HISTORYCZNE UJĘCIE ZDROWIA I PROMOCJI ZDROWIA

POZIOMY I OBSZARY PROMOCJI ZDROWIA

ZDROWIE

Człowiek od zarania dziejów interesował się własnym zdrowiem. Początkowo w sposób nie w pełni uświadomiony, lecz w miarę rozwoju społecznego jego wiedza w tym zakresie ulegała znacznemu poszerzeniu. Rozwój nauk przyrodniczych, szczególnie na przestrzeni dwóch ostatnich wieków, spowodował olbrzymi postęp w naukach medycznych.

• Czasy starożytne

W kulturze europejskiej jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie był Hipokrates(ur. na wyspie Kos, żył w latach 460-377 p.n.e.), „ojciec medycyny europejskiej”. W myśl jego poglądów dobre samopoczucie, to zdrowie, a złe samopoczucie, to choroba - zależą od równowagi między tym, co nas otacza, a nami. Zewnętrzna równowaga między człowiekiem, a środowiskiem pozwala na stworzenie równowagi wewnętrznej. Ocena zdrowia dokonana przez Hipokratesa, jako kategorii „dobrego i złego samopoczucia”, dopuszcza wiele subiektywizmu, który zawężał pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia. Obiektywność pojawiła się dopiero w sformułowaniu zależności zdrowia od równowagi między człowiekiem, a otoczeniem.

W relacjach człowiek-otoczenie można obserwować zdrowie, jakby z zewnątrz - jego oznaki, cechy i efekty możliwe i poddawane ocenie innych ludzi. Człowiek jest kryterium obiektywności w ocenie i formułowaniu potencjału zdrowia własnego i innego człowieka, bowiem przed innym człowiekiem i ludźmi manifestowane są zachowania wskazujące na posiadanie zdrowia lub jego brak.

Swoją wiedzę Hipokrates przekazał uczniom, która została spisana 100 lat po jego śmierci w dziele „Corpus Hippocraticum”. Przekazał wiedzę, która nie straciła na aktualności po dzień dzisiejszy. W pismach „O powietrzu, wodach i okolicach” oraz „O zdrowym trybie życia” zawarł główne ówczesne zasady higieniczne. Głosił, że źródłami choroby mogą być nieodpowiednie czynniki i warunki otaczające człowieka oraz czynniki powstające i rozwijające się w samym organizmie. Podkreślał o konieczności wnikliwej obserwacji otoczenia i samego chorego oraz prowadzenia eksperymentów, które mają na celu wyjaśnić źródła choroby. Mówił o dokładnym zaznajomieniu się z warunkami mieszkańców, ich sposobem życia i żywienia, poznania klimatu, powietrza, wiatrów oraz właściwości gleby i wody w danej miejscowości. Pisma Hipokratesa podawały pierwsze dane dot. częstości występowania chorób w różnych częściach kraju. Założenia Hipokratesa opierały się na dwóch elementach: ruchowi człowieka (aktywności) i racjonalnemu żywieniu, co przełożyło się na praktykę i organizowano cykliczne zawody sportowe (najsłynniejsze, organizowane co 4 lata w Olimpii, do czego nawiązują współczesne olimpiady).

W okresie największego rozwoju państwa rzymskiego duże zasługi dla rozwoju zdrowia miał Galen(Claudius Galenus żył ok. 130 - 200 n.e. - rzymski lekarz greckiego pochodzenia, anatom, badacz i pisarz, jeden z najznakomitszych starożytnych lekarzy, wywarł olbrzymi wpływ na rozwój nauk medycznych w średniowieczu i odrodzeniu). Jego zasługi polegały na zebraniu i uporządkowaniu wiedzy medycznej w 6-tomowym dziele pod tytułem „De sanitate tuenda”. Nawiązując do wcześniejszych nauk Hipokratesa, Galen przedstawił tezy dot. zdrowia i jego ochrony. Wg. niego ciało ludzkie tworzą 4 podstawowe płyny: krew, flegma, żółć żółta i żółć czarna. Płyny te odpowiadać 4 elementom, które tworzą świat: powietrze, woda, ogień i ziemia. Zarówno płyny te, jak i elementy tworzyły z kolei 4 jakości: gorąco, wilgotno, sucho i zimno.

Twierdzono wówczas, że płyny organizmu, zrównoważone i odpowiednio zmieszane stosownie do ich ilości, jakości, siły i temp., mogły świadczyć o doskonałym zdrowiu człowieka.

Galen uważał, że zdrowie człowieka jest zagrożone przez 2 źródła zepsucia:

• wewnętrzne (podeszły wiek człowieka oraz zmiany w stałym obiegu substancji w organizmie - przyjmowanie picia, pożywienia i formowanie się ekskrementów);

• zewnętrzne - zagrożenie przez różne czynniki środowiska (w pracy, w domu, itp.).

Dużą zasługą Galena było usystematyzowanie dotychczasowej wiedzy higieniczno-medycznej Grecji i Rzymu. Konsekwencją tego w Rzymie była budowa urządzeń sanitarno-higienicznych (dostarczanie z gór źródlanej wody do picia przez specjalne w tym celu zbudowane akwedukty oraz usuwanie nieczystości za pomocą kanalizacji). Ówczesne urządzenia kanalizacyjne, zwane cloaca maxima, po odpowiednich modyfikacjach, przetrwały w Rzymie do dzisiaj.

W czasach greckich i rzymskich lekarze opierali swoje rozumienie pojęcia „zdrowia” na tzw. schemacie uniwersalnym, przedstawionym w dziele „Corpus Hipocraticum”, a następnie rozwiniętym przez Galena w jego pracach. W schemacie tym do zdrowia i choroby odnosił temperament i humor. W określeniu zdrowia zwracano uwagę na równowagę lub jej zaburzenia w „części stałej”, „części płynnej” i „części psychicznej” organizmu człowieka. Dla zachowania zdrowia wymagana była równowaga 6-ciu czynników: powietrza i światła, jedzenia i picia, ruchu i odpoczynku, snu i czuwania, wydzielania i wydalania oraz emocji.

Wyróżniono też 3 kategorie funkcji ciała związane z działaniem świadomym i nieświadomym:

• czynności zależne od człowieka;

• niezależne od człowieka czynności fizjologiczne;

• odchylenia patologiczne.

Platon (427-347 p.n.e. -grecki filozof; był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim; był uczniem Sokratesa) pojecie zdrowia definiował, jako doskonalenie stylu życia, mające związek z dietą oraz rozwojem duchowym i kulturalnym.

Plutarch (ur. ok. 50 r. n. e., zm. ok. 125 r.n.e. - jeden z największych pisarzy starożytnej Grecji, historyk, filozof-moralista oraz orator) w jednym ze swoich dzieł zalecał dla zachowania zdrowia położenie nacisku na aktywność i pracę, przy czym podkreślał, że wśród innych, zasadniczym warunkiem zdrowego życia jest aktywność i wolność osobista człowieka.

Stoicy (rzymscy filozofowie utożsamiani z kierunkiem filozoficznym stoicyzmem zapoczątkowanym w III wieku p.n.e. w Atenach przez Zenona z Kition, doprowadzony do ostatecznej formy przez Chryzypa i kontynuowany przez całą starożytność) w swojej filozofii pomniejszali wartość zdrowia fizycznego, a na pierwszy plan wysuwali rozwój i harmonię umysłową. Najniższą pozycję w hierarchii wartości zajmowała śmierć. W ówczesnych czasach sposób życia w zdrowiu i radzenie sobie w chorobie były miernikami poziomu kultury. Piękno i cnota stanowiły jedność, gimnastykę łączono z muzyką, tańcem i poezją, aby służyły zarówno ciału, jak i duszy. W leczeniu najważniejsza była dieta, a dopiero potem leki i na końcu chirurgia.

• Czasy nowożytne

W średniowieczu chrześcijaństwo interpretowało zdrowie nie tylko, jako brak choroby i cierpienia, lecz również jako zdolność do ich znoszenia. Chorobę traktowano, jako boską karę za popełnione grzechy, a śmierć była nieodłączną cechą ludzkiego istnienia. Ważne było utrzymanie ciała w czystości, gdyż stanowi ono naczynie duszy. Normy porządku klasztornego były pełne zasad higieny ogólnej i higieny żywienia, które szerzono wśród wszystkich wiernych. Niektóre zakony miały bardzo surową regułę, nawet zagrażającą zdrowiu, a nawet życiu (samookaleczenia przez biczowanie). Generalnie jednak z perspektywy historycznej rolę zgromadzeń zakonnych dla utrzymania zdrowia i zachowań prozdrowotnych należy ocenić pozytywnie.

Symbolem przejścia z średniowiecza do czasów nowożytnych jest Paracelsus (lekarz i filozof, był twórcą uniwersalnej doktryny makro- i mikrokosmosu). Wg. niego zdrowie nie jest dawane przez naturę, lecz musi być stale zdobywane, a czas śmierci zależy wyłącznie od człowieka.

Dalszy rozwój cywilizacji wiązał się z rozwojem miast. Gromadzenie się ludzi na małej powierzchni potęgowało niebezpieczeństwo epidemii chorób zakaźnych, wobec zwiększonych kontaktów pomiędzy ludźmi i silnego zanieczyszczenia gleby i wody (min. epidemie cholery i ospy dziesiątkowały ludność Europy). Wydłużyła się droga od wiejskiego producenta produktów spożywczych do miejskiego konsumenta. Mogły więc one po drodze łatwiej ulec zepsuciu. Dlatego dbałość człowieka o własne zdrowie nie była już wystarczająca. Normy postępowania, które miały zapewnić zdrowie zbiorowości, otrzymały sankcję prawa publicznego. Pojawiły się przepisy o porządkach sanitarnych, o kontroli handlu żywnością, o postępowaniu na wypadek epidemii. Był to zalążek prawa sanitarnego. Dopilnowanie przestrzegania tych przepisów należało do władz policyjnych, a później do powstałej policji sanitarnej, jako fachowego organu administracji publicznej. Tak zaczynała formować się higiena publiczna, jako konieczne uzupełnienie higieny publicznej. Współcześnie pojęciem tym określa się zdrowie publiczne.

Przepisy policji sanitarnej miały charakter represyjny, ograniczały swobodę ludzi. Pozytywną stroną higieny publicznej były urządzenia higieny komunalnej, ułatwiające ludności zachowanie zdrowia, jak np. wodociągi, kanalizacja, łaźnie publiczne.

• Narodziny współczesnej higieny

Ok. połowy XIX wieku pod kierunkiem lekarzy-higienistów wyodrębniła się publiczna służba zdrowia. Anglia, jako pierwszy kraj, powierzyła lekarzom kierownictwo urzędów zdrowia i nadzór nad higieną komunalną. W wieku XVIII powstał tam nowoczesny przemysł fabryczny i tym samym nastąpiło przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast, głównie w poszukiwaniu pracy. Pojawił się liczny proletariat przemysłowy żyjący w warunkach urągających wszelkim zasadom higieny, co sprzyjało szerzeniu się chorób zakaźnych. Natomiast ruch handlowy, łączący porty angielskie z innymi krajami, ułatwiał inwazje cholery i innych chorób, co w zderzeniu z nieodporną populacją skutkowało masowymi epidemiami kończącymi się śmiercią. W tej sytuacji władze angielskie zdecydowały się na wciągniecie lekarz do administracji publicznej. W roku 1847 miasto portowe Liverpool, jako pierwsze powierzyło lekarzowi kierownictwo miejskiego urzędu zdrowia. W roku następnym w Londynie powołano na kierownicze stanowisko urzędu zdrowia dr Johna Simona, który później został pierwszym lekarskim doradcą rządu angielskiego do spraw higieny publicznej. Potrzebę fachowej służby zdrowia opracowała statystyka lekarska. Pierwszym statystykiem lekarskim powołanym w roku 1839 do angielskiego urzędu statystycznego był dr W. Farr.

Chemik Ludwik Pasteur we Francji i lekarz Robert Koch w Niemczech stworzyli podwaliny pod bakteriologię - dostarczyli eksperymentalne podstawy do walki z chorobami zakaźnymi. Max Pettemkoffer (1818-1901, chemik i lekarz z wykształcenia, higienista z wyboru), zwany ojcem higieny, w swoich badaniach szczególną uwagę zwrócił na środowisko, w którym żyje człowiek. Środowisko i jego czynniki określał, wykorzystywał i interpretował w odniesieniu do ściśle oznaczonych celów higieniczno-zdrowotnych. Jako pierwszy zaczął badać właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne powietrza, wody i gleby w aspekcie higienicznym. Swoimi badaniami przyczynił się do stworzenia nowych podstaw naukowych w różnych działach higieny, głównie w dziedzinie higieny środowiska. Za początek traktowania higieny, jako nowoczesnej, samodzielnej dyscypliny naukowej uważa się rok 1864 - jest to data założenia przez Pettemkoffera na Wydziale Lekarskim w Monachium pierwszej na świecie Katedry Higieny. Jego eksperymenty przekreślały panujące od pary tysięcy lat dotychczasowe poglądy w dziedzinie higieny. Pattemkoffer był twórcą higieny eksperymentalnej i nowego kierunku w medycynie, zwanego higieną ogólną.

