Siergiej Aleksandrowicz Jesienin, ros. Сергей Александрович Есенин ur. 21 września (3 października wg naszego kalendarza) 1895 w Konstantynowie koło Riazania w rodzinie kupieckiej. Porzuconego przez rodziców przyszłego poetę wychowywali dziadkowie. Tworzył od 9. roku życia, choć, jak sam twierdził, świadomie - mając lat 16. Wiersze z tego czasu opublikowano później w debiutanckim tomie Radunica (1916).
W 1912 wyjechał do Moskwy, gdzie pracował w drukarni jako korektor. Przez półtora roku studiował eksternistycznie na Uniwersytecie Moskiewskim.
W Petersburgu, dokąd wyjechał w 1915, poznał grono tamtejszych poetów: Błoka, Gorodeckiego, Biełego i Klujewa. Szczególnie Błok pomagał wypromować Jesienina w początkach jego kariery. W 1916 opublikował zbiór wierszy Radunica, oparty na motywach pieśni ludowych i religijnych. W tym czasie Jesienin związał się z Klujewem, z którym mieszkał i do którego pisał listy miłosne, z których trzy zachowały się pośród jego twórczości (bez wyszczególnienia adresata).
W 1916 został wcielony do armii, ale wkrótce po rewolucji październikowej 1917 Rosja wycofała się z działań wojennych. Jesienin początkowo poparł rewolucję, tłumacząc ją jako zwycięstwo tradycji chłopskiej i patriarchalnej utopii [m.in. w poematach Inonia. Przemienienie (1918)],
ale wkrótce stracił złudzenia i nawet krytykował bolszewików w swej twórczości. W 1919 wraz z Marienhofem i Szerszeniewiczem ogłosił manifest imażynizmu.
Jesienin wielokrotnie się zakochiwał, przeważnie na krótko. Był pięciokrotnie żonaty. Jego pierwsze małżeństwo miało miejsce w 1913 roku i miał z tego syna Jurija. Po raz drugi ożenił się w 1917 i z tego małżeństwa powstały dzieci: Tatiana i Konstantyn (w przyszłości statystyk sportowy). Pod koniec 1921 na przyjęciu u przyjaciela, malarza Gieorgija Jakułowa, poznał amerykańską tancerkę Isadorę Duncan, z którą się ożenił w maju następnego roku. Wspólnie odbyli podróż po Europie i do Stanów Zjednoczonych. [Jego pogłębiająca się w tym czasie choroba alkoholowa i napady szału powodowały, że często niszczył wyposażenie pokoi hotelowych i robił burdy w restauracjach] Małżeństwo to trwało jednak krótko i w maju 1923 Jesienin wrócił do Moskwy, gdzie ponoć miał wziąć czwarty ślub, chociaż nigdy nie rozwiódł się z Duncan.
Ostatnie dwa lata jego życia obfitowały w pijackie zachowania, ale także w najbardziej znane utwory literackie. Wiosną 1925 poznał Sofię Tołstoj (wnuczkę Lwa Tołstoja), z którą się ożenił. W 1925 w związku z depresją został skierowany na leczenie psychiatryczne, jednak zwolniono go ze szpitala na święta.
Oficjalną wersję śmierci poety przedstawia raport milicyjny, sporządzony przez śledczego Mikołaja Gorbowa. Według niego, 28 grudnia 1925 roku policja zjawiła się w hotelu "Internacjonał" (dawny Angleterre; nazwa ta wciąż nieoficjalnie funkcjonowała) w Leningradzie wezwana tam telefonicznie przez jego zarządcę Wasilija Michajłowicza Nazarowa. Milicja zastała we wskazanym pokoju mężczyznę wiszącego na rurze grzewczej. Wisielec miał prawą rękę przeciętą powyżej łokcia, lewą zaś zadrapaną. Pod lewym okiem siniak. Zmarły wisiał półtora metra nad ziemią, a w jego pobliżu leżała przewrócona szafka i strącony z niej kalendarz. Wedle znalezionych przy denacie dokumentów, tożsamość zmarłego określono jako Siergiej Aleksandrowicz Jesienin. Skądinąd wiadomo, że na stole znaleziono wiersz pożegnalny napisany krwią. Sekcja zwłok wykonana następnego dnia przez eksperta Hilarewskiego wykazała, że rany na rękach były powierzchowne, mogły zostać zadane sobie przez denata, nie miały charakteru śmiertelnego, a śmierć nastąpiła wskutek asfiksji wywołanej uduszeniem wskutek powieszenia. Śmierć samobójczą przez powieszenie uznano za oficjalną przyczynę zgonu i wpisano do akt stanu cywilnego. Poecie urządzono pogrzeb państwowy na Cmentarzu Wagańkowskim w Moskwie. Istnieje pogłoska, wedle której trumna została zalana betonem w celu uniemożliwienia ewentualnej sekcji zwłok w przyszłości.
