, ajmara, nahua, nawaho),

12. język buruszaski (używany przez niewielkie społeczności Buruszów zamieszkujących w górach Karakorum, a także we wschodnim Hindukuszu i południowym Pamirze),

13. języki chińsko-tybetańskie (języki używane na terenie Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, składa się z 5 gałęzi językowych mocno zróżnicowanych, np. język chiński, birmański, tybetański, mandaryński),

14. języki tajsko-kadajskie albo dajskie (występują w południowo-wschodniej Azji i południowych Chinach; np. język tajski, laotański, szan, zhuang),

15. języki hmong-mien (języki południowych Chin i południowo-wschodniej Azji),

16. języki austroazjatyckie (używane w południowo-wschodniej Azji oraz na małych obszarach, rozrzuconych po Indiach i Bangladeszu; np. język wietnamski, kmerski),

17. języki austronezyjskie (posługuje się nimi ok. 250 mln rdzennych mieszkańców wysp Oceanii i Azji Południowo-Wschodniej; np. język hawajski, indonezyjski, jawajski),

18. języki nigero-kordofańskie (używane są na obszarze niemal całej Afryki subsaharyjskiej; można podzielić te języki na trzy podgrupy: języki atlantycko-kongijskie, mande oraz kordofańskie),

19. języki nilo-saharyskie (używane na terytorium Czadu i w górnym dorzeczu Nilu, a także w Sudanie na terenach historycznej Nubii; np. język dinka, masajski, nubijski),

20. języki khoisan (języki buszmeńsko-hotentockie ludności południowo-afrykańskiej, np. język nama),

21. języki australijskie (języki Aborygenów australijskich),

22. języki Nowej Gwinei

Wspólnota praindoeuropejska

• dialektami praindoeuropejskimi mówiono już w III tysiącleciu p. n. e. - plemiona szybko powiększały swój obszar, przez co wzajemny kontakt językowy uległ rozluźnieniu,

• I etap: wędrówki ludów trwały około 1000 lat - w II tysiącleciu p. n. e. oderwały się narzecza peryferii wschodniej i południowej (ludy Tocharów i Hetytów posługujące się językiem tocharskim i anatolijskim - języki te wyszły z użycia w I tysiącleciu p. n.e.),

• II etap: następnie nastąpiło zerwanie łączności między narzeczami italoceltyckimi peryferii zachodniej a pozostałymi dialektami indoeuropejskimi,

• III etap: nastąpiło 3. zerwanie kontaktu między narzeczami pragermańskimi peryferii północnej i dialektami pragreckimi peryferii południowej a pozostałymi, bardziej centralnymi dialektami;

I oznacza języki, które odłączyły się najpóźniej (czyli języki centralne)

II, III, IV oznacza etapy odłączania się rodzin językowych (języki peryferyczne), przy czym IV to języki odłączone najwcześniej.

Badacze zajmujący się rekonstrukcją praindoeuropejską:

• Rasmus Christian Rask (1814), Franz Bopp (1816), Jacob Grimm (1819) - drobiazgowe studia porównawcze różnych języków indoeuropejskich,

• (1833-1836) August Friedrich Pott - ugruntowuje indoeuropejską etymologię,

• (1861) August Schleicher - pierwsza rekonstrukcja, teoria pochodzenie i budowy,

• (1927) Jerzy Kuryłowicz - zidentyfikował hetyckie `he',

• (1998) Helmut Rix - badania nad czasem, trybem i aspektem czasownika,

System fonetyczny języka praindoeuropejskiego

• monoftongi: i, e, a, o, u

• dyftongi: ei, oi, ai, eu, ou, au

• dyftongoidy (połączenia dyftongiczne): im, in, em, en, am, an, om, on, um, un

• sonanty: r, l, m, n

• spółgłoski: p, b, m (wargowe czyste), ph, bh (wargowe przydechowe);

t, th, d, dh, z, zh, s, sh, n, r, l (przedniojęzykowo-zębowe);

k, g, kh, gh (tylnojęzykowe twarde), k', g', k'h, g'h (tylnojęzykowe palatalne)

k^u, g^u, k^uh, g^uh (tylnojęzykowe labio-welarne).

Język praindoeuropejski zaczął się rozpadać w około III/II tysiącleciu p. n. e.

System morfologiczny języka praindoeuropejskiego

Wyrazy miały na ogół następującą budowę: rdzeń + przyrostki słowotwórcze + końcówka fleksyjna (tak jak w polszczyźnie: dom-ek-ϕ)

System fleksyjny języka praindoeuropejskiego

Język praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, tak jak język polski.

• rzeczowniki posiadały deklinację składającą się z ośmiu przypadków (7 jak w języku polskim oraz ablativus, odpowiadający na pytania „skąd? od kogo/czego?”) oraz trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą); dwa rodzaje rzeczowników: ożywione i nieożywione,

• czasowniki posiadały skomplikowany system aspektów (aspekt dokonany wyrażał stany trwałe, a niedokonany - działania) i trybów (przypuszczający, życzący i rozkazujący); istniały dwie strony (czynna i bierno-zwrotna, albo medialna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek), trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą); wyróżniano też czas teraźniejszy i przeszły,

Składnia języka praindoeuropejskiego wyglądała podobnie jak w języku łacińskim, tzn., że czasownik stał na końcu zdania.