W Polsce, przed uzyskaniem niepodległości w roku 1918, w okresie rozwoju ruchu pozytywistycznego, również interesowano się higieną. Działali wówczas: uczony prof. Teofil Wisłocki - pierwszy wykładowca higieny w Akademii Medyko-chirurgicznej w Warszawie, prof. Odo Bujwid - kierownik pierwszego w Polsce Zakładu Higieny na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz Józef Polak - założyciel Polskiego Towarzystwa Higienicznego w roku 1898.

Po odzyskaniu niepodległości w roku 1918, ówczesne władze państwowe powołały instytut naukowy -Państwowy Zakład Higieny w Warszawie.

W okresie międzywojennym działało dwóch profesorów-higienistów: Witold Chodźko w Lublinie i Marcin Kacprzak w Warszawie.

• Czasy współczesne

Współcześnie, wśród czynników wpływających na stan zdrowia populacji (oprócz genetycznych oraz środowiskowych, w tym środowiska fizycznego i społecznego), duże znaczenie ma styl życia, który oddziałuje w szczególny sposób zarówno na zdrowie, jak i samopoczucie człowieka. Dotyczy to odżywiania się, aktywności fizycznej i stosowania używek (nadmierne spożywanie alkoholu, palenie tytoniu). Negatywne wzorce mają duży wpływ na występowanie czynników ryzyka szeregu chorób, szczególnie cywilizacyjnych, które są przyczynami zgonów w Europie (choroby ukł. krążenia, nowotwory). Do czynników tych zalicza się: podwyższone RR, wysoki poziom cholesterolu i nadwaga, siedzący tryb życia.

Niekorzystne dla zdrowia zachowania są przyczyną występowania również innych chorób przewlekłych i tym samym wpływają na ogólną jakość życia społeczeństwa.

Styl życia w dużym stopniu zależy od zachowań typowych dla danej grupy społecznej oraz od warunków społeczno-ekonomicznych.

Rozwój medycyny w ostatnim trzydziestoleciu, to nie tylko głównie nowe możliwości diagnostyczne, terapeutyczne ale również edukacja zdrowotna, promocja zdrowia i zdrowie publiczne. Coraz więcej autorów opowiada się za taką koncepcją pojęcia zdrowia, która obejmowałaby zdrowie w sposób całościowy i komplementarny, czyli za tworzeniem zwięzłych definicji oddających nie tylko istotę zagadnienia, ale szerszy kontekst jego znaczenia, a mianowicie w postaci paradygmatu.

Od początku wieku XX do lat obecnych najważniejszym podmiotem w naukach medycznych jest człowiek w ujęciu holistycznym, czyli takim, które uwzględnia jego harmonijny rozwój fizyczny, umysłowy i społeczny. Zdrowie zaczęło podlegać interpretacji: medycznej, fizjologicznej, socjologicznej, psychologicznej, technologicznej i kulturowej. Pierwsza przyjęta przez WHO definicja pojawiła się w roku 1948 - „zdrowie, to pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby bądź niedomagania”. Definicja ta obowiązuje na świecie do dnia dzisiejszego, chociaż postęp wiedzy w zakresie nauk biologicznych i medycznych spowodował, że pojawiły się modyfikacje tej definicji, jednak nie zmieniające sensu definicji pierwotnej, np.:

• „zdrowie, to optymalny stan człowieka pod wzgl. biologicznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brak choroby";

• „zdrowie to stan lub zdolność organizmu ludzkiego do wykazywania odpowiednich czynności w określonych warunkach środowiskowych i genetycznych” (lata 60-te XX wieku);

• „zdrowie to stan swoistej równowagi albo oddziaływania miedzy układem, jaki stanowi organizm człowieka, a otaczającym go środowiskiem zewnętrznym, równowagi umożliwiającej trwanie, rozwój i reprodukcję człowieka” (lata 90-te XX w.)

Dobrostan fizyczny - to wszystkie czynniki związane z materialnym środowiskiem człowieka (powietrze, gleba, woda, środowisko pracy, środowisko zamieszkania). Dobrostan fizyczny obejmuje badanie i ocenę wpływu tych czynników na zdrowie populacji. Jest ważną częścią: higieny środowiska naturalnego człowieka (powietrze, gleba, woda), higieny żywienia i żywności, higieny pracy, higieny komunalnej (odpady, ścieki), higieny szkolnej i innych.

Dobrostan psychiczny - obejmuje ważną sferę życia każdego człowieka. Dotyczy depresji psychicznych i nerwic o różnej etiologii, które dotykają dużej liczby współczesnej populacji i w konsekwencji są przyczyną zaburzeń somatycznych.

Dobrostan społeczny - staje się coraz bardziej powszechny w utrzymaniu zdrowia populacji. Konflikty społeczne, rosnące bezrobocie (szczególnie wśród młodzieży), czy pogłębiające się rozwarstwienie majątkowe -powodują frustracje, które mają ogromny wpływ na stan zdrowia. W tej sytuacji szczególną funkcję do spełnienia mają pielęgniarki, szczególnie pielęgniarki środowiskowe, ponieważ mają one stały kontakt z podopiecznymi. Dlatego ogromną rolę odgrywa właściwe przygotowanie zawodowe, umożliwiające efektywne sprawowanie opieki.

PROMOCJA ZDROWIA

Korzenie idei promocji zdrowia sięgają starożytności, świętych ksiąg oraz kultur Wschodu i Zachodu, kultu Higiei w starożytnej Grecji i medycyny Hipokratesa.

Promocja zdrowia pojawiła się już w latach 70-tych, a rozwinęła pod koniec XX wieku.

Prekursorem promocji zdrowia w jej obecnym kształcie jest Kanada. W Kanadzie w roku 1974 został ogłoszony przez Ministra Zdrowia Marca LaLonde'a raport pt. „Nowe perspektywy dla Zdrowia Kanadyjczyków”, w którym po raz pierwszy użyto tego pojęcia.

Posłużono się nim także w 1977 r. w dokumentach XXX Światowego Zgromadzenia Zdrowia, a następnie rozwinięto w Ałma Acie w 1978 r., gdzie wskazano na potrzebę przywiązywania wagi do zachowania zdrowia przez jego promowanie. Od tego momentu pierwsze praktyczne zastosowanie pojęcia miało miejsce w 1979 r. w amerykańskim narodowym programie promocji zdrowia. Uznano w nim, że „promocja zdrowia dotyczy w zasadzie ludzi zdrowych i dąży do rozwoju takich działań zbiorowości i jednostek, które mogą im pomóc w nabyciu stylów życia, mogących utrzymać i wzmocnić stan ich dobrego samopoczucia”.

W 1980 r. Dwore i Kreuter stworzyli definicję, która zawierała elementy stwarzające podstawy do planowania programów z zakresu promocji zdrowia: „promocja zdrowia jest procesem ochrony zdrowia, którego ważnym elementem jest różnego rodzaju wsparcie ze strony poszczególnych osób - rodziny, grup społecznych oraz władz lokalnych czy regionalnych, dzięki którym praktykowane zachowania zdrowotne stałyby się normą społeczną: proces ochrony zdrowia może być prowadzony poprzez włączenie edukacji zdrowotnej, jednak nie można ograniczyć się wyłącznie do niej”.

W 1985 r. Tannahill stwierdził, że „promocja zdrowia włącza dostarczenie pacjentom gotowej dostępnej informacji na temat zdrowego stylu życia i sposobu najlepszego użytkowania służby zdrowia z intencją umożliwienia ludziom dokonywania prozdrowotnych wyborów i zwiększenie świadomości odkrywania czynników determinujących zdrowie w środowisku”.

W obawie przed nadużywaniem promocji zdrowia przez nadawanie jej zbyt wielu definicji Tannahill zaproponował używanie terminu „promocja zdrowia”, jako „parasola” obejmującego edukację zdrowotną oraz tzw. inżynierię społeczną, czyli różnego rodzaju działania legislacyjne, fiskalne, organizacyjne i środowiskowe. Def. wg. Tannahill z 1985 r.: promocja zdrowia = edukacja zdrowotna x polityka zdrowia publicznego.

W 1986 r. podczas Konferencji Promocji Zdrowia w Ottawie sformułowana została def. określająca promocje zdrowia, jako „proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad zdrowiem, stwarzający im możliwość jego popierania oraz prowadzący do osiągnięcia dobrostanu fizycznego, umysłowego i społecznego”.

W Karcie Ottawskiej zawarta jest również definicja promocji zdrowia, która uwzględnia elementy promocji zdrowia i wpływ różnych czynników na zdrowie: „promocja zdrowia to działania zmierzające do spełnienia przynajmniej 12-tu uwarunkowań dobrego samopoczucia:

• utrzymanie kondycji psychofizycznej stosownie do płci i wieku;

• uzyskanie odpowiedniego wykształcenia;

• możliwość zatrudnienia;

• odpowiednie warunki pracy;

• odpowiednie warunki mieszkaniowe;

• odpowiednie odżywianie i zaopatrzenie w żywność;

• dostępność odpowiedniej odzieży;

• poczucie bezpieczeństwa;

• możliwość oszczędzania;

• możliwość komunikacji i łączności;

• możliwość regeneracji sił;

• możliwość wypoczynku i rozrywki”.

Lista tych czynników uległa zmianom na listach WHO w roku 1970 i 1980. Jej ostateczny kształt opracowano w roku 1986 na Konferencji Promocji Zdrowia i zamieszczono w Karcie Ottawskiej.

W 1978 r. Zgromadzenie Światowej Organizacji Zdrowia w Ałma Acie zobligowało wszystkie kraje członkowskie WHO do przyjęcia zamieszczonych w dokumencie „Zdrowie dla Wszystkich w 2000 roku”. Szczególny nacisk położono na POZ, jako niezbędny środek do zapewnienia zdrowia dla wszystkich. Dokumenty te podkreślały 5 zasad/działań charakteryzujących promocję zdrowia. Są to działania, które:

• obejmują populacje w kontekście życia codziennego;

• oddziałują na determinanty zdrowia, a nie tylko na indywidualną zmianę zachowań;

• łączą w sposób komplementarny różne metody i sposoby podejścia, takie jak: informację, komunikację, edukację, legislację, system podatkowy oraz zmiany organizacyjne i spontaniczne działania społeczne;

• zachęcają społeczeństwo do szerokiego udziału w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych przez uczestnictwo w „ruchu samopocowym”;

• podkreślają rolę zawodów medycznych w POZ, zarówno w procesie edukacji, jak i działaniach, które zmierzają do zapewnienia ludziom jednakowych możliwości bycia zdrowym, tzw. równość w zdrowiu.

Rozwój promocji zdrowia w świetle obrad konferencji międzynarodowych

I Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia - 1986, Ottawa

Odbyła się 17 - 21 XI 1986 r. w Ottawie w prowincji Ontario. Zorganizowana przez: Ministerstwo Zdrowia Kanady, Kanadyjskie Stowarzyszenie Zdrowia Publicznego i WHO. Wzięło w niej udział ponad 200 uczestników z 38 krajów. Efektem obrad jest „Karta Ottawska dla Promocji Zdrowia” - dokument programowy promocji zdrowia, zwany też konstytucją promocji zdrowia.

Tekst Karty Ottawskiej zawiera:

• definicję promocji zdrowia;

• kierunki działań dla promocji zdrowia;

• główne obszary działań;

• apel o stworzenie sojuszu na rzecz zdrowia powszechnego.

Definicja promocji zdrowia

Promocja zdrowia to „proces umożliwiający ludziom kontrolę nad swoim zdrowiem oraz tworzenie im możliwości jego poprawiania, utrzymania”. Wg. tej definicji społeczeństwo ma być dla promocji zdrowia siłą, która zastąpi dotychczasowe próby wdrażania zagadnień zdrowia do programów rządowych na rzecz społecznych zachowań i ich zaangażowanie w sprawy zdrowia.

Karta Ottawska określa działania promocji zdrowia, jako wspierające, broniące i umożliwiające zachowanie zdrowia oraz wychodzące poza system służby zdrowia.

Kierunki działań dla promocji zdrowia wg Karty Ottawskiej:

• obrona warunków niezbędnych dla zdrowia (niezbędne dla zachowania zdrowia warunki bytowe i źródła to: pokój, poczucie bezpieczeństwa, kształcenie, odżywianie, zarobki, inżynieria społeczna oraz czynniki polityczne, ekonomiczne i społeczne - mogą im sprzyjać lub szkodzić;

• umożliwianie działań niezbędnych do powiększania potencjału zdrowotnego (oznacza to zapewnienie sprzyjających warunków środowiskowych, dostępu do informacji, kształtowanie praktycznych umiejętności życiowych i tworzenie właściwych warunków do podejmowania prawidłowych decyzji zdrowotnych);

• godzenie różnych interesów w imię interesu nadrzędnego, jakim jest zdrowie. W praktyce wymaga to skoordynowanych działań ze strony wszystkich zainteresowanych: rządu, sektora ochrony zdrowia, instytucji społecznych, gospodarczych, organizacji i zrzeszeń działających na zasadzie dobrowolności oraz władz i samorządów terytorialnych, przemysłu i środków społecznego przekazu. Ważne jest uczestnictwo ludzi - jednostek, rodzin, grup środowiskowych. Za godzenie społecznych interesów powinny odpowiadać organizacje zawodowe i społeczne.

