20. Związek ustrojowy Polski z Litwą do końca XVw.
Państwu litewskim zagroziło niebezpieczeństwo ze strony Zakonu Krzyżackiego, który swą agresywną politykę uzasadniał dążeniem do chrystianizacji Litwy. Związek Polski i Litwy i przyjęcie katolicyzmu miały odebrać Krzyżakom pretekst do najazdów na Litwę, umocnić sojusz polsko-liteski przeciw Zakonowi, zapewnić Litwinom utrzymanie przewagi nad górującymi nad nimi kulturalnie Rusinami. Jednak staroruski nadal był językiem urzędowym WKL. Przyjęcie prawosławia groziło asymilacją do Rusinów. Przyjęcie katolicyzmu pozwoliło zachować tożsamość narodową, kulturę i język, a związek z Polską umocnił pozycję obu państw w Europie Środkowowschodniej. Nazwą unii polsko-litewskiej zwykło się obejmować szereg aktów prawnopaństwowych i stanów faktycznych: od prób. inkorporacji do sojuszu między dwoma niezależnymi państwami. Podstawą tego związku był akt w Krewie z 1385r. W nim Jagiełło zobowiązywał się w zamian za oddanie mu ręki Jadwigi i tronu polskiego - przyjąć z poddanymi chrzest a ziemię Litwy i Rusi przyłączyć do Korony. Akt w Krewie panowie małopolscy potraktowali jako podstawę do inkorporacji. Natrafiło to na sprzeciw panów litewskich, którzy dążyli do odrębności polit. Opozycja litewska wobec programu inkorporacji doprowadziła w 1392r do kompromisu. Witold objął władzę z ramienia Jagiełły nad Litwą właściwą i nad księstwami dzielnicowymi. Witold dokonał likwidacji ruskich księstw dzielnicowych i włączył ich ziemie do terytorium WKL. Na zjeździe panów i bojarów w 1398 Witold został obwołany samodzielnym Władcą Litwy. Jednak klęska nad rzeką Worsklą (1399) skłoniła Litwę do ponownego zawarcia związku z Polską - 1401 - unia wileńsko-radomska. Witold miał sprawować na Litwie rządy jako samodzielny władca, pozostawał wobec Jagiełły w stosunkach zbliżonych do lenna. Stan ten miał być taki do śmierci Witolda potem władza miała wrócić do Jagiełły. Witold przybrał tytuł wielkiego księcia a Jagiełło najwyższego księcia. Zawarcie unii w 1401r. stało się punktem wyjściowym do zwycięstwa pod Grunwaldem. Dalsze zacieśnienie unii nastąpiło przez akt unii w Horodle w 1413r. Wprowadzała ona odrębnego Wielkiego Księcia na Litwie. Wprowadzała wspólne Zjazdy polsko-litewskie dla rozstrzygania wspólnych spraw. Celem umocnienia unii 47 rodzin szlachty polskiej przyjęło do swoich herbów 48 rodzin panów i bojarów litewskich. Odnosił się on wyłącznie do katolików. Na Litwie wprowadzono na wzór polski urzędy wojewodów i kasztelanów. Po śmierci Witolda (1430) panowie litewscy obwołali wielkim księciem Świdrygiełłę. Po śmierci Zygmunta Kiejstutowicza w 1440r. Wielkim księciem został wybrany Kazimierz Jagiellończyk. Związek Polski z Litwą uległ przejściowo zerwaniu. Litwini bronili niezależności państwowej i integralności terytorialnej WKL. Całość Granic Księstwa potwierdził przywilej z 1447r. Zawiązała się wtedy na nowo więź pomiędzy obu państwami przez elekcję K. Jagiellończyka na tron polski. Od 1447 tego czasu aż po Unię lubelską (1569) miała ona charakter unii osobistej (personalnej) będącej rezultatem decyzji politycznych Polaków, którzy (z przerwą w latach 1492 - 1501 gdy w Polsce panował Jan Olbracht a na Litwie jego brat Aleksander) powoływali na tron polski kolejnych WKL. Oba państwa, zupełnie samodzielne, łączyła osoba wpólnego monarchy.
Za Witolda zaczęto tworzyć pierwsze urzędy centralne. Najwyższym urzędem był kanclerz. Równolegle utworzono urząd marszałka ziemskiego zwanego potem wielkim. Jego zastępcą był marszałek nadworny, za panowania K.J. ustanowiono skarbnego. Zwanego potem podskarbim ziemskim (królewskim) a następnie podskarbiego nadwornego. Pod koniec XVw. wykształcił się urząd hetmana wielkiego, a od 1521r. hetmana polnego. Pod koniec XIVw. powstała rada Wielkoksiążęca. W 1440r. wyłoniła się z niej Rada Tajna (Ścisła). Składała się z 8 osób (niekiedy godności były kumulowane). Jej kompetencje określono w 1492r. Do jej uprawnień należało: nadawanie urzędów, rozporządzanie dochodami, wysyłanie poselstw zagranicznych itd. Z rady Wielkoksiążęcej pod koniec XVw. wyłonił się Sejm litewski. Składał się on z zaproszonych liniennie: członków rady, książąt, znaczniejszych bojarów, urzędników terytorialnych i po 2 bojarów z każdego powiatu dobranych przez wojewodów.
Po unii w Krewie z rodzimych urzędów terytorialnych zachowali się namiestnicy (starostowie) i ....................(starostowie niesądowi). Z czasem stracili oni znaczenie w stosunku do wojewodów i kasztelanów, których utworzono po 1413r. Do wyższych urzędników ziemskich zaliczano chorążych (wojsko) i horodniczych (obronność).