ALEKSANDER FREDRO - PAN GELDHAB
Opracowanie utworu:
1. Wyznaczniki gatunkowe „Pana Geldhaba“
+ Utwór został napisany w 1818 roku. Po raz pierwszy wystawiono go w Warszawie 7 października 1821 roku. Była to pierwsza większa komedia Fredry i druga (obok „Intrygi na prędce”), która ujrzała światło sceny. „Pan Geldhab” - obok wspomnianej już „Intrygi na prędce” oraz „Męża i żony” i „Zrzędności i przekory” należą do tych dzieł komediopisarza, w których najsilniej dochodzą do głosu tradycje Oświecenia.
+ W „Panu Geldhabie” zarysowują się podstawowe cechy komediopisarstwa Fredry. Będzie to najpierw tendencja do respektowania realistycznej wizji świata. Ujawniły się tu po raz pierwszy u opisywanego pisarza elementy tzw. realizmu przedstawienia. Była to konwencja zmierzająca do wywołania iluzji, iż utwór stanowi pełną i autentyczną relację o doświadczeniu człowieka w czasie historycznie wymiernym, w przestrzeni geograficznie umiejscowionej i szczegółowo scharakteryzowanym otoczeniu. Ponadto zarysowuje się również, obecny już w „Intrydze na prędce” i stale od tej chwili towarzyszący komediom pisarza, wątek satyrycznej refleksji nad obecnością i wpływem preromantycznej literatury na modę i obyczaje polskie.
+ Zasadniczymi wyróżnikami gatunkowymi komedii jako gatunku dramatycznego na tle innych gatunków tego rodzaju były:
dobór postaci i sytuacji
określony tym relacji między „ja” i „nie - ja”, głownie zaś między wolnością, a koniecznością
sposób budowy akcji - w odróżnieniu od tragedii, komedia przedstawia zwyczajnych ludzi, śmiesznych, niezręcznych, którzy wywołują śmiech albo ironiczny uśmiech. Ich stan, pozycja są inne niż bohaterów tragedii, w której postępki i ich skutki nie są zależne od woli człowieka znajdującego się we władaniu obiektywnych praw. A w komedii wszystko, co dzieje się z ludźmi, wynika z ich własnej woli albo z głupoty
2. W kręgu bohaterów komedii
+ Pan Geldhab: jest to postać o nazwisku mówiącym zarówno znaczeniem, jak i obcym brzmieniem. W jednej z wersji tekstu figurował w tytule wspólnie z podtytułem „czyli spanoszony przybysz”. Kreacja pysznoskąpskiego tchórza była hołdem złożonym konwencji komediowej i oświeceniowym poglądom na typologię ludzi. Geldhab - jak należy mniemać - korzystający z protekcji pruskich zaborców, umiał się urządzić jeszcze przed powstaniem Księstwa Warszawskiego. A w czasach Księstwa, czyli w okresie kiedy toczyła się akcja komedii, jął się intratnego zajęcia wojskowego dostawcy, które to stanowisko mógł mu ułatwić fakt, że był to kraj rządzony przez króla saskiego, Fryderyka Augusta. Pisarz stworzył nowoczesną na gruncie polskim kreację dorobkiewicza, zapowiadającą w wielu istotnych rysach postacie, które począwszy od lat międzypowstaniowych zaczną zaludniać karty polskiej powieści obyczajowej. Zachowanie się pysznoskąpskiego w nowej dla niego pozycji wielkiego pana uczynił kolejnym obiektem komediowej kpiny.
+ Książę: Już samo wprowadzenie postaci Księcia było świadectwem opowiedzenia się przez Fredrę za modernizacyjnymi tendencjami w komedii. Co więcej - Książę utracjusz został do „Pana Geldhaba” wprowadzony w dwuznacznej moralnie roli posagowego łowcy, o ustalonej w środowisku reputacji. Związek między Księciem a Geldhabem ujawnił znany ówczesnemu społeczeństwu proces łączenie się arystokracji rodowej z pieniężną, który taką karierę zrobi w powieściach Balzaka. Fredro starał się łagodzić wymowę postępowania utracjusza i ukazywał go jako człowieka przestrzegającego zasad honoru. Mimo takiego zabiegu pisarz i tak spotkał się z zarzutami niewłaściwego przedstawiania tej postaci.