Główne obszary dla promocji zdrowia:

• Określenie polityki zdrowia publicznego

Promocja zdrowia wykracza poza obręb opieki zdrowotnej. Zobowiązuje do rozwiązywania spraw zdrowia poprzez inicjatywy ustawodawcze polityki budżetowej, nakładanie podatków i wprowadzanie zmian organizacyjnych. Wspólnie wprowadzone zmiany przyczyniają się do min. do zapewnienia zdrowszych produktów i usług, świadczeń społecznych i warunków ekologicznych. Ważnym elementem polityki jest określenie barier i oporów wobec polityki społecznej i poszukiwanie środków zaradczych.

• Tworzenie sprzyjających warunków środowiskowych

Wzajemne wspieranie się i troska o siebie i o społeczność lokalną, regionalną, krajową i ogólnoświatową, jest podstawową zasadą. Obrany przez dane społeczeństwo sposób organizowania pracy powinien być pomocny w tworzeniu dobrego społeczeństwa. Praca i wypoczynek powinny przyczyniać się do ugruntowywania zdrowia. Wszystkie strategie promocji zdrowia muszą być kojarzone z dążeniem do ochrony środowiska naturalnego i społecznego.

• Wzmacnianie inicjatyw i działań środowiskowych na rzecz zdrowia

Społeczeństwo lokalne powinno działać na rzecz ustalenia priorytetów, strategii, planowania, podejmowania decyzji i ich wdrożenia w celu uzyskania poprawy zdrowia. Ważnym elementem rozwoju społeczeństwa , w tym działań na rzecz zdrowia jest wzmocnienie samopomocy i wsparcia społecznego. Wymaga to pełnego i stałego dostępu do informacji, edukacji zdrowia i środków finansowych.

• Rozwijanie osobistych umiejętności i utrzymania zdrowia

Promocja zdrowia pomaga w rozwoju człowieka i jego umiejętności współżycia społecznego poprzez udostępnienie informacji, wychowywanie i doskonalenie praktycznych umiejętności życiowych. Ma to ważne znaczenie w kształtowaniu umiejętności uczenia się przez całe życie, tak aby każdy był w stanie rozwiązać problemy w różnych sytuacjach życiowych, a zwłaszcza w przypadku kalectwa. Powinny do tego przygotowywać: dom, szkoła, zakład pracy, środowisko komunalne.

• Reorientacja służby zdrowia

Odpowiedzialność za promocję zdrowia ma charakter zespołowy i indywidualny. Spoczywa na profesjonalistach zdrowia, zakładach opieki zdrowotnej, administracji państwowej resortu ochrony zdrowia. Konieczne jest zbudowanie takiego systemu opieki, który zająłby się problematyką zdrowia, tzn. przeniesieniem punktu ciężkości na promocje zdrowia i uwrażliwienie na reagowanie na potrzeby zdrowotne danej społeczności. Misją sektora zdrowia jest wspomaganie jednostek w dążeniu do pełnego zdrowia.

Apel o stworzenie sojuszu na rzecz zdrowia publicznego

Uczestnicy Konferencji zaapelowali min. o:

• czynne zaangażowanie się w praktyce ogólnospołecznej na rzecz zdrowia we wszystkich dziedzinach życia;

• przeciwstawianie się wytwarzaniu produktów szkodliwych dla zdrowia i sytuacji, które powodują wyczerpanie się naturalnych środków;

• koncentrowanie się na zagadnieniach zdrowia publicznego, min. na zagadnieniach ekologicznych;

• usuwanie upośledzeń powstałych wskutek norm obyczajowych lub regulacji prawnych;

• uznanie człowieka za źródło zdrowia i udzielenie wsparcia w staraniach dotyczących dbania o zdrowie;

• uznanie społeczności lokalnej za miarodajne źródło opinii o warunkach zdrowotnych;

• uznanie zdrowia za priorytet i główny interes społeczny;

• zajęcie się globalnymi wyzwaniami ekologicznymi, jakie powstały na wskutek prowadzonych stylów życia;

II Miedzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia - 1988, Adelajda

Zorganizowana w dniach 5 - 9 IV 1988 r. w Adelajdzie w Australii z udziałem 240 przedstawicieli z 42 krajów.

Priorytetowymi problemami konferencji były:

• związek między równością w zdrowiu, a dostępnością do świadczeń zdrowotnych;

• potrzeba stworzenia rzeczywistej odpowiedzialności rządów za zdrowie obywateli przy zachowaniu ich osobistej odpowiedzialności za własne zdrowie.

Podczas konferencji wiele uwagi poświęcono polityce zdrowia publicznego. Polityka zdrowia publicznego ma tworzyć świadomość społeczeństwa na temat zdrowia poprzez: zmianę stylu życia, spożywanie nieszkodliwej dla zdrowia żywności i zaprzestania palenia tytoniu. Polityka ta ma być kierowana przez rząd, pracowników służby zdrowia i przez ogół społeczeństwa, a warunkiem sukcesu jest współpraca na wszystkich poziomach organizacyjnych: lokalnym, krajowym i zagranicznym. Na konferencji ustalono tzw. rekomendacje. Najważniejsze zadania dla polityki zdrowia publicznego, to:

• poprawienie działań na rzecz zdrowia kobiet;

• poprawienie jakości żywności i żywienia;

• ograniczenie spożywania alkoholu i palenia tytoniu;

• tworzenie środowisk wspierających zdrowie.

Zalecono też połączenie zdrowia publicznego z ruchem ekologicznym w jedną całość, gdyż głównym celem polityki zdrowia publicznego jest własne tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu. Bezwzględnym nakazem jest troska o zdrowie całej planety z perspektywy ekologicznej.

Uczestnicy Konferencji przedyskutowali główne dylematy i trudności, które można spotkać w procesie tworzenia polityki zdrowia publicznego. Są to:

• określenie granic zdrowia publicznego;

• równowaga i współdziałanie pomiędzy różnymi poziomami w dziedzinie tworzenia polityki zdrowia publicznego;

• współzależność celów i sposobów przy określaniu zadań dla sektora zdrowia;

• ryzyko tworzenia koalicji przy wychodzeniu poza stereotypy;

• przywództwo w promocji zdrowia.

III Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia - 1991, Sundsvall

Odbyła się w Sundsvall w Szwecji w dniach 9 - 15 VI 1991 r. Uczestniczyło w niej 318 osób z 81 krajów.

Głównym tematem było tworzenie środowiska wspierającego zdrowie i była to kontynuacja problematyki poruszanej na wcześniejszych konferencjach. Ważnym elementem dyskusji były relacje zachodzące między zdrowiem, a środowiskiem w wymiarze fizycznym, kulturalnym, ekonomicznym i politycznym. Prowadzono prace nad takimi zagadnieniami, jak:

• żywność i rolnictwo;

• miejsce zamieszkania i środowisko lokalne;

• edukacja;

• praca i zatrudnienie;

• wsparcie społeczne i opieka;

• źródła energii i transport.

Efektem dyskusji było wykazanie, że trudne do osiągnięcia są cele strategii „Zdrowia dla Wszystkich 2000”, gdyż miliony ludzi żyją w biedzie i w coraz bardziej zdegradowanym środowisku, które zagraża ich życiu. Działaniem zmierzającym do zmiany tej sytuacji jest tworzenie środowisk wspierających, a nie niszczących zdrowie.

Po konferencji wydano Deklarację, w której poruszony został problem wielu milionów ludzi pozbawionych pracy, biednych i bez dostępu do opieki zdrowotne oraz tragiczne konsekwencje na zdrowiu z powodu konfliktów zbrojnych, brak dostępu milionów dzieci do edukacji, wykorzystywanie i dyskryminacje kobiet na rynku pracy.

Na konferencji wyłoniono 4 strategie zdrowia publicznego na poziomie społeczeństw lokalnych:

• wzmocnienie wsparcia i obrony przez działania środowisk lokalnych, szczególnie grup organizowanych przez kobiety;

• umożliwienie społeczności lokalnej i poszczególnym osobom podjęcia kontroli nad środowiskiem i zdrowiem przez edukację i wsparcie;

• tworzenie koalicji na rzecz zdrowia i środowisk wspierających w celu wzmocnienia związku strategii z organizowanymi kampaniami;

• prowadzenie mediacji w sprawach sprzeczności interesów społecznych, tak aby zapewnić równoprawny dostęp do środowisk wspierających zdrowie.

Ustalono również, że działania zmierzające do zrealizowania strategii „Zdrowie dla Wszystkich 2000” muszą uwzględniać 2 zasady:

• równość, która musi stanowić podstawę środowisk wspierających zdrowie, wyzwalając energię i siłę twórczą przez zaangażowanie wszystkich, również polityków;

• działania społeczne na rzecz środowisk wspierających zdrowie muszą uwzględniać interesy wszystkich żyjących istot oraz brać pod uwagę potrzeby przyszłych generacji.

IV Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia - 1997, Dżakarta

Odbyła się w Dżakarcie w Indonezji w dn. 21 - 25 VI 1997 r. (po raz pierwszy w kraju rozwijającym się). Hasłem konferencji było: „Nowi gracze dla nowej ery”. Celem spotkania była ocena osiągnięć promocji zdrowia od stworzenia globalnej strategii „Zdrowie dla Wszystkich 2000” w Ałma Acie i proklamacji Karty Ottawskiej w 1986 r.

Deklaracja Dżakarcka - podstawowy dokument tej konferencji - zawiera główne kierunki, zadania i strategie promocji zdrowia w stosunku do globalnych wyzwań zbliżającego się XXI wieku. Deklaracja zawiera 5 głównych konstatacji, które dotyczą:

• wizji promocji zdrowia;

• nowych uwarunkowań zdrowia;

• skuteczności oddziaływań promocji zdrowia;

• konieczności wprowadzenia nowych form działań w promocji zdrowia;

• priorytetów promocji zdrowia w XXI wieku.

Globalna Konferencja Promocji Zdrowia - 2000, Meksyk

Odbyła się pod hasłem „Od idei do czynów”.

Obecni na konferencji ministrowie podpisali dokument, w którym podkreślili, że uzyskanie możliwie najwyższego standardu zdrowia jest niezbędne dla rozwoju społeczno-ekonomicznego i równości, a promocja zdrowia jest głównym obowiązkiem, za którego odpowiedzialność ponoszą rządy.

Ustalili konieczność wprowadzenia takich działań, jak:

• ustanowienia promocji zdrowia priorytetem w politykach i programach na każdym szczeblu i doprowadzenia do aktywnego uczestnictwa wszystkich szczebli społeczeństwa we wdrażaniu działań promocji zdrowia;

• wspierania przygotowań krajowych planów działania w dziedzinie promocji zdrowia, które powinny określać perspektywy zdrowotne, odpowiednie polityki i programy, wspieranie badań i mobilizowanie środków dla budowania ludzkich i instytucjonalnych możliwości ich dalszego rozwoju, wdrożenie monitoringu i oceny;

• wzmocnienie sieci promujących zdrowie.

Podstawowe dokumenty związane z promocją zdrowia

Spośród wielu dokumentów dot. promocji zdrowia najważniejszymi są:

• Raport Lalonde'a - 1974 r.;

• Rezolucja 30.43 Światowego Zgromadzenia Zdrowia - 1977 r.;

• Deklaracja z Ałma Aty - 1978 r.;

• Rezolucja 34.58 Zgromadzenia Ogólnego ONZ - akceptacja „ZDW 2000” - 1979 r.;

• Europejska Strategia „ZDW 2000” - 1980, 1984, 1991 r.;

• Karta Ottawska - 1986 r.;

• Pięcioletnie plany działań SOZ w zakresie promocji zdrowia (1996-2001, 2001-2006);

• Zdrowie dla Wszystkich w XXI wieku - Zdrowie 21.

Raport Lalonde'a - 1974 r.

Ogłoszony w roku 1974. autorem był Laframboise, twórca koncepcji pól zdrowia. Natomiast Marc LaLonde (ówczesny Minister Zdrowia Kanady) wraz z innymi badaczami, rozwinął ją wprowadzając różne komponenty, zachowując jednak we wszystkich propozycjach „zachowania zdrowotne” i „styl życia”, jako ważne: uwarunkowanie zdrowia (50-60%), środowisko fizyczne i społeczne życia i pracy (20%), czynniki genetyczne (20%) i służbę zdrowia (10-15%). Marc Lalonde w swoim Raporcie „Nowa perspektywa dla zdrowia Kanadyjczyków” (A New Perspective on the Health of Canadian) zawarł wnioski służące rozwojowi zdrowia publicznego:

• potrzebę radykalnej zmiany w podejściu do zdrowia i jego uwarunkowań;

• uznawanie indywidualnych zachowań i stylu życia za główne przyczyny chorób i śmierci;

• konieczność współpracy międzysektorowej na rzecz ochrony zdrowia;

• nieprzypisywanie edukacji zdrowotnej wiodącej roli w procesie ochrony zdrowia;

• konieczność szerokiego wsparcia wszystkich sektorów mających na celu poprawę stanu zdrowia.

