JAK DOBRZE MÓWIĆ DOBRZE PIOTR KRZYWICKI
Jak często używamy wobec własnego dziecka lub podopiecznych w swojej praktyce wychowawczej i dydaktycznej słowa dobrze? Co ono oznacza? Czy to samo oznacza dla nas i dla dziecka, ucznia? To określenie oceniające i wyrażające naszą akceptację najczęściej definiujemy jako wyrażenie pochwały, którą kierujemy do dziecka, chcąc wyrazić swoje zadowolenie po wykonaniu przez nie jakiegoś zadania czy przejawieniu akceptowanego przez nas zachowania.
Wiemy, ile znaczy nawet niewielka pochwała dla każdego człowieka, a szczególnie dla dziecka. Komunikat wyrażający akceptację i uznanie, by mógł rzeczywiście stanowić nagrodę, musi być zgodny w swej treści werbalnej i emocjonalnej. Jak słusznie zauważa Elliot Aronson w nagrodzonej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne książce Człowiek - istota społeczna, nawet niewielka zmiana kontekstu społecznego, w którym jest podawana nagroda, może zmienić nagrodę w karę.
Wyrażona słowem akceptacja to najczęściej stosowany w praktyce wychowawczej rodzaj pozytywnego wzmocnienia i wsparcia emocjonalnego. Jednak jest niezmiernie ważne, by była ona czymś więcej niż tylko tą samą frazą powtarzaną w podobnej formie w wielu różnych sytuacjach. Szybko traci wtedy swą wzmacniającą moc, przestaje także przekazywać jakąkolwiek informację mogącą modyfikować w pożądanym kierunku zachowanie dziecka.
Pochwał, wyrazów uznania, aprobaty można udzielać w różnych formach. To, co także potocznie mieści w sobie pole semantyczne krótkiego słowa dobrze, można wyrazić w różnorodnych słowach. Poniżej podaję 100 takich przykładów. Warto, czytając je, zastanowić się nad intencją ukrytą w każdym z nich. Zrozumienie tej intencji spowoduje, iż nasze wyrazy uznania kierowane do dziecka będą lepiej uwzględniały jego specyfikę jako określonej osoby, wymagania zadania, cechy sytuacji itp., a zatem będą zawsze kierowane do określonego dziecka w określonej sytuacji, a nie do jakiegoś dziecka z nie wiadomo jakiego powodu.
Oto tych 100 przykładów:
To rzeczywiście wspaniałe.
Lubię sposób, w jaki pracujesz.
Znacznie lepiej.
Cudownie!
Taka praca bardzo mnie cieszy.
Rzeczywiście, dałeś z siebie wszystko.
Fantastycznie!
Jestem dumny ze sposobu, w jaki dziś pracujesz.
Właśnie, tak!
Cudowna praca.
Wygląda na to, że to będzie wspaniałe.
Dziękuję za twoją pracę.
Jestem ci wdzięczny za twoją pomoc.
To bardzo interesujące.
Wygląda na to, że włożyłeś w to dużo pracy.
Tak! To jest wspaniałe.
Pracuj tak dalej, to dobra praca.
Poprawnie myślisz.
To wygląda znacznie lepiej.
Jesteś bardzo pomysłowy.
Tak! To właściwa odpowiedź.
Sprawiłeś mi wielką przyjemność.
Masz dziś dobry dzień.
To jest piękne!
Pokazałeś dziś dobrą pracę.
Teraz znalazłeś właściwe rozwiązanie.
Sprawiłeś, że wygląda to bardzo ładnie.
Dałeś z siebie wszystko.
To doskonałe.
Jesteś dziś wspaniały.
Jesteś najlepszy.
Brawo! To jest wspaniałe.
Ale jesteś świetny.
Tak trzymaj.
Rewelacja.
To jest fantastyczne.
Ale jesteś pomysłowa.
To bardzo dobra obserwacja.
Dziękuję ci bardzo.
To interesujący punkt widzenia.
Wszyscy pracowaliście bardzo dzielnie.
Gratuluję! Miałeś rację.