Wkrótce po śmierci poety rozpowszechniły się pogłoski na temat innych jej wersji. Wedle nich Jesienin zginął z rąk OGPU - miał być bowiem wplątany w intrygi polityczne na najwyższym szczeblu władzy. Poeta został uderzony w tył głowy i jeśli nie spowodowało to śmierci, mógł zostać powieszony siłą lub też uduszony jeszcze przed zaciśnięciem pętli na jego szyi. Dokumenty milicyjne i medyczne zostały zaś sfałszowane. Doktor Hilarewski nie mógł się od tego uchylić, lecz tak sporządził dokumenty, że nie zawierają one śladów typowych objawów powieszenia - być może w celu przyszłego odkrycia mistyfikacji. Pogłoski te skierowało w 1993 roku w piśmie do prokuratury dwóch rosyjskich uczonych. Prokuratura uznała, że nie są one wiarygodne. Wersję śmierci poety z rąk OGPU zaprezentowano również w serialu Jesienin, nakręconym w 2005 roku.
Twórczość
Jesienin opublikował wiele poematów i zbiorów poezji, takich jak:
Inonia (1918) - poemat
Przemienienie (1918) - poemat
Sorokoust (1920) - poemat
Spowiedź chuligana (1920, polski przekład 1935)
Pugaczow (1921) - poemat dramatyczny
Moskwa karczemna (1922, przekład polski 1924) - cykl wierszy
Ruś sowiecka (1924, wydanie polskie 1935) - poemat
Anna Sniegina (1925) - poemat
Czarny człowiek (1925) - poemat
Motywy perskie (1925) - cykl wierszy miłosnych
W twórczości łączył wątki rosyjskiej tradycji ludowej z mitologią Greków oraz gloryfikacją zwykłego, chłopskiego życia. Jako współzałożyciel ugrupowania imażynistów, reprezentował tzw. nurt wiejski. We wczesnej twórczości przed i porewolucyjnej łączył motywy religijne z kultem przyrody i wsi ojczystej; entuzjasta rewolucji pojmowanej jako zwycięstwo żywiołu chłopskiego i patriarchalnej utopii (m.in. poematy Inonia 1918, Przemienienie 1918). Z czasem w jego wierszach coraz częściej pojawiały się wątki katastrofizmu, wyobcowania współczesnego człowieka, żalu za dawną Rosją. Coraz silniejsze były też motywy anarchicznego buntu i pesymizmu, którym dał wyraz w poemacie Sorokoust (1920), w Spowiedzi chuligana (1920, polski przekład 1935), poemacie dramatycznym Pugaczow (1921, wydanie polskie 1923), cyklu wierszy Moskwa karczemna (1922, przekład polski 1924) i w poemacie Czarny człowiek (1925).
Ciekawostki
Jesieninowi poświęcony jest wiersz Władysława Broniewskiego Nocny gość, który stał się także tekstem piosenki o tym samym tytule wykonywanej przez Pidżamę Porno.
Jacek Kaczmarski napisał wiersz Samobójstwo Jesienina (znany także pod tytułem Śmierć Jesienina)
Przemysław Gintrowski debiutował w 1976 roku na przeglądzie w warszawskiej Rivierze piosenką Epitafium dla Sergiusza Jesienina, do której tekst napisał Krzysztof Maria Sieniawski.
Protest mieszkańców Leningradu 16 marca 1987 roku przeciwko planom wyburzenia hotelu Angleterre był pierwszą w ZSRR legalną demonstracją ludności (hotel jednak wyburzono 18 marca, a w 1991 roku odbudowano).
Literatura rosyjska
Informacje ogólne i początkowe
Rosyjska literatura powstała na przełomie X i XI w. w związku z rozwojem piśmiennictwa i kultury feudalnej Rusi. Jej fundamentem stała się ustna twórczość ludowa - tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI-XIII w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej.