Punktem wyjścia dla tej koncepcji była następująca definicja zdrowia:

„Zdrowie jest wynikiem działania czynników związanych z dziedziczeniem genetycznym, środowiskiem, stylem życia i opieką medyczną. Promocja zdrowego stylu życia może wpłynąć na poprawę stanu zdrowia i ograniczyć zapotrzebowanie na opiekę medyczną” .

Lalonde wyróżnił 4 grupy czynników mających wpływ na stan zdrowia ludności: obszar biologii i genetyki, zachowań i stylu życia, środowiskowy (do którego zalicza się czynniki ekonomiczne, społeczne, kulturowe i fizyczne) oraz obszar organizacji systemu ochrony zdrowia. Wymienione obszary zdrowia znane są pod nazwą pól zdrowotnych Lalonde'a.

Koncepcja ta została potwierdzona, w zorganizowanym w 1948 roku w miasteczku Frimingham (Massachusetts, USA), czterdziestoletnim, prospektywnym programie badań nad czynnikami ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego. Wyniki niniejszego badania pozwoliły również uszeregować pola zdrowotne Lalonde'a według wielkości ich wpływu na stan zdrowia.

Determinanty zdrowia według pół Lalonde'a:

Rys. 4 główne czynniki/pola zdrowotne

Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne),  zatrudnienie,  czynniki ryzyka zdrowotnego i zawodowego, sposób rekreacji i wypoczynku oraz zachowania seksualne. 

Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%. Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych.

Zdrowie człowieka w 16% uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, które mogą powodować dziedziczne predyspozycje powodujące wystąpienie pewnych chorób i problemów zdrowotnych.

Jedynie 10%, czyli w najmniejszym stopniu na zdrowie ma opieka zdrowotna, tj. jej struktura, organizacja, funkcjonowanie oraz dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość,  samo leczenie i rehabilitację (droga i żmudna rehabilitacja często nie byłaby potrzebna, gdyby  zadbano o zdrowie wcześniej). 

Czynniki, które mają wpływ na zdrowie są liczne i współdziałające. Z wyjątkiem uwarunkowań genetycznych, mogą one wpływać na zdrowie w sposób bezpośredni i pośredni. Do determinantów bezpośrednich zaliczamy np. sposób odżywiania, nałogi, a determinantami pośrednimi są m.in. warunki makroekonomiczne, społeczno-demograficzne. Te drugie bardzo istotnie wpływają na skalę pozytywnego bądź negatywnego oddziaływania na zdrowie czynników bezpośrednich.

Podsumowując należy stwierdzić, że do najważniejszych determinant zdrowia należą środowisko społeczno-ekonomiczne, środowisko fizyczne oraz indywidualne zachowania.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (1986 r.) do czynników warunkujących zdrowie zalicza się pokój, schronienie, edukację, żywność, dochody, stabilny ekosystem, zrównoważone zasoby oraz sprawiedliwość społeczną i równość. Brak dostępu do tych czynników powoduje nierówności w zdrowiu społeczeństw, co z kolei prowadzi do nierówności społeczności lokalnych, regionów i krajów.

Rezolucja 30.43 Światowego Zgromadzenia Zdrowia - 1977 r.

W r. 1977 Światowe Zgromadzenie Zdrowia przyjęło rezolucję nr 30.43, w której określono cel, że „do roku 2000 mieszkańcy wszystkich krajów świata powinni mieć zapewniony taki poziom życia, który umożliwiałby i zapewniałby im życie społecznie i ekonomicznie produktywne”.

W dokumencie tym stwierdzono, że zdrowie zaczyna się w domu, szkole i zakładzie pracy, czyli w miejscach, gdzie żyją i pracują ludzie i gdzie zdrowie można stracić lub podtrzymać na dobrym poziomie.

Rezolucja 34.58 Zgromadzenia Ogólnego ONZ - akceptacja „ZDW 2000” - 1979 r.

W 1979 r. Światowe Zgromadzenie Zdrowia potwierdziło rezolucję 32.30 i wagę Deklaracji z Ałma Aty oraz sprecyzowano szczegółowe założenia Światowej Strategii „Zdrowie dla Wszystkich w roku 2000”. W 1979 r. również Zgromadzenie Ogólne ONZ potwierdziło rezolucje 34.58 „ZDW 2000”, co przyspieszyło działania implementacyjne Strategii.

Europejska Strategia „ZDW 2000” - 1980, 1984, 1991 r.

W 1980 r. Biuro Europejskie WHO sformułowało (a w r. 1984 udoskonaliło) pierwszą koncepcje europejskiej polityki „Zdrowia dla Wszystkich w 2000 roku”.

W 1991 r. Regionalny Komitet Europejski przyjął poprawioną wersję celów Europejskiej Strategii „Zdrowie dla Wszystkich w 2000 roku”. Sformułowano 38 celów, które niezmiennie od roku 1980 koncentrowały się wokół celów głównych:

• zapewnienia równości w sprawach zdrowia i opieki zdrowotnej;

• walki z chorobami, przedwczesną śmiercią i inwalidztwem (choroby ukł. krążenia, wypadki, choroby przewlekłe, zdrowie kobiet, choroby psychiczne, choroby zakaźne);

• walki z zagrożeniami środowiska (zanieczyszczenie wody, gleby, powietrza, promieniowanie jonizujące, zanieczyszczenie środków i produktów spożywczych);

• promocji zachowań sprzyjających zdrowiu (walka z paleniem tytoniu, wypadki przy pracy, poprawa warunków i sposobów żywienia, narkomania, alkoholizm, rozwijanie edukacji zdrowotnej w rodzinie, szkołach i środkach masowego przekazu);

• optymalizacji usług zdrowotnych i opieki zdrowotnej (bardziej efektywne i racjonalne wykorzystanie dostępnych zasobów, lepsze zarządzanie opieką zdrowotną).

W Strategii „ZDW 2000” , aby osiągnąć założone cele sformułowano hasła:

• zapewnienie równości w zdrowiu - poprzez zmniejszenie różnic w stanie zdrowia między różnymi krajami i poszczególnymi grupami ludności;

• dodanie życia do lat - przez uczynienie egzystencji człowieka sensowną i twórczą, dzięki zapewnieniu ludziom możliwości wszelkiego rozwoju oraz wykorzystania ich fizycznego i umysłowego potencjału;

• dodanie zdrowia do życia - poprzez podniesienie jakości życia, czyli godnego życia, dającego poczucie dobrostanu;

• dodanie lat do życia - poprzez dążenie do przedłużenia życia na drodze redukcji przedwczesnej umieralności, opóźnienia wystąpienia chorób oraz niepełnosprawności.

Karta Ottawska - 1986 r. (opisana wcześniej)

Pięcioletni plan działań WHO w zakresie promocji zdrowia (1996-2001)

W 1996 r. przyjęto 5-cio letni plan działań WHO w zakresie promocji zdrowia (1996-2001), w którym dąży się do:

• integracji problematyki zdrowotnej z programami rozwoju;

• zapewnienia równego dostępu do świadczeń zdrowotnych;

• promowania i zabezpieczenia zdrowia;

• zapobiegania i kontrolowania określonych problemów zdrowotnych.

Zgodnie z tym planem powinny być podejmowane działania w zakresie priorytetowych problemów zdrowotnych (palenie tytoniu, HIV/AIDS, zdrowie kobiet, starzenie się), głównie w aspekcie siedliskowym (szkoły, miejsca pracy, miasta) i przy użyciu metod używanych w promocji zdrowia (działania międzysektorowe, reorientacja świadczeń zdrowotnych, wspieranie działań prozdrowotnych i porozumiewania się).

Kwestie związane ze zdrowiem środowiskowym zawarte są w Karcie Europejskiej „Środowisko i zdrowie (1989r.) i w Deklaracji Helsińskiej (1994r.), w art. 129 Traktatu z Maastricht mówią o konieczności współpracy i wzajemnego wspierania w działaniach na rzecz zabezpieczania zdrowia ludzkiego poprzez zapobieganie chorobom, w tym głównie zapobieganie masowym zagrożeniom.

Zdrowie dla Wszystkich w XXI wieku - Zdrowie 21

„Zdrowie 21” tworzy zbiorowe doświadczenie europejskich Krajów Członkowskich poprzez regionalne podejście do „Zdrowia dla Wszystkich”. Udoskonalając wcześniejsze 38 regionalnych zadań „Zdrowia dla Wszystkich”, strategia ta określa 21 zadań na XXI wiek. Zadania te tworzą ważną politykę regionalną oraz dostarczają wytyczne dla działań w regionie i stanowią inspirację do określenia zadań na poziomie lokalnym i krajowym.

Jednym z zadań Strategii „Zdrowie 21” dla Regionu Europejskiego jest uzyskanie możliwie pełnego potencjału zdrowotnego dla wszystkich ludzi.

Określono:

Główne cele:

• promocja i ochrona zdrowia ludzi na przestrzeni ich życia;

• redukcja występowania głównych przyczyn chorób i urazów oraz złagodzenie cierpień nimi spowodowanych.

Podstawowe wartości:

• zdrowie, jako podstawowe prawo człowieka;

• równość w zdrowiu i solidarność w działaniu wewnątrz i pomiędzy krajami oraz ich mieszkańcami;

• uczestnictwo i rozliczanie z efektów działalności jednostek, grup, instytucji i społeczności lokalnych w zakresie dążenia do stałego rozwoju zdrowia.

Podstawowe strategie działania (dla zapewnienia zgodnego z osiągnięciami naukowymi, gospodarczego, społecznego i politycznego, zrównoważonego przebiegu wdrażania „Zdrowia 21):

• strategię wielosektorową ukierunkowaną na zdrowie, uwzględniającą czynniki fizyczne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe i odpowiednie do płci perspektywy rozwoju;

• programy nastawione na pozytywny wynik zdrowotny oraz inwestowanie w rozwój ochrony zdrowia i opiekę kliniczną;

• zintegrowaną i zorientowaną na rodzinę i społeczność lokalną podstawową opiekę zdrowotną, wspieraną przez odpowiedni system zapewnienia świadczeń szpitalnych;

• uczestnictwo w procesie rozwoju zdrowia, angażując odpowiednich partnerów dla zdrowia w domu, szkole i pracy oraz na poziomie społeczności lokalnej i krajowej oraz promowanie wspólnego podejmowania decyzji, wdrażania i rozliczania wyników podjętych działań.

21 celów „Zdrowia dla Wszystkich” wyraża potrzeby całego Regionu europejskiego i sugeruje postęp w poprawie sytuacji zdrowotnej. Mówią one o „porównawczych działaniach”, wg których mierzy się postęp w poprawie i ochronie zdrowia oraz redukcji ryzyka zdrowotnego.

Kierunki rozwoju polityki zdrowotnej w Europie:

• solidarność dla zdrowia w Regionie Europejskim (aby zmniejszyć istniejące nierówności pomiędzy krajami oraz zapewnić bezpieczeństwo społeczne i spójność działań krajów Regionu, potrzebny jest wzmożony wysiłek instytucji międzynarodowych, finansowych i organizacji dotujących. Inicjatywa 20/20 - co najmniej 20% pomocy na rzecz rozwoju należy przeznaczać na działanie sektora społecznego, a kraje otrzymujące pomoc powinny odprowadzać przynajmniej 20% krajowego budżetu netto na podstawowe świadczenia społeczne);

• równość w zdrowiu (zmniejszenie różnic między grupami społecznymi wyrównuje ich dostęp do zasobów związanych ze zdrowiem. Społeczeństwa wspierające swych obywateli i wszystkim umożliwiają odgrywanie użytecznej roli, będą zdrowsze niż te, równie zamożne, w których ludzie nie mają zapewnionego bezpieczeństwa);

• zdrowy start do życia (wczesne inwestowanie w zdrowie -konsultacje genetyczne, właściwa opieka prenatalna- przynosi odległe korzyści. Należy zatem wdrażać procedury wspierania rodzin i rozwijania umiejętności rodzicielskich. Należy również szkolić personel medyczny aby umiał rozpoznawać i odpowiednio reagować na niewłaściwe traktowanie dziecka);

• zdrowie ludzi młodych (polityka sektora publicznego powinna być nastawiona na zapobieganie skutkom zdrowotnym wczesnych zaburzeń u dzieci i młodzieży, które mogą wywrzeć wpływ na ich życie, karierę i rodzinę (nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych, niechciana ciąża itp.);

• zdrowie ludzi starszych (polityka zdrowotna powinna stwarzać warunki zdrowego starzenia się poprzez systematyczną i celową promocję i ochronę zdrowia ludzi w ciągu całego ich życia. Szczególnie ważne są programy mające na celu utrzymanie dobrej kondycji fizycznej oraz na pomoc w przypadkach uszkodzenia wzroku, słuchu i zdolności poruszania się, zapobiegające bezradności i zależności osób w starszym wieku);

• poprawa zdrowia psychicznego (poprawa w zakresie zdrowia psychicznego - przede wszystkim zaś obniżenie liczby samobójstw - wymaga działań nastawionych na rzecz promocji i ochrony tej dziedziny zdrowia nastawionych szczególnie na grupy społeczne i ekonomicznie upośledzone. Wiąże się to również z wczesnym wykrywaniem depresji i stosowaniu w porę odpowiedniego leczenia. Szpitale psychiatryczne należy zastępować oddziałami psychiatrycznymi w szpitalach ogólnych i odpowiednio rozbudowaną siecią poradni w ramach poz.);

• redukcja chorób zakaźnych (zasadnicze znaczenie ma tu poprawa i zachowanie podstawowych warunków higienicznych, jakość wody i bezpieczna żywność, skuteczne programy szczepień i włąściwie ukierunkowane leczenie. W okresie objętym założeniami „Zdrowia 21” powinny zostać wyeliminowane takie choroby jak Heinego-Medina, odra i tężyczka u noworodków, różyczka wrodzona, błonica, wirusowe zapalenie wątroby typu B, świnka, krztusiec i choroby inwazyjne wywoływane przez Haemophilus influenzae);

• redukcja chorób niezakaźnych (największe problemy zdrowotne w Regionie powodują choroby ukłądu sercowo-naczyniowego, nowotwory, cukrzyca, przewlekłe choroby obturacyjne płuc oraz astma. Należy więc wprowadzać zintegrowane programy nastawione na zmniejszenie czynników ryzyka, takich jak palenie tytoniu, niezdrowe odżywianie się, brak aktywności fizycznej, alkohol oraz stres).