To przyjemność uczyć, kiedy pracujesz w ten sposób.
Mama i tata będą dumni, kiedy zobaczą twoją pracę.
Jesteś bardzo uważny.
Pięknie!
Dobrze ci idzie.
Och! Jak cudownie.
Super.
Co za piękna praca.
Jesteś grzeczny.
Jak to miło, gdy czekasz w ciszy.
Masz interesujące spojrzenie na ten problem.
Tak! To ty miałeś rację.
Jestem z ciebie dumny.
Dziękuję ci za to, że tak ładnie siedzisz.
Dziękuję ci za to, że jesteś gotów do pracy.
Dziękuję ci, że oczekujesz w ciszy.
Tak! Teraz to jest gotowe na wystawę.
Bardzo ładnie, może pokażemy to kolegom.
To znacznie lepiej niż oczekiwałem.
Dokładnie tak.
To jest wspaniały sposób.
Brawo! Jesteś sprytny.
Swoją pracą sprawiłeś mi ogromną przyjemność.
Teraz jestem z ciebie naprawdę zadowolony.
Brawo! Zasłużyłeś na uznanie.
Podoba mi się twoje zachowanie.
Wspaniale!
Twój pomysł był genialny.
Myślisz bardzo poprawnie.
Praca z tobą to prawdziwa przyjemność.
Sprawiłaś mi miłą niespodziankę.
To było bardzo miłe.
Czuję się szczęśliwy, gdy ty jesteś taki dzielny.
Brawo! Twoja praca jest wyjątkowa.
Twoje zachowanie może być wzorem.
Kocham cię!
Sprawiłeś, że jestem szczęśliwy.
Byłaś perfekcyjna.
Brawo! To najlepsze rozwiązanie, jakie widziałem.
Przerosłeś samego siebie.
Fantastycznie! Jesteś naprawdę sprytny.
Wiem, że stać cię na wiele, ale to jest szczególne.
Sprawiłeś mi wyjątkową radość.
Dziękuję! Było mi bardzo miło.
Brawo! To, co zrobiłeś, jest wyjątkowe.
Rzeczywiście pięknie.
Po prostu wspaniale.
Ależ ty potrafisz pracować.
Perfekcyjnie.
Brawo, błysnąłeś, kolego.
Masz rację, ja też bym tak zrobił.
Jesteś naprawdę dzielny.
Jesteś wyjątkowa.
Byłaś błyskotliwa.
Przerastasz moje oczekiwania.
Było świetnie.
Brawo! Jesteś bardzo wytrwały.
Dałaś mi powód do radości.
Spośród wielu rodzajów wzmocnień pozytywnych, jakie mamy do dyspozycji w oddziaływaniach wychowawczych czy też dydaktycznych, najczęściej jest stosowana właśnie aprobata słowna i pochwała. Czasami komunikat ten wspieramy gestem (np. bijemy brawo, przytakujemy głową w wyrazie akceptacji, czy też kołyszemy głową na znak uznania) lub też mimiką twarzy (uśmiechamy się, kierujemy do odbiorcy ciepłe, przyjazne spojrzenie). W zdecydowanej większości naszych świadomych oddziaływań wychowawczych komunikat werbalny jest jednak przekazywany najczęściej.
Funkcjonowanie dziecka w sytuacjach społecznych, a głównie w sytuacjach zadaniowych wiąże się bardzo często z wyraźnym stanem napięcia, które towarzyszy wykonywanym czynnościom. Pokonanie przez dziecko trudności (rozwiązanie zadania, udany występ sportowy czy artystyczny itp.) to sytuacje, które dzięki skutecznemu i zakończonemu powodzeniem rozwiązaniu prowadzą do redukcji lub też całkowitego usunięcia stanu przykrego napięcia, który tym zadaniom towarzyszył. Taka sytuacja już sama w sobie jest w zasadzie formą wzmocnienia - dostarcza poczucia satysfakcji, wewnętrznego zadowolenia, buduje poczucie wpływu na zdarzenia, kształtuje poczucie sprawstwa, rozwija zaradność życiową dziecka.