Pierwsza palatalizacja zaszła już w języku praindoeuropejskim poprzez uszczelinowienie głosek k', g'h, k', które zwykle przechodziły w s, z, np.: pie. *k'ṛd psł. *sṛdƄce pol. serce

W wyniku tego procesu nastąpił podział na dwie grupy języków indoeuropejskich:

• grupa satemowa - centralna, tutaj zaszła palatalizacja (języki indyjskie, irańskie, bałtyckie, słowiańskie),

• grupa kentumowa - peryferyjna, tutaj nie zaszła palatalizacja (języki italskie, celtyckie, germańskie, greka),

Apofonia praindoeuropejska - najstarsza alternacja wokaliczna (jej relikty zachowały się do dzisiaj), prymarna jest alternacja -e- : -o- (funkcja morfologiczna i semantyczna):

• funkcja werbalno-nominalna (e występuje w tematach werbalnych, o w rzeczownikach dewerbalnych),

• funkcja duratywno-iteratywna (-e- występuje w czasownikach duratywnych, oznaczających czynność trwającą, -o- występuje w czasownikach iteratywnych, oznaczających czynność wielokrotną),

• funkcja receptywno-kauzatywna (alternacja -e- : -o- w rdzeniach czasownikowych jest wykładnikiem czasowników receptywnych - skutkowych i kauzatywnych - przyczynowych).

Rodziny języków indoeuropejskich (wg K. Długosz-Kurczabowa)

1. Języki tocharskie - występowały we wschodnim Turkiestanie i Azji środkowej (Pamir), najstarsze teksty pochodzą z okresu od V do VIII wieku n. e. i dotyczą tematyki religijnej (są to przekłady tekstów spisanych w sanskrycie); język tocharski zaginął po VIII w. n. e., w wyniku najazdu przez Ujgurów.

2. Języki indyjskie - przed 1500 r. p. n. e. wraz z językami irańskimi i dardyjskimi tworzyły wspólnotę językowo-kulturową; języki indyjskie obejmują swym zasięgiem dorzecze Indusu;

• język wedyjski (Vedah `wiedza') - okres staroindyjski (1500 p. n. e. - 500 p. n. e.),

• sanskryt klasyczny (język literacki) - okres średnioindyjski (500 p. n. e. - 1000 n. e.),

• okres nowoindyjski (od 1000 n. e.), np. język hindi, urdu, bengali, cygański,

3. Języki irańskie - można podzielić jest na trzy okresy: staroirańskie (do 300 p. n. e.), średnioirańskie (do 800 n. e.) oraz nowoirańskie (od 800 n. e.), już w okresie staroirańskim języki podzieliły się na 4 grupy terytorialne;

grupy:	języki staroirańskie	języki średnioirańskie	języki nowoirańskie
południowozachodnia	język staroperski	język średnioperski (pehlewi)	język nowoperski
południowowschodnia	język awestyjski	język sogdyjski, chorezmijski i sarmacko-alański	język afgański (paszto), języki pamirskie, dardyjskie
północnozachodnia	język medyjski (używany dzisiaj przez narzecza kurdyjskie)	język partyjski	język kurdyjski, beludżyjski
północnowschodnia	języki Scytów i Sarmatów	język sakijski	język jagnobski, osetyński

4. Języki anatolijskie (hetyckie) - państwo Hetytów istniało od XX do XII w. p. n. e. na terenach dzisiejszej Turcji (Anatolia), można wyróżnić kilka faz rozwoju tych języków: język protohetycki (prajęzyk z ok. 2000 p. n. e.); język starohetycki (XVIII-XVI w. p. n. e.) - najstarszy zapis języka indoeuropejskiego; język nowohetycki, luwijski oraz palajski (XV-VIII w. p. n. e.) - pismo hieroglificzne; języki anatolijskie: lidyjski, likijski i milyjski (VII-I w. p. n. e.) - spisane alfabetem greckim; wyszły z użycia do początków naszej ery.

5. Języki tracko-ormiańskie - 2 tys. p.n. e. obejmowała dwa języki: dialekty trackie (zaginęły na początku naszej ery) i dialekty frygijskie (wraz z dialektami chaldyjskimi dały początek językowi staroormiańskiemu); współcześnie język nowoormiański można podzielić na: zachodnioormiański i wschodnioormiański (używany w Armenii).