• redukcja urazów powstałych na skutek wypadków i przemocy (wiąże się to z poprawą świadczeń związanych z pomocą doraźną oraz bardziej radykalnego wprowadzania działań prewencyjnych, które mogą wpłynąć na zmniejszenie liczby wypadków w pracy i w domu, łącznie z przemocą w rodzinie);

• zdrowe i bezpieczne środowisko fizyczne (wiąże się to np. z opodatkowanie zakładów zanieczyszczających środowisko, inwestowanie w proces oczyszczania, upowszechnianiem zdrowego odżywiania się);

• zdrowy tryb życia (zdrowe odżywianie się, zwiększenie aktywności fizycznej);

• redukcja szkodliwych skutków spożycia alkoholu, narkotyków i tytoniu;

• tworzenie „siedlisk” zdrowotnych;

• wielosektorowa odpowiedzialność za zdrowie (procedury pozwalające na przegląd polityki zdrowotnej, uzyskiwanie odszkodowań za szkody zdrowotne, dostęp do raportów dotyczących oceny szkód, itp., służące publicznemu rozliczaniu sektorów państwowego i prywatnego ze skutków zdrowotnych realizowanej przez nie polityki);

• zintegrowanie sektora zdrowia;

• zarządzanie na rzecz jakości opieki zdrowotnej;

• finansowanie świadczeń zdrowotnych i alokacja środków;

• rozwijanie zasobów ludzkich dla zdrowia;

• wiedza i badanie naukowe na rzecz zdrowia;

• zdobywanie partnerów dla spraw zdrowia;

• polityka i strategie dla zdrowia dla wszystkich.

Promocja zdrowia w Unii Europejskiej

Promocja zdrowia w Unii Europejskiej rozwinęła się w latach 90-tych XX wieku. Wcześniejsze inicjatywy i działania na rzecz ochrony zdrowia znalazły znaczące odzwierciedlenie dopiero w postanowieniach Traktatu o Unii Europejskiej w czasie szczytu w Maastricht w 1992 r. oraz znaczne rozszerzenie w art. 152 Traktatu Amsterdamskiego w 1991 r.

Traktat z Maastricht art. 3 zawierał klauzulę, która mówiła, że wspólnota powinna dążyć do utrzymania wysokiego poziomu ochrony zdrowia, a art. 129 określił dwie dziedziny działań dla Wspólnoty: zapobieganie chorobom i ochronę zdrowia i edukację zdrowotną oraz włączenie potrzeb ochrony zdrowia do innych polityk. Ustalono wymóg, iż kraje członkowskie będą koordynowały swoje polityki i programy w tych dziedzinach, a Wspólnota może podejmować inicjatywy w tym względzie.

Na podstawie § 122 porozumienia Komisji Europejskiej w sprawie zakresu zadań zdrowia publicznego (24.11.1993r.) ustalono takie priorytety, jak:

• promocja zdrowia, edukacja zdrowotna i szkolenie praktyczne;

• zbieranie danych i opracowywanie wskazówek dot. zdrowia oraz monitoring i kontrola występowania chorób: nowotwory złośliwe, leki (narkotyki), AIDS i inne choroby zakaźne;

• zamierzone i niezamierzone wypadki oraz zranienia;

• choroby powstałe na tle zanieczyszczenia środowiska;

• choroby rzadkie.

Zalecono, aby programy działania były wdrożone w ciągu 3 lat, a ich wyniki przedstawione w ciągu 5 lat.

W celu realizacji tych priorytetów wydano szereg dyrektyw i decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady Europy, a realizację zapisów przewidziano w ciągu kilkuletnich (najczęściej 5-letnich) okresów realizacji.

Rewizja realizacji zaleceń z Traktatu z Maastricht w 1996r. doprowadziła do nowych zapisów w Trakcie Amsterdamskim w roku 1997 r. Zwiększono nacisk na zapewnienie wysokiego poziomu ochrony zdrowia i poprawę zdrowia oraz koncentrowanie się na wynikach zdrowotnych.

Wprowadzono zmiany organizacyjne w Komisji Europejskiej. Odpowiedzialność za zdrowie publiczne przeniesiono z Dyrektoriatu do spraw Zdrowia i Zabezpieczenia Konsumenta.

W roku 2000 Komisja europejska ogłosiła nową propozycję „Strategii dla Zdrowia Wspólnoty”, ogłoszoną formalnie do realizacji w Decyzji nr 1786 w 2001 r. Miała ona zastąpić 8 dotychczasowych realizowanych w ramach struktury zdrowia publicznego (od 1993r.) cząstkowych wspólnoty programów Komisji Europejskiej:

• promocji zdrowia, informacji, edukacji zdrowotnej i szkolenia (1996-2000);

• zwalczania nowotworów (1996-2000);

• zapobiegania AIDS i innym chorobom zakaźnym (1996-2000);

• zapobiegania uzależnieniom lekowym (1996-2000);

• monitorowania stanu zdrowia (1997-2001);

• zapobiegania urazom (1999-2003);

• działania w zakresie chorób o rzadkim występowaniu (1999-2003);

• działania w zakresie chorób związanych z zanieczyszczeń środowiska (1999-2001).

Zadania te bardziej szczegółowo zostały rozwinięte w programie promocji zdrowia na lata 1996-2000 w decyzji 645/96/WE Parlamentu i Rady Europy z dnia 23 III 1996r.

Nowy program zawarty w projekcie decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej, przyjmującej program działań Wspólnoty w zakresie zdrowia publicznego 2001-2006, podkreśla zadania promocji zdrowia, tj.:

• poprawę w zakresie informacji i edukacji zdrowotnej;

• opracowanie programu oddziaływania na uwarunkowania zdrowia;

• ustalenia szybkiego reagowania na zagrożenia zdrowotne.

Na realizowanie tego programu przewidziano w budżecie Wspólnoty 300 mln euro rocznie.

W Polsce podstawowym dokumentem promocji zdrowia jest Narodowy Program Zdrowia (NPZ). Uwzględnia on główne kierunki polityki zdrowotnej i stwarza szansę na skuteczniejszą realizację zadań związanych ze zdrowiem społeczeństwa. Podstawowym warunkiem osiągnięcia celów NPZ jest włączenie się do ich realizacji organów administracji rządowej, organizacji pozarządowych, a przede wszystkim samorządów, społeczności lokalnych i samych obywateli.

W 1990 r. w odpowiedzi na strategię Światowej Organizacji Zdrowia Zdrowie dla Wszystkich w roku 2000 opracowano Narodowy Program Zdrowia. Była to pierwsza próba zjednoczenia wysiłków różnych organów administracji rządowej, organizacji pozarządowych oraz społeczności lokalnych w celu ochrony, utrzymania i poprawy zdrowia Polaków. Zmiany polityczne, ekonomiczne i społeczne niosły za sobą nie tylko nowe wyzwania i możliwości, lecz także zagrożenia dla zdrowia wielu grup społecznych. W związku z tym zmodyfikowano Narodowy Program Zdrowia. Kolejno w 1993 r. i 1996 r. W 2002 r. i 2006 r. powstały dokumenty strategiczne mające na celu harmonijny rozwój regionalny i skuteczną absorpcję środków wspólnotowych. W czerwcu 2005 r. Rada Ministrów przyjęła przygotowaną przez Ministerstwo Zdrowia Strategię Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce na lata 2007 - 2013, której integralną częścią jest Narodowy program zdrowia przygotowany na lata 2007 - 2015.

Obecna, czwarta wersja Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007  - 2015 nawiązuje do:

• Światowej Deklaracji Zdrowia;

• strategii Zdrowie 21 - zdrowie dla wszystkich w XXI wieku;

• założeń programu Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia publicznego;

• nowej strategii zdrowia publicznego zaproponowanej przez Komisję Europejską wyrażonej w wystąpieniach programowych komisarzy ds. zdrowia i konsumentów UE: Davida Byrne'a i Markosa Kyprianou, projektu Decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej wspólnotowy program w dziedzinie zdrowia na lata 2007 - 2013.

U podstaw koncepcji Narodowego programu zdrowia leży definicja zawarta w konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), która określa zdrowie jako „stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności” oraz przyjęte międzynarodowe ustalenia, że „zdrowie jest podstawowym prawem każdego człowieka oraz bogactwem społeczeństwa”.

PROMOCJA ZDROWIA - jest kombinacją działań edukacyjnych i odpowiedniego wsparcia: społecznego, politycznego, organizacyjnego, ekonomicznego, prawnego, taktycznego - dla zachowań sprzyjających zdrowiu.

PRIORYTETY DLA PROMOCJI ZDROWIA W XXI WIEKU:

1.Znaczenie społecznej odpowiedzialności za zdrowie - kierunki promowania zdrowia:

• unikanie działań szkodliwych dla zdrowia poszczególnych ludzi;

• chronienie środowiska i zapewnienie zrównoważonego korzystania z zasobów naturalnych;

• ograniczenie produkcji i handlu szkodliwymi produktami i substancjami;

• ograniczenie niekorzystnych dla zdrowia działań marketingowych;

• zapewnienie bezpieczeństwa obywateli na rynku pracy i w miejscu pracy;

• dokonywanie skutecznej oceny czynników warunkujących równość w zdrowiu.

2.Zwiększenie inwestycji dla poprawy zdrowia

• zwiększenie środków na sektor ochrony zdrowia,

• edukację i mieszkalnictwo,

•  inwestowanie w zdrowie zgodnie z potrzebami określonych grup społecznych.

3.Konsolidowanie i rozszerzanie partnerstwa dla zdrowia

• społeczne zaangażowanie i współpraca między,

• sektorami na różnych poziomach.

4. Zwiększenie możliwości oddziaływania społeczności lokalnej i wzmacnianie jednostek

• zwiększenie możliwości społeczności lokalnej w praktycznej edukacji zdrowotnej,

• dostępu do środków, procesu podejmowania decyzji.

5.Zapewnienie infrastruktur dla promocji zdrowia

• tworzenie w krajach odpowiedniego środowiska politycznego, prawnego edukacyjnego i ekonomicznego dla wspierania i rozwijania promocji zdrowia.

W PROMOWANIU ZDROWIA WAŻNE JEST :

• promowanie zdrowia, jako nieodłączonego elementu rozwoju człowieka,

• równy dostęp do usług medycznych,

• znaczenie i rola personelu medycznego,

• promowanie badań-prewencja,

• kontrola specjalistyczna.

STRATEGIA PROMOCJI ZDROWIA:

• podejście medyczne,

• podejście behawioralne,

• podejście edukacyjne,

• podejście marketingowe,

• zmiany społeczne.

CELE OPERACYJNE W PROMOCJI ZDROWIA:

• zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności,

• redukcja czynników ryzyka,

• zmiana zachowań zdrowotnych,

• zmniejszenie absencji chorób,

• obniżenie kosztów opieki zdrowotnej.

POZIOMY POLITYKI ZDROWOTNEJ W PROMOCJI ZDROWIA:

• poziom ogólny - akty prawne dotyczące podejmowania decyzji związanych z polityką działań na rzecz promowania zdrowia;

• poziom operacyjny - ustalenie zasad organizowania działań w zakresie promocji zdrowia i przyznawanie środków finansowych, rzeczowych na realizację poszczególnych zadań;

• poziom strategiczny - określenie jednostek organizacyjnych, jako wykonawców polityki zdrowotnej promocji zdrowia, określenie pozycji profesjonalistów medycznych, określenie indywidualnej odpowiedzialności obywateli za zdrowie, określenie priorytetowych celów, zadań i programów.