+ Lisiewicz: W piątej scenie aktu II rysuje Fredro bogatą genealogię tej postaci, która pod pewnymi względami zapowiada Papkina, a nawet Rzecznickiego z dramatu Słowackiego „Fantazy”. Od strony uwarunkowań społecznych rzecz ujmując - Lisiewicz to zbankrutowany ziemianin, który sprzedaje swoje talenty towarzyskie jako totumfacki Księcia i jego pieczeniarz oraz w obu tych rolach bawi swoich chlebodawców, roznosi plotki, kreuje intrygi. Według badaczy, Fredro w osobie Lisiewicza zamierzał przedstawić postać zimnego intryganta. Świetnie znał on środowisko, obracał w różnych towarzystwach, a jako zawodowy plotkarz - złośliwie oświetlał w komedii rzeczywiste postawy swoich pryncypałów, głównie zaś Geldhaba.
+ Major i Lubomir: Postacie napoleońskich żołnierzy, wprowadzone zostały zgodnie z tradycją patriotycznej komedii okolicznościowej. Patriotyzm obu żołnierzy, ich ofiarność dla ojczyzny, prostota i szczerość tworzyły zespół wartości celowo przeciwstawianych przez pisarza zarówno Geldhabowi, jak i Księciu czy Lisiewiczowi. Majora i Lubomira uczynił pisarz ponadto rzecznikami komediowej sprawiedliwości. Ich przestrogi, bagatelizowane przez Geldhaba, stały się rzeczywistością i oni też triumfowali przy końcu akcji. Cechą obu opisywanych żołnierzy był patriotyzm o dużym ładunku demokratyzmu, powiązanym zgodnie z polskimi realiami zarówno z tradycją Oświecenia, jak i sarmatyzmem. Fredro konsekwentnie gloryfikuje postać Lubomira. Podczas gdy Geldhab dorabiał się na wojnie, Lubomir własnym sumptem wyposażył oddział narodowego wojska, w którym został rotmistrzem. Na wezwanie ojczyzny rzucił on dom i narzeczoną, ufny, że miłość będzie mu nagrodą za rany odebrane na polu bitwy.
Postać Majora Fredro mocno osadził w realiach żołnierskich, akcentując nie tylko jej otwartość, ale i rubaszność oraz wprowadzając wyrażenia potoczne. Raziły one nie tylko krytyków, ale i przychylnego pisarzowi brata Maksymiliana. Główną cechą Majora jest mówienie wszystkim bez ogródek całej prawdy, co niejednokrotnie graniczy z grubiaństwem.
+ Flora: W postaci tej Fredro stworzył nieodrodną córkę dorobkiewicza. Jej komizm wiąże się w pierwszym rzędzie z przyjmowaniem przez nią przedwcześnie manier arystokratki. Pisarz wyposaża ją również w cechę niestałości i obok motywacji socjologicznych wprowadził też psychologiczne uwarunkowanie tej cechy. Flora - zarówno w scenach z Księciem, jak i w spotkaniu z Ludomierem, okazywała się wierną czytelniczką „czułej” literatury.
3. Akcja komedii
+ W „Panu Geldhabie” spotykamy się z istotną modyfikacją schematu molierowskiej komedii i komedii okolicznościowej. Polega ona na przebudowie wątku miłosnego. Siły wrogie młodej parze zwyciężyły, korzystając ze zdrady amantki. Ponadto u Moliera każda z postaci, chociaż w różnym stopniu, stawała się podmiotem komicznym. W „Panu Geldhabie” wierny kochanek, a zarazem bohaterski żołnierz Lubomir został kreowany na postać bez zmazy, tak aby tym ostrzej zarysowało się zło wyrządzone mu przez Florę. Patrząc na „Pana Geldhaba od strony intrygi miłosnej można by powiedzieć, że była to komedia o dziejach zdrady. Zdrada Flory stała się jednakże funkcją postępowania jej ojca.
+ Każda kolejna scena utworu w coraz bardziej komicznym świetle ukazywała przywary i słabostki Geldhaba. Z brutalną otwartością porzucał on dawny sposób życia, jak należy sądzić dużo skromniejszy, i dosłownie - przybierał nowy. Sceny spotkań Geldhaba i Flory z Księciem i Lisiewiczem ujawniły niezręczność zachowań dorobkiewiczów w nowej dla nich roli. Komiczne cechy Geldhaba, ulegają dalszemu pogłębianiu w scenach konfrontacji z echami dawnej, skromniejszej przeszłości, czyli z Majorem i Lubomirem. Tutaj komediowym partnerem wzniosłości i skąpstwa stało się tchórzostwo głównego bohatera, spotęgowane w scenach z tchórzem Lisiewiczem.