W początku XII w. rozwijało się piśmiennictwo głównie w ośrodkach kulturalnych Nowogrodu, Kijowa, Smoleńska. Pierwsze wybitne dzieła to m.in.: Powieść minionych lat i Pouczenie Władimira Monomacha (1096-1099). Największym osiągnięciem staroruskiej literatury XII w. było Słowo o wyprawie Igora (ok. 1185).
Odrodzenie w literaturze rosyjskiej
W końcu XV i w połowie XVI w. powstała literatura ogólnoruska, w XVII w. pojawiły się pierwsze utwory antyfeudalne, satyryczne lub wręcz "heretyckie", jak Żywot protopopa Awwakuma (1672-1675). Pod koniec XVII i na początku XVIII w. pojawiły się nowe gatunki: kazanie publicystyczne (Teofan Prokopowicz) oraz literatura fabularna, zapoczątkowana przez A.D. Kantemira.
Klasycyzm
Lata 30.-70. XVIII w. to okres klasycyzmu - powstawały wówczas dzieła nacechowane patosem, nierzadko z akcentami satyry (M.W. Łomonosow, A.P. Sumarokow). W 2. połowie XVIII w. nastąpiło ożywienie życia kulturalnego (m.in.: otwarcie Uniwersytetu Moskiewskiego w 1755, powstanie Teatru Rosyjskiego w Petersburgu w 1756, założenie czasopism literackich, wydawanie dzieł wybitnych pisarzy).
Literatura schyłku XVIII i XIX wieku
W końcu XVIII w. w literaturze rosyjskiej zaznaczyły się przeciwstawne tendencje - zachowawcze (G.R. Dierżawin), sentymentalistyczne (N.M. Karamzin) oraz rewolucyjne (A.N. Radiszczew).
Wybitnym przedstawicielem romantyzmu początku XIX w. był W.A. Żukowski, twórca poematów, elegii i ballad. Rewolucyjny nurt romantyzmu znalazł wyraz w twórczości poetów dekabrystów (K.F. Rylejew, A.I. Odojewski, W.K. Küchelbecker i inni). Ostrą krytykę ustroju i dawnej mentalności zawierała twórczość A.S. Gribojedowa. Największym pisarzem tego okresu był A.S. Puszkin.
Sytuacja literatury rosyjskiej w XX wieku
Wiek XIX dał literaturze światowej takich pisarzy, jak: M.J. Lermontow, F.I. Tiutczew, N.W. Gogol, I.S. Turgieniew, N.A. Niekrasow, A.N. Ostrowski, N.S. Leskow, F.M. Dostojewski, L.N. Tołstoj, A.P. Czechow, a także wybitnych myślicieli, krytyków i filozofów (A.I. Hercen, W.G. Bieliński, N.G. Czernyszewski, N.A. Dobrolubow).
Przełom XIX-XX w. przyniósł nastroje rozczarowania, powstały ugrupowania pisarzy o orientacjach dekadenckich (D.S. Mereżkowski, Z.M. Gippius), a także grupy poetów akmeistów (A.A. Achmatowa, N.S. Gumilow, O.E. Mandelsztam), symbolistów (A.A. Błok, K.D. Balmont, W.J. Briusow) oraz futurystów (D.D. Burluk, W.W. Chlebnikow, W.W. Majakowski). Inni pisarze (A.S. Sierafimowicz, A.I. Kuprin, I.A. Bunin, W.G. Korolenko) kontynuowali nurt realistyczny, nawołując do rewolucyjnych przemian (M. Gorki).
Po rewolucji 1917 w literaturze rosyjskiej dominował patos historycznych przemian, szczególnie widoczny w twórczości poetyckiej W.W. Majakowskiego. Niektórzy pisarze z kręgu symbolistów nadawali swym utworom wydźwięk wręcz apokaliptyczny (A.A. Błok, W.J. Briusow). W latach 20. rozwinął się talent poetycki S.A. Jesienina i E.G. Bagrickiego, znaczące utwory publikowali: A.N. Tołstoj, J.K. Olesza, B.I. Pilniak, I.E. Babel.