ZADANIA SAMORZADU TERYTORIALNEGO W ROMOCJI ZDROWIA I OCHRONIE ZDROWIA:

• zapobieganie chorobom zakaźnym i niezakaźnym, niesprawności fizycznej i psychicznej;

• ochrona przed zagrożeniami środowiska przyrodniczego i pracowniczego (fizycznymi, chemicznymi ,biologicznymi);

• ochrona przed zagrożeniami wynikającymi z niekorzystnych warunków społecznych (ubóstwo, bezrobocie, patologie społeczne, itd.), pomoc społeczna;

• wdrażanie programów interwencyjno-promocyjnych na szczeblu społeczności lokalnej -miasta, osiedla, dzielnice zakłady pracy, globalnie wśród całego.

PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE ZDROWIA,

PROMOCJI ZDROWIA I PROFILAKTYKI

Zdrowie publiczne - nauka zajmująca się zdrowiem na poziomie populacji ludzkiej. Profesor Uniwersytetu Yale, C.-E.A. Winslow, zaproponował w roku 1920 następującą definicję: “zdrowie publiczne jest nauką i sztuką zapobiegania chorobom, przedłużania życia, promowania zdrowia i sprawności fizycznej poprzez zorganizowane wysiłki na rzeczhigieny środowiska, kontroli chorób zakaźnych, szerzenia zasad higieny osobistej, organizowania służb medycznych i opiekuńczych w celu wczesnego rozpoznawania, zapobiegania i leczenia oraz rozwijania takich mechanizmów społecznych, które zapewnią każdemu standard życia umożliwiający zachowanie i umacnianie zdrowia"^.

def. wg WHO:

Zdrowie publiczne jest to zorganizowany wysiłek społeczny, realizowany głównie przez wspólne działania instytucji publicznych, mający na celu polepszenie, promocję, ochronę i przywracanie zdrowia ludności. Obejmuje, między innymi, takie rodzaje działalności jak analizę sytuacji zdrowotnej, nadzór zdrowotny, promocję zdrowia, zapobieganie, zwalczanie chorób zakaźnych, ochronę środowiska i sanitację, działania przygotowawcze na wypadek katastrof i nagłych sytuacji zdrowotnych i medycynę pracy.

def. wg IEA (Międzynarodowe Stowarzyszenie Epidemiologów):

Zdrowie publiczne, to  zorganizowany wysiłek społeczeństwa na rzecz ochrony, promowania i przywracania ludziom zdrowia, a wszelkie programy, świadczenia i instytucje zajmujące się tą problematyką są ukierunkowane na zapobieganie chorobom i potrzeby zdrowotne populacji jako całości.

Funkcje zdrowia publicznego:

Światowa Organizacja Zdrowia definiuje podstawowe funkcje zdrowia publicznego, jako funkcje władz zdrowia w zakresie (1) monitoringu, ewaluacji i analizy stanu zdrowia, (2) nadzoru epidemiologicznego, badania i zwalczania zagrożeń dla zdrowia publicznego, (3) promocji zdrowia, (4) udziału społeczeństwa w rozwiązywaniu zagadnień zdrowia, (5) rozwoju polityki zdrowotnej i bazy instytucjonalnej dla planowania i zarządzania zdrowiem publicznym, (6) umacniania prawodawstwa zdrowotnego i możliwości jego wdrażania, (7) ewaluacji i promocji równego dostępu do świadczeń zdrowotnych, (8) rozwoju kadr i szkolenia w dziedzinie zdrowia publicznego, (9) zapewnienia jakości świadczeń zdrowotnych indywidualnych i w środowisku, (10) badań naukowych w zakresie zdrowia publicznego, (11) zmniejszenia niekorzystnego wpływu na zdrowie sytuacji nagłych i katastrof.

Zdrowie(def. WHO) -to dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby czy niedomagania. 

Dobrostan fizyczny, to wszystkie czynniki związane z materialnym środowiskiem człowieka (powietrze, woda, gleba, żywność, środowisko pracy i zamieszkania). Zakres dobrostanu fizycznego obejmuje badanie i ocenę wpływu tych czynników na zdrowie populacji. Stanowi on ważną część higieny, określaną mianem higieny środowiska naturalnego człowieka (powietrze, woda, gleba), higieny żywności i żywienia, higieny pracy, higieny komunalnej (odpady, ścieki), higieny szkolnej oraz innych tzw. higien cząstkowych.

Dobrostan psychiczny obejmuje bardzo ważną sferę życia każdego człowieka. Depresje psychiczne i nerwice o różnej etiologii dotyczą znacznego odsetka populacji współczesnego świata i są w konsekwencji przyczyną zaburzeń somatycznych.

Dobrostan społeczny - uświadomienie dobrostanu społecznego w utrzymaniu zdrowia populacji staje się coraz bardziej powszechne. Konflikty społeczne, rosnące bezrobocie

Czynniki działające (warunkujące) na zdrowie zostały pogrupowanie w kilka najważniejszych obszarów, należą do nich:

• Styl życia, który jest sposób bycia wynikającym z wzajemnego oddziaływania człowieka i warunków w jakich żyje, oraz z indywidualnych wzorców zachowania, które zostały określone przez czynniki społeczno-kulturowe i osobiste cechy charakteru. Zdrowie uwarunkowane jest stylem życia człowieka, który może go w mniejszym (np. jako dziecko) lub większym (świadome wybory dorosłego człowieka) kontrolować (modyfikować) i regulować jego wpływ na zdrowie.

• Środowisko - jest sumą zewnętrznych warunków oddziałujących na człowieka. Zdrowie uwarunkowane jest wpływem środowiska, na które człowiek nie ma wpływu lub ma bardzo ograniczony.

• Biologia człowieka (dziedziczność) - wszystkie cechy związane z biologią organizmu człowieka w tym jego cechy genetyczne (płeć, podatność na różne choroby). Zdrowie uwarunkowane jest biologią człowieka, na którą nie ma on wpływu.

• Organizacja opieki medycznej - dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej warunkują zdrowie. Wpływ jednostki na organizację opieki medycznej jest ograniczony.

Marc Lalonde (1974 r.) określił, że procentowy udział stylu życia we wpływie na zdrowie wynosi około 50%, środowiska ok. 20%, biologii człowieka około 20% i organizacji opieki zdrowotnej około 10%, choć w dalszym ciągu prace nad określeniem tych wartości trwają i są odmienne w różnych populacjach.

Promocja zdrowia - proces umożliwiający jednostkom i grupom społecznym zwiększenie kontroli nad uwarunkowaniami zdrowia w celu poprawy ich stanu zdrowia, oraz sprzyjający rozwijaniu zdrowego stylu życia, a także kształtowaniu innych środowiskowych i osobniczych czynników prowadzących do zdrowia.

- to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem oraz jego poprawą; inaczej doskonalenie zdrowia.

Często promocję zdrowia utożsamia się z prewencją (zapobieganiem, profilaktyką). Jednak istnieją znaczne różnice między tymi pojęciami, a co za tym idzie działaniami podejmowanymi w ramach tych koncepcji. W podejściu promocyjnym punktem wyjścia podejmowanych działań jest zdrowie, natomiast w podejściu prewencyjnym - choroba. Celem działań w podejściu promocyjnym jest pomnażanie rezerw i potencjału zdrowia natomiast w prewencyjnym - uniknięcie choroby, grupą oddziaływania w podejściu promocyjnym jest cała populacja w kontekście codziennego życia natomiast w podejściu prewencyjnym - grupa szczególnego ryzyka. Definiując więc prewencję należy powiedzieć, że jest to przeciwdziałanie rozwojowi choroby, czyli są to działania podejmowane w celu przerwania lub zahamowania dalszego rozwoju choroby.

Promocja zdrowia to nie tylko koncepcja i wytyczne jak należy wzmacniać zdrowie i jego potencjał, ale również szereg działań, mających na celu nauczenie społeczeństwa, jak to robić prawidłowo. Ten element promocji zdrowia nazwany jest edukacją zdrowotną, której celem jest zmiana sposobu myślenia o zdrowiu w sensie jego promowania oraz zwiększenie skuteczności oddziaływań i kontroli nad własnym zdrowiem.

Obecnie w krajach rozwiniętych zasadniczym celem zdrowia publicznego jest zapobieganie przedwczesnym zachorowaniom na tzw. choroby cywilizacyjne, czyli: choroby układu krążenia i nowotwory, urazy i wypadki, przewlekłe obturacyjne zmiany w układzie oddechowym, epidemie otyłości i cukrzycy, a także choroby zakaźne, w szczególności HIV/AIDS czy gruźlicę, które nadal powodują większość przedwczesnych zgonów i zagrażają jakości życia ludzi.

• HIV to ludzki wirus upośledzenia (niedoboru) odporności. Może wywołać zespół nabytego upośledzenia odporności - AIDS. Ze względu na skalę zakażeń i tempo rozprzestrzeniania się wirusa epidemia HIV/AIDS jest jednym z priorytetowych zagadnień zdrowia publicznego, schorzenie to wymaga natychmiastowego działania. Według danych UNAIDS pod koniec 2012 r. na świecie żyły około 34 miliony ludzi z HIV/AIDS, z czego 90% w krajach rozwijających się.

Wirusem HIV  zakażają się przede wszystkim osoby młode - między 15, a 24 rokiem życia (stanowią prawie 40% zarażonych na całym świecie). W Polsce 7% wszystkich zakażeń wykryto u osób poniżej dwudziestego roku życia, a 46% - u osób w wieku 20 - 29 lat. Dominującą grupę (84%) wśród zakażonych HIV i chorych na AIDS w naszym kraju stanowią osoby w wieku produkcyjnym (20 - 49 lat).

• Choroby cywilizacyjne to jeden z największych problemów zdrowotnych państw wysoko rozwiniętych i krajów szybko rozwijających się, w tym Polski.

Zjawiska, które mają decydujący wpływ na wzrost zachorowań na choroby cywilizacyjne, to:

• postęp technologiczny;

• negatywne skutki zanieczyszczenia środowiska naturalnego, coraz bardziej odczuwalne dla zwykłego człowieka.

Do chorób cywilizacyjnych zalicza się m.in. cukrzycę, nadwagę, otyłość, choroby układu krążenia i nowotwory. Rozwojowi tych chorób sprzyjają:

• siedzący tryb życia;

• całkowity brak aktywności fizycznej;

• ograniczenie ćwiczeń do minimum;

• dieta bogata w produkty wysokotłuszczowe i zawierająca zbyt dużą ilość cukrów;

• palenie tytoniu;

• nadużywanie alkoholu;

• stres.

Istotne zagadnienia dotyczące chorób cywilizacyjnych dotyczą także profilaktyki i edukacji społeczeństwa w zakresie unikania czynników ryzyka, wykonywania systematycznych badań i szybkiego reagowania w przypadku wystąpienia niepokojących objawów choroby.

Choroby cywilizacyjne, które stwarzają największe zagrożenie dla zdrowia, to:

• cukrzyca;

• nadwaga;

• otyłość

Ministerstwo zdrowia od kilku lat inicjuje i wdraża szereg programów zdrowotnych zajmujących się poprawą leczenia osób dotkniętych chorobami związanymi (pośrednio i bezpośrednio) z negatywnymi skutkami rozwoju cywilizacji. W ramach tych programów wprowadzane są nowe metody terapii, prowadzone są akcje profilaktyczno-edukacyjne oraz badania naukowe pozwalające dogłębnie poznać nowe, niepokojące zjawiska wśród osób należących do grup ryzyka.

• Choroby rzadkie to bardzo rzadko występujące schorzenia uwarunkowane najczęściej genetycznie, o przewlekłym i często ciężkim przebiegu, w około połowie ujawniają się w wieku dziecięcym. Ze względu na rzadkość występowania, trudności w rozpoznawaniu i brak świadomości społecznej, wiedza o tych chorobach była dotychczas niewielka. 
  Dotychczas wykryto ponad sześć tysięcy rzadkich chorób, a nowe choroby są regularnie opisywane w literaturze medycznej. Cierpi na nie od 6% do 8% populacji. W ślad za definicją chorób rzadkich zalecaną w Unii Europejskiej schorzenie uznaje się w Polsce za chorobę rzadką, jeśli dotyka ona nie więcej niż 5 na 10.000 osób. Uwzględniając polskie dane demograficzne^* okazuje się, że na choroby rzadkie w Polsce cierpi od 2,3-3 mln osób.

Edukacja zdrowotna - to proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i zdrowie społeczeństwa, w którym żyją. Edukacja zdrowotna obejmuje swoim zakresem: wiedzę o czynnikach społecznych, politycznych i środowiskowych wpływających na zdrowie; wiedzę o zdrowiu związaną z funkcjonowaniem własnego organizmu; umiejętność zapobiegania i radzenia sobie w sytuacjach trudnych; wiedzę i umiejętności związane z korzystaniem z opieki zdrowotnej.

- to: wychowanie zdrowotne jest częścią składową kształtowania pełnej osobowości

- to: proces oparty na naukowych zasadach, stwarzający sposobność planowanego uczenia się, zmierzający do umożliwienia jednostkom podejmowania świadomych decyzji dotyczących zdrowia i postępowanie zgodnie z nimi. Odpowiedzialność za ten bardzo złożony proces ponosi rodzina, system edukacji i społeczeństwo.