Jednak znacznie ważniejsze w wychowaniu - ze względu na swe bliskie i długofalowe konsekwencje, nie zawsze przewidywane przez wychowawcę - są wzmocnienia pochodzące z otoczenia społecznego dziecka, a głównie od osób, które można określić jako osoby dla niego znaczące, a są to zwłaszcza rodzice, nauczyciele i wychowawcy oraz inne osoby, które dziecko darzy zaufaniem, czasami starsi, obdarzeni autorytetem koledzy. Uzyskana od tych właśnie osób pochwała lub aprobata - niezależnie od tego, czy dzieci preferują nagrodę rzeczową czy psychologiczną - ma największą moc wpływu na zachowanie dziecka, nie zawsze jednak największą pozytywnie wartościowaną moc wychowawczą, jak np. w przypadku lidera grupy o wyraźnym negatywnym charakterze społecznym (np. grupa przestępcza, sekta).
Słowna aprobata jest rodzajem wzmocnienia pozytywnego, ale też i formą wsparcia emocjonalnego. Ma ona szczególne znaczenie, gdy dziecko funkcjonuje w trudnej sytuacji. Jak wynika z badań Heleny Sęk (1988), ludzie najczęściej oczekują tego właśnie rodzaju wsparcia, mimo iż jego przeciętna skuteczność jest mniejsza od wsparcia instrumentalnego i rzeczowego. Pozytywna rola wsparcia jest tym większa, im bardziej jest ono oczekiwane i trafne.
Warto też podkreślić, że ocena zachowania wyrażana przez osoby znaczące w środowisku społecznym dziecka ma istotny wpływ nie tylko na doraźne samopoczucie dziecka, ale jest też ważnym czynnikiem kształtowania obrazu samego siebie u dziecka. Struktura ja ma bowiem dwa wymiary: wiedza o sobie oraz samoocena. Informacje przekazywane dziecku przez jego otoczenie społeczne, a mówiąc ściślej - wzajemna interakcja między tymi składnikami - są podstawą kształtowania struktury ja.
Ważnym czynnikiem kształtującym i modyfikującym obraz własnej osoby i poczucie własnej wartości u dziecka jest doświadczanie przezeń spójności (bądź jej braku) między ocenami kierowanymi ku niemu z otoczenia, ze strony osób znaczących a samoocenami, formułowanymi przez nie w każdej sytuacji. W miarę rozwoju dziecko staje się coraz bardziej niezależne od owych zewnętrznych opinii, niemniej jednak nawet w okresie dorosłości pozostają one ważnych źródłem informacji zwrotnych, pozwalającym modyfikować własne zachowanie. Pochwała i aprobata są więc ważnymi czynnikami sprzyjającymi kształtowaniu pozytywnego obrazu siebie. A pozytywna, adekwatna samoocena jest zasadniczym czynnikiem warunkującym prawidłowe przystosowanie emocjonalne dziecka.
Środowisko, w którym rozwijają się współczesne dzieci, nie jest wolne od zagrożeń, napięć i sytuacji trudnych. Jest zatem uzasadniona obawa, że dzieci nie otrzymają wystarczającej liczby pozytywnych ocen i nagród od swoich opiekunów. Ponadto większość dzieci, podobnie jak większość ich rodziców i wychowawców, jest poddawana treningowi socjalizacyjnemu i edukacyjnemu zgodnie z filozofią karania za odstępstwa od tego, co uznano za normę. Częściej doświadczamy opinii wyrażających dezaprobatę, a zachowania zgodne z oczekiwaniami są traktowane jako normalne, oczywiste.
Jeśli więc jest już okazja, by wyrazić naszą małą pochwałę dziecku wtedy, gdy jesteśmy z niego zadowoleni i chcemy to uczynić - zróbmy to dobrze. A dobrze - oznacza w sposób dostosowany do jego indywidualnych cech, do typu zadania, rodzaju sytuacji, a więc uwzględniający specyfikę naszego kontaktu z danym dzieckiem i szanujący jego indywidualność.