Bronisław Malinowski - Argonauci zachodniego Pacyfiku
Bronisław Malinowski urodził się 7 kwietnia 1884 w Krakowie i zmarł 16 maja 1942 New Haven. Zaistniał na arenie międzynarodowej jako wybitny antropolog społeczny i ekonomiczny, znakomity etnograf, socjolog, religioznawca, podróżnik i jeden z twórców ewolucjonistycznej antropologii funkcjonalnej. Był synem Lucjana Malinowskiego, profesora slawistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, który miał wpływ na jego intelektualne i naukowe ambicje. W dzieciństwie często chorował, dlatego co roku wiele miesięcy spędzał w Zakopanem, gdzie wśród górali, ich tańców, śpiewów i gwary zaczął interesować się innymi kulturami. Po ukończeniu liceum w Krakowie został studentem
wydziału filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego i doktoryzował się tam w 1908 roku (O zasadzie ekonomii myślenia).
W latach 1910-1913 podjął studia i wykłady na London School of Economics przy Uniwersytecie Londyńskim.
W okresie od czerwca 1915 do maja 1916 roku i od października 1917 do października 1918 roku prowadził badania na Wyspach Trobianda, które zaowocowały wieloma pracami teoretycznymi, m.in. Argonauci Zachodniego Pacyfiku oraz Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, która została pierwszym w historii naukowym opracowaniem dotyczącym tej sfery życia.
W 1967 r. opublikowano ukrywane przez 25 lat osobiste dzienniki Malinowskiego, które ukazały antropologa w zupełnie innym świetle. Otwarty naukowiec, mądry, tolerancyjny człowiek, ikona antropologii nagle okazał się ludziom jako gburowaty, nieprzyjemny, arogancki i wyuzdany. Malinowski pisząc dziennik próbował poradzić sobie z wieloma kwestiami m.in. popędem seksualnym, fizycznością kobiet, które spotykał, z depresją, lenistwem. Jednak mnie osobiście zainteresowała jego postawa wobec samych krajowców, których starał się badać. W pracach naukowych widnieje on jako jeden z nielicznych niezwykle tolerancyjnych antropologów, wchodzących całym sobą w badane środowisko, a w prywatnych zapiskach okazuje się rasistą z małym zainteresowanie dla swej pracy.
Skupiając się jednak na jego życiu zawodowym należy wspomnieć o tym, iż do czasów Malinowskiego dominowała tzw. „antropologia gabinetowa” (o której mieliśmy już okazję usłyszeć na poprzednich wykładach czy ćwiczeniach) on zaś stał się propagatorem badań terenowych i wciągu kilku lat prowadzenia obserwacji wśród mieszkańców wysp Trobianda sformułował szereg zasad, którymi powinien kierować się każdy etnograf.
W Argonautach zachodniego Pacyfiku wszystkie ów reguły sprowadza do 3 głównych postulatów. Po pierwsze każdy badacz musi zdawać sobie sprawę z rzeczywistych naukowych celów swojej pracy oraz znać wartość i kryteria, jakimi posługuje się współczesna etnografia. Po drugie powinien on stworzyć dogodne warunki pracy, to znaczy trzymać się z dala od białych ludzi i żyć wśród tubylców. I po trzecie musi zastosować wiele specjalnych metod posługiwania się i utrwalania materiału.
Rozważając każdą z powyższych zasad warto zacząć od drugiej, która wg Malinowskiego uchodzi za podstawową. Odpowiednie warunki dla etnograficznej pracy terenowej polegają jak już wcześniej wspomniałam na odizolowaniu się od towarzystwa białych ludzi i pozostaniu w jak najbliższym kontakcie z tubylcami. Warto jednak założyć sobie no. Magazyn w domostwie białego człowieka i mieć tam schronienie w przypadku choroby lub zmęczenia zbytnim towarzystwem krajowców. Utrzymywanie bliskich kontaktów ze społecznością badaną przez etnografa jest o tyle ważne, że tylko w taki sposób można w pełni zapoznać się z ich zwyczajami, wierzeniami, prawami itd. Ważne jest również, aby pilnie obserwować, a następnie zapisywać wszystkie nawet najbardziej przyziemne i błahe zachowania tubylców, gdyż mogą one świadczyć o wpływie ogólnych reguł nadanych przez to społeczeństwo. Ponadto należy wyrobić sobie pewne „wyczucie” w zakresie dobrych i złych manier, aby wejść w bliższą znajomość z tubylcami i być przez nich akceptowanym.