Wybór modelu edukacji zdrowotnej podobnie zależy od momentu podjęcia działań edukacyjnych przeciwko danej chorobie i wyróżnia się (wg A. Tannahill 1990):

1. Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na zdrowie gdzie priorytetem głównym są ludzie i miejsca. Działania edukacyjne podejmowane w celu umacniania zdrowia (programy edukacyjne dotyczące dbania o swoje zdrowie, higienicznego stylu życia).

• 2. Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na czynniki ryzyka. Działania edukacyjne podejmowane w celu modyfikacji czynników wpływających na zdrowie (programy edukacyjne dotyczące korzyści wynikających z rzucenia palenia).

• 3. Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na chorobę. Działania edukacyjne podejmowane w celu modyfikacji czynników predysponujących do wystąpienia danej choroby (programy edukacyjne dotyczące przeciwdziałania chorobie niedokrwiennej serca).

Wraz poprawą poziomu życia, korzystniejszymi warunkami społeczno-ekonomicznymi populacji na całym świecie zmieniają się wskaźniki zdrowotne. Zwiększa się długość życia i poprawia jego jakość, rozwój promocji, profilaktyki zdrowia (szczepienia, badania profilaktyczne, poprawa higieny życia) sprzyja wczesnemu wykrywaniu i diagnozowaniu chorób, co przekłada się na zmniejszenie umieralności ogólnej i na poszczególne choroby. Działania instytucji państwowych z zakresu ochrony zdrowia mają zdefiniowane cele zdrowotne, do realizacji których dążą poprzez np. wprowadzanie regulacji prawnych (zakaz palenia w miejscach publicznych), przeprowadzanie programów profilaktycznych, akcji prozdrowotnych, edukacji szkolnej itp. Działania te wpływają na podniesienie świadomości i zainteresowania ludzi własnym zdrowiem i potrzebą dbania o nie, co poprawia ogólny stan zdrowotności populacji.

Profilaktyka zdrowotna - działania mające na celu zapobieganie chorobom, poprzez ich wczesne wykrycie i leczenie.

Zachowania zdrowotne

- są to wszelkie zachowania ( nawyki, zwyczaje, postawy, uznawane wartości poprzez jednostki ludzkie i grupy społeczne) w dziedzinie zdrowia (...), to, jaki jest człowiek pod względem wyraża się w jego zachowaniu zdrowotnym: jak podejmuje zdrowie, jak je ocenia, w jaki sposób nim dysponuje, jak reaguje na zdrowie innych itp.

- to te zachowania, które w świetle współczesnej wiedzy medycznej wywołują określone -pozytywne lub negatywne- skutki zdrowotne u osób , które je realizują. Są to zarówno reakcje na wszelkie sytuacje związane ze zdrowiem jak i nawyki oraz celowe czynności.

Zachowania  prozdrowotne - są to te zachowania, wszelkie formy aktywności celowej, ukierunkowanej na ochronę lub osiągnięcie poprawy własnego zdrowia.

Wyróżnia się 5 klas zachowań prozdrowotnych ( wg J. Wardla A. Steptoe'a):

• unikanie używek - czyli alkoholu czy narkotyków, papierosów;

• bezpieczne prowadzenie samochodu- czyli używanie pasów bezpieczeństwa ( także na tylnich siedzeniach!!!), jazda z mniejszą szybkością, czy prowadzenie samochodu tylko wtedy gdy dobrze się czujemy;

• zwyczaje żywieniowe - czyli jedzenie większej ilości warzyw i owoców, zmniejszenie ilości zjadanych tłuszczów zawierających cholesterol itp.;

• pozytywne praktyki zdrowotne - ćwiczenia fizyczne, mycie zębów, odpowiednia higiena otoczenia i samego siebie;

• zachowania związane z działalnością prewencyjną - regularne wizyty kontrolne u lekarzy pierwszego kontaktu i stomatologów, samokontrole.

Zachowania  antyzdrowotne - to zachowania prowadzące do niszczenia zdrowia, jego osłabienia, do świadomego wprowadzenia się w stan choroby.

- to te zachowania podejmowane przez człowieka, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na pogorszenie jego stanu zdrowia. Nie są podejmowane świadomie w celu samozniszczenia, ale taki mają skutek ( choć niektóre są tylko wynikiem złych nawyków lub przyzwyczajeń nabywanych podczas procesów wychowania i socjalizacji)

Przykłady zachowań antyzdrowotnych:

• palenie tytoniu;

• picie alkoholu;

• narkomania.

Styl życia - to zespół zachowań i postaw zdrowotnych jest najważniejszym czynnikiem warunkującym zarówno stan zdrowia jednostki, jak i populacji.

Zakłada się, że „styl życia” może być wynikiem (choć nie musi) świadomych decyzji ludzi dążących do zmiany siebie w kierunku prozdrowotnym, na przykład osoba zagrożona zawałem serca, chce zapobiec chorobie, zacznie ćwiczyć, zdrowiej się odżywiać, zaprzestanie palenia papierosów itp. Tak więc styl życia to charakterystyczne dla danej grupy, czy jednostki zbiór pewnych zachowań.

Styl życia obejmuje zachowania zdrowotne, postawy, ogólne działanie człowieka. Zależy od czynników:

• środowiska,

• norm społecznych i kulturowych,

• osobistych przekonań,

• umiejętności życia,

• ogólnej, ekonomicznej, politycznej struktury społeczeństwa.

Zdrowy styl życia- to sposób życia, który ma na celu zapewnić optymalne zdrowie oraz minimalizować ryzyko zachorowania na choroby określane mianem społecznych. Do takich chorób zaliczane są przede wszystkim schorzenia układu sercowo-naczyniowego (choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie, miażdżyca,zawał), cukrzyca typu 2, astma oskrzelowa, a także nowotwory.

Wpływ na nasze zdrowe mają przede wszystkim:

• dieta,

• długość snu,

• aktywność fizyczna,

• stosowanie używek (palenie papierosów, narkotyki, alkohol),

• korzystanie z opieki medycznej (badania profilaktyczne).

Elementy zdrowego stylu życia:

Najważniejszym elementem zdrowego stylu życia jest odpowiednio zbilansowana dieta, która dostarczy w odpowiednich ilościach nie tylko składników odżywczych (białka,tłuszcze i węglowodany), ale również błonnika, witamin i soli mineralnych.

Składniki odżywcze - białka, tłuszcze, węglowodany, nie tylko dostarczają kalorii, ale również budują tkanki, regulują przemianę materii, zapewniają odporność organizmu. Z kolei błonnik poprawia perystaltykę jelit - zapobiega zaparciom oraz chroni przed rozwojem nowotworów układu pokarmowego. Witaminy i sole mineralne usuwają wolne rodniki, poprawiają wygląd skóry włosów i paznokci oraz budują np. kości (wapń, fosfor).

Zdrowe odżywianie to także spożywanie 5 posiłków w regularnych odstępach czasu (co 3-4 godziny). Przy czym śniadanie należy zjeść w ciągu 30 minut od wstania z łóżka, a kolację na 2 godziny przed snem. W przeciwnym razie poziom przemiany materii zmniejszy się i organizm będzie gromadził nadmiar kalorii w postaci tkanki tłuszczowej. Komponując posiłki, najlepiej wybierać produkty jak najmniej przetworzone, gdyż nie zawierają dodatków do żywności (konserwanty, przeciwutleniacze, stabilizatory, emulgatory, słodziki), które mogą negatywnie wpływać na zdrowie.

Ważnym elementem zdrowego stylu życia jest odpowiednia ilość snu, podczas którego organizm regeneruje się, a HYPERLINK "https://portal.abczdrowie.pl/jak-cwiczyc-mozg"mózg odpoczywa. Wiele badań epidemiologicznych wykazało, że osoby, które śpią około 6-8 godzin na dobę, rzadziej chorują na schorzenia układu krążenia, nerwowego (depresja, nerwica), a także otyłość. Ważna jest także jakość snu. W pomieszczeniu, w którym śpimy powinna być temperatura około 21-22 stopni Celsjusza oraz powinno być dobrze wywietrzone. W przeciwnym razie możemy obudzić się z bólem głowy.

Regularne uprawianie ćwiczeń - spacery, jazda na rowerze, rolki, bieganie - zapobiega gromadzeniu się tkanki tłuszczowej i nadwadze. Podczas ćwiczeń fizycznych krew szybciej płynie w naczyniach krwionośnych, dzięki czemu tkanki są lepiej ukrwione oraz dotlenione. Ponadto wydzielają się hormony szczęścia - endorfiny, serotonina, które poprawiają nastrój. Jeżeli ktoś nie ma czasu na regularne uprawianie ćwiczeń, powinien zwiększyć swoją aktywność, podczas urlopu. Zamiast wylegiwania się cały dzień na plaży warto wybrać się w góry. Podczas wspinaczek pracują wszystkie partie mięśni oraz kształtuje się sylwetka.

Stosowanie używek wpływa negatywnie na zdrowie. Podczas palenia papierosów generowane jest mnóstwo wolnych rodników, które uszkadzają tkanki komórki, przyśpieszają proces starzenia się organizmu oraz powodują nowotwory (jamy ustnej, żołądka, pęcherza). Z kolei alkohol jest bardziej kaloryczny (1 g= 7 kcal) od węglowodanów i białek. Picie alkoholu, zwłaszcza piwa, do którego zazwyczaj spożywamy słone paluszki, orzeszki czy chipsy, sprzyja nadwadze i otyłości oraz nadciśnieniu tętniczemu.

Spośród alkoholi korzystny wpływ na zdrowie wykazuje czerwone wino gronowe, które jest źródłem polifenoli (resweratrol). Polifenole korzystnie wpływają na układ krążenia -zapobiegają rozwojowi miażdżycy i chronią przed zawałem. Jednakże nie powinno spożywać się więcej niż jednej lampki wina w ciągu dnia.

Zachowania zdrowotne - można określić, jako postępowanie, działania (lub ich zaniechanie), które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdrowie i samopoczucie człowieka.

Podział zachowań zdrowotnych:

• biopozytywne, prozdrowotne - to zachowania pozytywne, które sprzyjają zdrowiu (mają pozytywny wpływ na zdrowie) i mają na celu lub dają w efekcie podtrzymanie, umacnianie oraz przywracanie zdrowia i sprawności, np. aktywność ruchowa, racjonalne odżywianie;

• bionegatywne, antyzdrowotne - to zachowania negatywne, zagrażające zdrowiu, wywołują jego zagrożenie, chorobę lub utratę sprawności, wpływają niekorzystnie na zdrowie, utrudniają: profilaktykę, wczesną diagnozę, opóźnia proces leczenia i rehabilitacji, np. nadużywanie alkoholu, palenie papierosów, ryzykowne zachowania seksualne, narkotyki itp.

Zachowania zdrowotne dzielimy też na:

• zachowania zdrowotne w profilaktyce - to te, które wiążą się z ochroną zdrowia i zapobieganiem chorobom;

• zachowania zdrowotne w chorobie - obejmują wszystkie zachowania człowieka chorego, które mają wpływ na przebieg i rezultat leczenia;

• zachowania zdrowotne w rehabilitacji - to zachowania zdrowotne osób niepełnosprawnych i chorych, które mają związek z przebiegiem i efektem rehabilitacji.

Podział zachowań zdrowotnych ze wzgl. na stan zdrowia jednostki:

• zachowania zdrowotne w zdrowiu - obejmują działania człowieka zdrowego. Mogą być ukierunkowane na umacnianie zdrowia, zapobieganie chorobom lub jak najwcześniejsze ich wykrywanie (zachowania prozdrowotne) lub mogą sprzyjać utracie zdrowia, dlatego trzeba je eliminować (zachowania antyzdrowotne);

• zachowania zdrowotne w doświadczaniu choroby - charakteryzuje je świadomość człowieka, że „czuję się chory”. Mogą one towarzyszyć zarówno bezobjawowemu przebiegowi choroby, jak i obiektywnie stwierdzanym dolegliwościom.

W doświadczaniu choroby możliwe są takie zachowania, jak:

• przyjmowanie biernej postawy wobec choroby (oczekiwanie aż dolegliwości ustąpią same),

• samoleczenie (samodzielne stosowanie dostępnych metod i środków leczniczych),

• poszukiwanie pomocy profesjonalnej,

• wycofywanie się z pełnionych ról społecznych;

• zachowania zdrowotne w roli chorego -dot. sytuacji, gdy człowiek, który doświadcza wyraźnych objawów choroby zabiega o ich usunięcie poprzez: poszukiwanie pomocy medycznej, współdziałanie z personelem medycznym w procesie leczenia, wykonywanie lub nie otrzymanych zaleceń.

Sposób odżywiania, a zdrowie

Sposób odżywiania się jest uzależniony od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju. Na sposób odżywiania się wpływa również: tradycja (nawyki żywieniowe narodowe, religijne i rodzinne), stopień zamożności, poziom wykształcenia, lokalna dostępność, aktualne ceny produktów spożywczych, obowiązujące mody na style odżywiania lub wybrane potrawy, intensywność reklam żywności w mass mediach.