+ Nasilenie się elementów farsowych polega na stopniowej redukcji społecznych determinantów postępowania oraz elementów komizmu satyrycznego, przy jednoczesnej dynamizacji cech komiczno - humorystycznych.
4. Język i styl komedii
+ Najogólniej rzecz ujmując, samodzielność ujęcia Fredry polegała na:
podporządkowaniu zasad składni prawom intonacji
zwiększeniu liczby przerzutni i zrewolucjonizowaniu reguł posługiwania się tym elementem wersyfikacyjnym
wprowadzeniu na szerszą skalę średniówki męskiej
+ Nowatorstwo pisarza, funkcjonalne scenicznie, owocowało w postaci zróżnicowanego oddania psychiki postaci i roli, jaką przyszło im odgrywać. I tak Lubomir przemawiał wierszem godnym tragedii Felińskiego w tych partiach, kiedy pouczał Geldhaba czy Florę. Podobnie przemawia Flora - i wtedy gdy występowała przed Księciem jak uczennica na popisie, i wtedy gdy odpowiadała byłemu narzeczonemu.
+ Kolejnym elementem różnicującym intonację podstawowej miary wersyfikacyjnej, jaką tradycyjnie pozostał trzynastozgłoskowiec, było wprowadzenie przytoczeń. Jedne postacie przytaczały słowa innych - oczywiście z odmienną intonacją. Ożywienie sytuacji komediowych wiązało się najwidoczniej z budową dialogów. Trzynastozgłoskowce rozbijał pisarz niejednokrotnie na 4 do 5 cząstek intonacyjnych, po 3, 4, a nawet 2 sylaby, wkładane w usta różnych postaci.
+ Naturalność dialogów komedii wynikała także z częstego odwoływania się do partykuł wziętych z mowy potocznej, np. okrzyki „A…”, „O! źle…”, „Uf…” itp.
+ Finałową scenę triumfu Geldhaba i Flory zbudował pisarz w wielce oryginalny sposób. Ojciec i córka, odwróceni do siebie tyłem, wygłaszali, niezależnie od siebie, pełne samouwielbienia kryptodialogi adresowane do nieobecnych na scenie odbiorców, poparte gestami oraz mimiką.
+ Ważny element konstrukcji akcji „Pana Geldhaba” jest ironia. Na zasadzie ironii powracającej sytuacji odbyła się rozmowa Flory z Lubomirem, odsłaniająca cynizm literackiej „maski”, którą posługiwała się bohaterka. Na podobnej zasadzie zbudowana jest została scena finalna, kiedy Geldhab znów spadał do roli petenta, ale tym razem wobec Lubomira i Majora. Ironia była jednak głównie kategorią cieniującą tonację wypowiedzi bohaterów. I tak prezentując „erudycję” Flory posłużył się pisarz ironią odautorską, czyniąc przedmiotem kpiny bohaterkę, a narzędziem kpiny Księcia, który „przez całą tę scenę (…) mówi z ironią”.
5. „Pan Geldhab” po 160 latach
+ Komedia „Pan Geldhab” jest dziś dla badacza literatury pierwszym z wybitnych utworów pisarza, który zadomowił się na stałe na scenach polskich. Obok wielu wartości historycznych można w niej znaleźć wartości ponadczasowe. Wiążą się one najpierw z postacią Geldhaba. Geldhab - to studium karierowicza, czyli postaci, która wbrew społecznie aprobowanym wartościom i cechom, drogą społecznie potępianych działań sięgała po społecznie wysoką pozycję i dobra materialne. Przede wszystkim jednak jest on człowiekiem „z zewnątrz” zamkniętej, sarmackiej społeczności.
+ Ponadczasowy charakter ma także przyjaźń Majora i Lubomira. Jest to motyw, który zaowocuje w innych komediach Fredry (m.in. w postaciach Majora i Edmunda z utworu „Damy i huzary”). Motyw ten jest kolejną wersją literackich losów Mentora i Telemacha.
+ Osoby dramatu:
Pan Geldhab
Flora (jego córka)
Książę Radosław
Lubomir (rotmistrz)
Major (przyjaciel Lubomira)
Lisiewicz (przyjaciel Księcia)
Konto (intendent Księcia)
Piórko
Komisant
Krawiec
Kamerdyner
Lokaj
1