6. Języki greckie - dzieli się je na pięć okresów:

• okres mykeński (ok. 3000 p. n. e. - ok. 1200 p. n. e.) - pisane zabytki odkryte na Krecie obrazujące dwa systemy pisma (sylabiczne linearne pismo typu A i B),

• okres klasyczny (800 p. n. e. - 500 n. e.) - teksty Homera, rozkwit literatury i zróżnicowanie językowe (dialekty jońskie, doryckie, attyckie, eolskie),

• okres bizantyjski (600 n. e. - 1452) - olbrzymie zróżnicowanie języka literackiego i potocznego (powodem jest podbicie Grecji przez krzyżowców w XIII wieku),

• okres turecki (1453 - 1827) - upadek kultury greckiej, brak zabytków z tego okresu,

• okres nowogrecki (po 1827) - podział na język książkowy (katharevusa) i język potoczny (dhimotiki) - dzisiaj obowiązuje norma jednego języka greckiego,

7. Języki albańskie - współcześnie istnieje jeden język albański (najstarsze teksty sięgają XVI w.), posiada dwie odmiany terytorialne: dialekt gegijski (północny) i toskijski (południowy).

8. Języki italskie (romańskie) - najstarsze zapisy wskazują, że na terenie Italii występowały oprócz języka łacińskiego (zapis z VII-VI w. p. n. e.), języki: oskijski, umbryjski i wenetyjski; rozwój języków italskich:

• okres archaiczny (VIII w. p. n. e. - początek n. e.) - cała Italia mówi po łacinie,

• okres klasyczny (początek n. e. - 476) - rozkwit łaciny i jej ekspansja na tereny dzisiejszej zachodniej Europy i północnej Afryki; wykształciła się odmiana literacka (klasyczna) i łacina ludowa; po upadku Rzymu łacina wychodzi z użycia, a odmiana ludowa pełni funkcję języka praromańskiego; z przełomu X i XI w. pochodzą zapisy z języka okcytańskiego (prowansalskiego), a z X w. - najstarsze zapisy w języku włoskim i hiszpańskim,

• okres preromański (476 - 800),

• okres romański (od 800) - współcześnie zalicza się języki: włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński.

9. Języki celtyckie - pierwotnie obejmowały swym zasięgiem Europę zachodnią i środkową oraz Wyspy Brytyjskie (okres kulturowej dominacji Celtów przypada na V-IV w. p. n. e.); z historycznego punktu widzenia dzielimy je na: grupę galijską (zaginęła po ekspansji Rzymu) brytyjską (język walijski) i irlandzko-szkocką (język irlandzki i gaelicki w Szkocji).

10. Języki germańskie - praojczyzna tej rodziny znajdowała się w południowej Skandynawii, Danii oraz na terenie północnych Niemiec; przyjmuje się podział na:

• grupę wschodnią - dialekty gockie (dzisiaj już nie występują),

• grupę północną - język duński, szwedzki, norweski, islandzki, farerski (na Wyspach Owczych),

• grupę zachodnią - język niemiecki, holenderski, flamandzki, angielski, dialekt luksemburski.

11. Języki bałtyckie - często traktuje się je jako wspólnotę z językami słowiańskimi (wspólnota bałto-słowiańska); wydzielić można dwa zespoły terytorialne: wschodni (język litewski i łotewski) i zachodni (nie występują już współcześnie).

12. Języki słowiańskie - współcześnie do tej rodziny należy 13 języków;

• grupa zachodniosłowiańska - język polski, dolnołużycki, górnołużycki, czeski, słowacki,

• grupa wschodniosłowiańska - język rosyjski, ukraiński, białoruski,

• grupa południowosłowiańska - język słoweński, serbski, chorwacki, macedoński, bułgarski.

Na początku naszej ery istniała wspólnota prasłowiańska (VI w. p. n. e. - VI w. n. e.). Okresem największej zwartości wspólnoty był III w. p. n. e. do III w. n. e.; po VI w. n. e. plemiona słowiańskie rozchodzą się w trzech kierunkach.




W pierwszej fazie wędrówek Prasłowian nastąpiło wyodrębnienie się dwóch podstawowych dialektów prasłowiańskich: zachodniego i wschodniego. W fazie kolejnej wędrówki plemion doprowadziły do pogłębienia tego podziału (Słowianie zachodni i wschodni). W fazie ostatniej wędrówka przebiegła w kierunku południowym i w ten sposób wydzieliła się Słowiańszczyzna południowa.

Grupa zachodniosłowiańska dzieli się na grupy etniczno-językowe:

• lechicką - składają się na nią 3 zespoły plemienne:

• połabski (zachodni - Obodrzyce i Drzewianie, wschodni - Wieleci) - wystepowały do XVIII w.,

• pomorski (Słowińcy i Kaszubi) - dialekt słowiński wyginął w XX w.,

• polski: Polanie (Wielkopolska), Mazowianie (Mazowsze), Ślężanie (Śląsk) i Wiślanie (Małopolska) - z tej grupy powstaje język polski,

• łużycką - kontynuują dziś tę grupę języki górnołużycki i dolnołużycki

• od IX w. wyodrębnia się jeszcze podgrupę czesko-słowacką (dzisiaj kontynuują ją język czeski i słowacki),




---