Chcąc rozwinąć postulat pierwszy warto wspomnieć o tym, iż etnograf musi czerpać inspirację ze znajomości najbardziej współczesnych osiągnięć nauki, jej głównych zasad i celów. Wiedza teoretyczna i wyobraźnia naukowa mają na celu wprowadzenia badacza na pewien trop i ukazanie ważnego dla niego problemu. O ile teoria jest ważna, o tyle badania empiryczne pozwalają na dostarczenie klarownych dowodów na to, że np. organizacje, wierzenia czy praktyki ludów tzw. „dzikich” podlegają pewny strukturom prawnym, że posiadają one na tyle rozbudowaną wiedzę o świecie, aby kierować wieloma przedsięwzięciami, a ich twórczość artystyczna nie jest pozbawiona treści i piękna.
Każdy etnograf przymierzając się do swoich badań powinien zacząć od ustalenia szkieletu strukturalnego danej społeczności, co wiąże się z ukazaniem całości zjawisk - bez rozróżnienia tego co powszechne i zwyczajne od tego co zdumiewa i wzbudza większe zainteresowanie. Powinien on badać kulturę plemienną jako całość, ze wszystkimi jej aspektami. Studiowanie bowiem osobno zjawisk religijnych, społecznych czy ekonomicznych nie przyniesie większych rezultatów, gdyż wszystkie te elementy wynikają poniekąd z siebie i wiążą się w konsekwencji w jedną zwartą całość. Każde zjawisko powinno być badane w możliwie największym zakresie konkretnych przejawów oraz poprzez wyczerpujący przegląd szczegółowych przykładów.
Przedmiotem badań antropologa jest człowiek, a więc jego głównym celem powinno być uchwycenie tubylczego punktu widzenia, stosunku krajowca do życia i zrozumienie jego poglądu na świat. Aby ten cel zrealizować należy przejść przez trzy drogi, o których wspomina Malinowski. Po pierwsze jak wspomniałam wcześniej należy przedstawić ogólny zarys struktury plemiennej, następnie zbadać życie codzienne tubylca, jego zwyczaje, życie rodzinne itp., a na końcu skupić się na jego uczuciach, poglądach i morałach czyli na życiu duchowym. Realizacja tych poszczególnych celów łączy się z wprowadzeniem do każdego badania odpowiednie metody i tak na przykład przedstawienie organizacji plemienia, struktury danej kultury itd. istnieje w formie przejrzystego zarysu, czyli chcąc zbadać te aspekty prowadzimy konkretną dokumentację statystyczną. Wiedzę o aktualnym życiu i zachowaniu krajowców zdobywamy poprzez szczegółową obserwację i prowadzenie dziennika. Zaś poglądy, reakcje czy poczucie wrażliwości przedstawimy za pomocą opisu wydarzeń, opowiadań itp.
(wykorzystanie tych metod nie mogłoby zaistnieć oczywiście bez bezpośredniego kontaktu z tubylcami)
Po wstępnym przedstawieniu i wytłumaczeniu poszczególnych obowiązków każdego etnografa Malinowski skupia się na opisaniu zjawiska kula.
„Kula jest formą wymiany o rozległym, międzyplemiennym charakterze, jest prowadzona przez społeczności zamieszkujące szeroki pierścień wysp, tworzących zamknięty okrąg.”
Wzdłuż tego szlaku wędrują tylko dwa rodzaje przedmiotów. Zgodnie z ruchem wskazówek zegara przesuwają się długie naszyjniki z czerwonej muszli tzw. soulava. Przeciwnym kierunku wędrują mwali, czyli naramiennik z białych muszli. Ruch tych przedmiotów jest ściśle związany z zespołem tradycyjnych reguł i konwencji, a niektórym aktom kula towarzyszą obrzędy magiczne i publiczne ceremonie.
Do reguł kula należą:
zasada „raz w kula, zawsze w kula” - tzn. że jedna transakcja nie kończy stosunku kula. Ona cały czas trwa.
Wymiana odbywa się między dwoma partnerami, którzy są w stałym, trwającym całe życie związku.
Ludzie mogą mieć dowolną ilość partnerów, zazwyczaj jednak związana jest ona z ich statusem społecznym. Wódz ma ich najwięcej.
Wymiana kula odbywa się w określonych odstępach czasu, w terminach z góry ustalonych.
Posiadanie przedmiotu niekoniecznie oznacza jego użytkowania (większości służy sławie danej osoby lub wioski, w której ona zamieszkuje)
Czas przetrzymywania przedmiotu nie wynosi zazwyczaj więcej niż dwa lata.
Dwaj partnerzy kula powinni dokonywać między sobą wymiany kula, a ponadto mogą wymieniać jeszcze inne podarki (od czasu do czasu).
Przeciętny człowiek dokonuje wymiany kula z jednym lub dwoma wodzami ze swojego okręgu.