Powstały liczne ugrupowania literackie zajmujące skrajne pozycje, przeciwko którym wystąpiła najmocniejsza organizacja RAPP. Zaostrzenie walk na froncie literackim i coraz wyraźniejsze upolitycznienie literatury spowodowało falę emigracji rosyjskich literatów na Zachód (wyemigrowali m.in.: I.A. Bunin, A.I. Kurpin, M.I. Cwietajewa).
W latach 30. okrzepło pisarstwo K.G. Paustowskiego, I. Ilfa i J.P. Pietrowa, M.A. Bułhakowa. Wyraźnych kształtów nabrał nowy kierunek w literaturze rosyjskiej, zwany realizmem socjalistycznym, zatwierdzony oficjalnie przez utworzony w 1934 Związek Pisarzy ZSRR. W latach II wojny światowej przeważała publicystyka, nowelistyka, a zwłaszcza poezja. Wśród pisarzy wyróżnili się: A.N. Tołstoj, I.G. Erenburg, W.S. Grossman, K.M. Simonow, z poetów zaś - A.T. Twardowski, P.G. Antokolski, M.I. Aliger, W.M. Inber.
Realizm socjalistyczny
Okres powojenny cechuje całkowita dominacja realizmu socjalistycznego. Potępieni przez oficjalne kręgi partyjnych decydentów, "bezideowi i apolityczni" pisarze (A.A. Achmatowa, M.M. Zoszczenko i inni) na długie lata zostali odsunięci od czynnego udziału w życiu literackim. Preferowani byli pisarze realizujący linię partii, np. W.P. Ażajew, S.P. Babajewski. Wypowiadali się jednak nadal pisarze znaczący, jak: W.F. Panowa, W.S. Grossman.
Czas "odwillży"
Po śmierci J.W. Stalina nastąpił "odwilżowy" okres lat 60. Olbrzymią popularność zyskała poezja zbierająca tysiączne audytoria na publicznych spotkaniach z twórcami. Do czołówki "pokolenia lat 60." należeli: J.A. Jewtuszenko, B.A. Achmadulina, A.A. Wozniesienski, R.I. Rożdiestwienski, N.N. Matwiejewa, B.S. Okudżawa, W.S. Aksionow.
Na fali "odwilży" powróciły do czytelników utwory A.A. Achmatowej, M.I. Cwietajewej, O.E. Mandelsztama, w 1966-1967 opublikowano po raz pierwszy w periodyku Moskwa powieść M.A. Bułhakowa Mistrz i Małgorzata (1928-1940). Wśród prozaików renomę zdobyli: J.M. Nagibin, P.L. Proskurin, W.G. Rasputin, W.P. Astafjew, J.W. Trifonow, W.M. Szukszyn, J.P. Bondariew.
Powstała nowa odmiana refleksyjnej, dokumentalnej prozy, zawierającej filozoficzne uogólnienia (W.P. Katajew, A.N. Rybakow, G.J. Bakłanow). Okres ten wyzwolił nowe tendencje wolnościowo-demaskatorskie, nadal jednak cenzura ograniczała swobodę wypowiedzi.
W latach 70. i 80. szeroką działalność rozwinął tzw. samizdat (literatura "drugiego obiegu", wydawana nielegalnie). Wielu pisarzy wyemigrowało na Zachód (I.A. Brodski, W.S. Aksionow, G.N. Władimow, A.I. Sołżenicyn), mimo ograniczeń pojawiły się nie drukowane dotąd dzieła W.T. Szałamowa, M.A. Bułhakowa, B.A. Pilniaka, A.P. Płatonowa, N.S. Gumilowa.
W dramaturgii na czołowych miejscach uplasowały się sztuki A.W. Wampiłowa, A.I. Gelmana, autorów z kręgu grupy OBERIU ("teatr absurdu"). Swoistą syntezę dotychczasowych doświadczeń i wizji przyszłości zaprezentowała nowa fantastyka (A.N. i B.N. Strugaccy, K. Bułyczow i inni).
Współczesność
Radykalne przemiany lat 90. stworzyły całkowicie nową, nadzwyczaj złożoną sytuację w literaturze rosyjskiej (trudności ekonomiczne, uszczuplenie rynku księgarskiego, drastyczne zmniejszenie nakładów, upadek roli związków twórczych itd.), toteż zaczyna ona dopiero kształtować swoje nowe oblicze i uświadamiać sobie własną tożsamość.
1