Można swobodnie wybierać, któremu ze swoich partnerów chce się podarować dany przedmiot.
Warto podkreślić, iż u podstaw wszystkich transakcji kula leżą dwie główne zasady.
Po pierwsze nie jest to wymiana towarów, lecz złożenie daru, za który po upływie czasu zyska się dar rewanżowy, a po drugie wartość tego daru zależy od dającego i nie ma możliwości targowania czy manipulacji jego decyzją, a także wycofania się z transakcji.
Czyli np. za piękny klejnot należy zrewanżować się innym o takiej samej wartości lub złożyć tymczasowe mniejsze dary, aby wypełnić nimi czas dopóki nie nastąpi właściwa odpłata. Jeśli jednak przeciwdar nie stanowi ekwiwalentu i otrzymujący będzie zawiedziony lub obrażony nie może zmusić swojego partnera do lepszej rekompensaty ani zerwać z nim więzi partnerstwa.
Dlatego też dużą rolę w rytuale kula odgrywa hojność, która jest przejawem bogactwa i dobrego charakteru. Ale również może prowadzić do kłótni właśnie jeśli jeden z partnerów otrzymał mniej niż ofiarował to choć nie może bezpośrednio żądać lepszego podarunku może przechwalać się swoją szczodrobliwością, aby obrazić partnera wypominając mu jego wielkie skąpstwo.
Badając zwyczaje i zachowanie tubylców można zauważyć, że głównym celem wszystkich poczynań jest wymiana kula. Stanowi ona jedno z ich najistotniejszych zainteresowań życiowych. Jest ściśle powiązana z organizacją uczt, wszystkich publicznych ceremonii i obrzędami magicznymi. Każdą wyprawę kula poprzedza wiele czynności wstępnych takich jak np. budowa czółna (której towarzyszą właśnie przed sekundą wspomniane obrzędy magiczne), wyposażenie, zaopatrzenie w prowiant, ustalenie dat oraz organizacja społeczna przedsięwzięcia. Wymiana kula może dzielić się na małe i wielkie tak zwane zamorskie transakcje. Te pierwsze odbywają się w granicach jednego lądu, w której artykuły kula przechodzą z ręki do ręki, zaś wymiany zamorskie polegają na przewożeniu znacznej liczby kosztowności za jednym razem.
Wokół całego pierścienia kula wyrasta sieć stosunków, które w całości tworzą ściśle powiązaną strukturę. Ludzi żyjących w społecznościach odległych od siebie o setki mil morskich zaczyna łączyć więź wynikająca z bezpośredniej indywidualnej współzależności. W konsekwencji takiej relacji do odległego, pośredniego partnera docierają nie tylko wytwory kultury materialnej, ale również zwyczaje, pieśni, motywy artystyczne itd.
Oprócz reguł, zasad i innych obrzędów związanych z kula Malinowski wspomniał również o czterech aspektach socjologii tegoż rytuału:
Społeczne ograniczenia uczestnictwa w kula- nie każdy człowiek żyjący w sferze kulturowej kula w niej uczestniczy. Na wyspach Trobianda są obszary czy konkretne wioski, których żaden mieszkaniec nie bierze udziału w kula, albo uczestniczą w niej tylko ludzie wysokiej rangi (to jest wódz, syn wodza).
Stosunek partnerstwa- cytat: „Mój partner, tak samo jak członek mojego klanu, mógłby walczyć przeciwko mnie. Mój rzeczywisty krewny pochodzący z tego samego łona, zawsze stanie po naszej stronie.” I warto jeszcze dodać, iż po obu stronach okręgu to jest po stronie północnej i południowej istnieje ścisła granica geograficzna, za którą nie można mieć partnera.
Nawiązanie stosunku kula - czynnym uczestnikiem kula może stać się mężczyzna, który osiągnął wiek młodzieńczy, w niektórych wioskach musi posiadać odpowiednią rangę i status, powinien również poznać magię kula i posiadać jakieś wartościowe przedmioty. Popularne jest zyskanie członkostwa w kula od ojca, który uczy syna magii, staje się jego partnerem i daje mu jakąś kosztowność kula.
Uczestnictwo kobiet w kula - choć kula jest zwyczajem całkowicie męski kobiety posiadają tu swoją własną strefę wpływów. W Kiriwina żony wodzów dopuszczane są do wymiany vaygu'a - ale są to raczej transakcje w obrębie rodziny. W Sinaketa i Vakuta mężczyzna wysyła swoja żonę z darem kula do swojego partnera licząc na to, że kiedy będzie potrzebował tego vaygu'a żona może pomóc mu w jego uzyskaniu. A to dlatego, że obowiązuje tam zwyczaj okazywania grzeczności płci męskiej.