Prawidłowe żywienie obejmuje: jakość produktów spożywczych, ilość energii dostarczonej codziennie organizmowi, strukturę spożycia żywności (właściwe zestawienie produktów w posiłkach, rozkład dziennej racji pokarmowej na posiłki).

Najczęściej występujące w Polsce błędy żywienia:

• błędy żywieniowe związane z nadkonsumpcją:

• zbyt wysoka ilość energii pobieranej z pożywieniem w stosunku do zapotrzebowania kalorycznego organizmu;

• zbyt wysoka ilość zawartej w pożywieniu energii pochodzi ze spożycia tłuszczów;

• nadmiar tłuszczów zwierzęcych o wysokie zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych, co wiąże się z wysoką zawartością cholesterolu w pożywieniu;

• nadmiar łatwo przyswajalnych wolnych cukrów (cukrów prostych i dwucukrów, głównie sacharozy);

• nadmiar chlorku sodu;

• nadmierne spożycie alkoholu.

• błędy żywieniowe związane ze zbyt niskim spożyciem niektórych składników pokarmowych:

• zbyt niska ilość energii pochodzi ze spożycia węglowodanów złożonych;

• zbyt niskie spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych;

• zbyt niska zawartość pożywieniu błonnika pokarmowego, czego przyczyną jest zbyt niskie spożycie warzyw o owoców, produktów roślin strączkowych oraz spożywanie pieczywa białego zamiast ciemnego;

• niedobór wapnia z powodu zbyt niskiego spożycia mleka i jego przetworów;

• niedobór jodu z powodu niskiej zawartości jodu w żywności uzyskiwanej na terenie Polski południowej;

• niedobór żelaza, szczególni w populacji dzieci, młodzieży i kobiet w ciąży;

• niedobór energii i białka w pokarmach, głównie dzieci ze środowisk społecznie zaniedbanych.

Te wszystkie wyżej wymienione błędy żywieniowe sprzyjają rozwojowi takich chorób, jak:

• miażdżyca tętnic, choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, udar mózgu - przyczyną jest: nadmiar energii pobieranej z pożywieniem, nadmiar tłuszczów nasyconych, nadmiar cholesterolu, wysokie spożycie sodu, wysokie spożycie alkoholu, zbyt małe spożycie tłuszczów nienasyconych;

• nadwaga i otyłość - przyczyna: nadmiar energii pobieranej z pożywieniem, wysokie spożycie tłuszczów, wolnych cukrów, nadmiar napojów alkoholowych;

• cukrzyca typu 2 (insulinoniezależna) - przyczyna: otyłość, nadmierne spożycie wolnych cukrów;

• próchnica zębów - przyczyna: częste spożywanie węglowodanów, głównie sacharozy (cukier, cukier trzcinowy, cukier buraczany; jest powszechnie stosowana w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym);

Sacharoza jest dwucukrem, składa się z cząsteczki glukozy i cząsteczki fruktozy. Uzyskujemy ją z buraków cukrowych lub trzciny cukrowej, stąd nazwy cukier buraczany i trzcinowy. Końcowy produkt przeróbki tych roślin jest czystym węglowodanem, pozbawionym wszelkich składników odżywczych. Słodząc herbatę, dostarczamy więc organizmowi tylko pustych kalorii (ok. 4 kcal na gram).

Sacharoza nie jest potrzebna osobom prowadzącym siedzący tryb życia. Dlatego trzeba ją ograniczyć do minimum. Jedynie osoby uprawiające intensywnie sport mogą jej używać w większych ilościach bez uszczerbku na zdrowiu. Dzięki wodnemu roztworowi sacharozy lub glukozy dostarczają energii swoim mięśniom. Należy jednak pamiętać, że powoduje to nagły wzrost insuliny z trzustki, a to może spowodować jej uszkodzenie.

Zbyt duża ilość cukru w naszym organizmie może doprowadzić do wielu poważnych chorób. Jeśli będziemy bez umiaru słodzić herbatę i jeść słodycze, musimy liczyć się z tym, że pojawi się:

• próchnica zębów,

• cukrzyca typu 2,

• otyłość,

• nadmierny rozwój tkanki tłuszczowej,

• miażdżyca naczyń krwionośnych,

• hiperglicerydemia - zbyt duże stężenie trójglicerydów we krwi,

• choroby serca,

• problemy z trzustką.

Sacharoza to jeden z najgorzej wpływających na nasz organizm rodzajów węglowodanów. Właściwie wszystkie cukry powodują zbyt duże stężenie trójglicerydów we krwi, ale po sacharozie jest ono największe. Gdybyśmy zastąpili ją na przykład skrobią, ten poziom byłby o wiele niższy.

• niektóre rodzaje nowotworów - przyczyna:

• wysokie spożycie tłuszczów, w tym szczególnie tłuszczów nasyconych oraz nadmierna kaloryczność pożywienia wiążą się ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka: sutka, prostaty, płuc, okrężnicy, trzonu macicy i jajnika;

• wysokie spożycie soli kuchennej, to czynnik ryzyka raka żołądka;

• niska zawartość błonnika w diecie sprzyja rozwojowi raka jelita grubego;

• przewlekłe spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko raka: krtani, przełyku, żołądka i wątroby;

• osteoporoza pierwotna - przyczyna: od wczesnego dzieciństwa dieta uboga w wapń;

• wole endemiczne (powiększenie tarczycy, wole powodują uciska na tchawicę lub przełyk) - przyczyna: niedobór jodu w pożywieniu;

• niedokrwistość z niedoboru żelaza;

• przewlekłe zaparcia - przyczyna: zbyt niskie spożycie błonnika;

• opóźnienie rozwoju fizycznego i dojrzewania fizjologicznego dzieci - przyczyna: niedobór energii i białka;

Inne błędy żywieniowe:

• nieregularne spożywanie posiłków, co prowadzi do: otyłości, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy;

• zjadanie posiłków w pośpiechu i stanach dyskomfortu emocjonalnego;

• spożywanie nadmiernej ilości żywności konserwowej i przygotowanej przemysłowo (typu „gorący kubek”);

• niewłaściwy sposób przygotowywania posiłków (gotowanie rano i odgrzewanie w ciągu dnia) - prowadzi do strat witamin, a zwłaszcza Wit. C.

W świetle współczesnych danych również sztuczne karmienie niemowlęcia do 6 m. ż. należy traktować, jako wadę żywieniową.

Większość chorób ujawnia się pod wpływem wadliwego żywienia głównie wtedy, gdy występuje jednocześnie podatność genetyczna na daną chorobę.

Palenie tytoniu, a zdrowie

Palenie papierosów jest rodzajem suchej destylacji tytoniu. Dym tytoniowy stanowi aerozol, w który powietrze jest ośrodkiem rozpraszającym dla cząsteczek, które są produktem niecałkowitego spalania lub destylacji składników tytoniu.

W dymie tytoniowym jest ok. 4000 związków chemicznych, z których 40 ma udowodnione działanie rakotwórcze.

Z punktu widzenia medycznego składnikami dymu tytoniowego są: nikotyna (składnik odpowiedzialny za uzależnienie farmakologiczne od palenia tytoniu), tlenek węgla, substancje kancerogenne (in. karcynogen - to czynnik rakotwórczy, onkogenny, który powoduje mutację materiału genetycznego) i substancje drażniące.

Dym tytoniowy jest inhalowany, a zawarte w nim związki chemiczne dostają się do krwi i są rozprowadzane po całym organizmie.

Skutki zdrowotne palenia tytoniu:

1.nowotwory

• złośliwe: płuc, przełyku, krtani, gardła, jamy ustnej (języka, wargi);

• nowotwory takich organów, jak: pęcherza moczowego, nerek, trzustki -powód: dym tytoniowy zawiera dziesiątki chemicznych kancerogenów, które są rozpuszczalne w płynach tkankowych;

• mogą też wystąpić nowotwory złośliwe: żołądka, wątroby, zatok przynosowych, szyjki macicy, gruczolaka nerki, białaczka - związek występowania tych nowotworów, a palenie tytoniu są słabsze, niż wymienione wyżej.

2.synergizm, czyli zwielokrotnienie siły oddziaływania czynników - występuje w przypadku współdziałania czynników rakotwórczych dymu tytoniowego i czynników rakotwórczych pochodzących z innych źródeł (np. czynniki rakotwórcze w miejscu pracy, alkohol, zła dieta) - przykład: palenie tytoniu i picie wysokoprocentowego alkoholu ma wpływ na zachorowalność na nowotwory złośliwe krtani, a palenie tytoniu i ekspozycja zawodowa na azbest powoduje nowotwory złośliwe płuca.

3. nienowotworowe choroby ukł. oddechowego

• POCHP (przewlekła obturacyjna choroba płuc - charakteryzuje się trwałym ograniczeniem przepływu powietrza przez drogi oddechowe, które zwykle postępuje i wiąże się z nasiloną przewlekłą odpowiedzią zapalną dróg oddechowych i płuc na szkodliwe cząstki lub gazy. Podstawowym badaniem służącym do rozpoznawania i oceny progresji POChP jest spirometria. Najskuteczniejszą metodą na zatrzymanie postępu POChP jest zaprzestanie palenia tytoniu).;

• rozstrzenie oskrzeli;

• astma oskrzelowa.

Dym tytoniowy upośledza ruch rzęsek nabłonka migawkowego dróg oddechowych i powoduje nadmierne wydzielanie śluzu przez komórki kubkowe. Upośledzenie wydalania wydzieliny śluzowej oraz zaburzenie reakcji immunologicznych sprzyja rozwojowi przewlekłego zapalenia oskrzeli, które objawia się charakterystycznym porannym kaszlem palacza. Palenie tytoniu zwiększa też podatność na zakażenia bakteryjne i wirusowe ukł. oddechowego.

4. choroby ukł. naczyniowego

palenie tytoniu:

• nasila proces miażdżycowy,

• zwiększa zapadalność na chorobę wieńcową, zawał serca, udar mózgu;

• powoduje ryzyko zachorowania na nadciśnienie tętnicze, chorobę Buergera (odcinkowe, wieloogniskowe zapalenie małych i średnich tętnic i żył o postępującym przebiegu; występuje najczęściej u młodych mężczyzn palących papierosy. Chory odczuwa ból, występuje sinica i uczucie zimna dystalnych części kończyn. Zmiany obejmują także nerwy i żyły, co jest rzadkie w innych chorobach naczyń. Konsekwencją jest niedotlenienie i zgorzel tkanek, wymagająca niejednokrotnie amputacji)i choroby degeneracyjne mięśnia sercowego (in. zwyrodnienie, np. zwężenie zastawki aortalnej);

• powoduje zaburzenia gospodarki lipidowej: podwyższa stężenie TG i LDL (zły cholesterol), a obniża HDL (dobry cholesterol);

• krótkotrwale przyspiesza akcję serca;

• powoduje wzrost RR;

• obkurcza naczynia wieńcowe

5. inne

• nieżyty przewodu pokarmowego;

• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy;

• choroba Leśniowskiego-Crohna (odcinkowe zapal. jelita krętego);

• leukoplakia ( zmiana przedrakowa w obrębie błony śluzowej najczęściej jamy ustnej charakteryzująca się powstawaniem białych plam lub smug na powierzchni błony śluzowej);

• obniżenie ostrości wzroku;

• osłabienie węchu i smaku;

• częstsze występowanie osteoporozy wśród kobiet palących (możliwy powód: zaburzenie metabolizmu hormonów przez tytoń);

• zmniejszenie produkcji plemników u mężczyzn, u kobiet zaburzenia owulacji i przyspieszenie wystąpienia menopauzy;

• tytoń przyspiesza proces starzenia się skóry.

6. palenie tytoniu, a ciąża

Problemem jest wysoki odsetek palących kobiet w ciąży, co niekorzystnie wpływa na późniejszy rozwój psycho-fizyczny dziecka(nikotyna przechodzi przez łożysko i występuje w mleku palących kobiet karmiących).

Palenie tytoniu przez matkę powoduje:

• niedotlenienie płodu;

• zatruwanie płodu tlenkiem węgla;

• zwiększa się ryzyko zgonu noworodka matki palącej w czasie ciąży jest o 40% większe w trakcie porodu i o 20% większe w okresie okołoporodowym;

• noworodki mają mniejszą masę urodzeniową, przeciętnie o 250 g niższą od masy noworodków matek niepalących;

• wolniejszy rozwój fizyczny i intelektualny dzieci;

• częściej występują wady wrodzone serca oraz rozszczep podniebienia i warg.

7. rzadsze choroby palaczy

• rak błony śluzowej trzonu macicy;

• mięśniaki macicy;

• zatrucie ciążowe;

• choroba Parkinsona;

• wrzodziejące zapal. jelita grubego

Picie alkoholu, a zdrowie

Ludzi pijących alkohol można podzielić na 3 grupy:

1. pijący rozsądnie,

2. pijący nadmiernie - nadużywający alkoholu,

3. alkoholicy - uzależnienie od alkoholu.

Wpływ alkoholu na organizm:

• uzależnienie;

• ukł. krążenia - ryzyko:

• nadciśnienia tętniczego,

• zaburzeń rytmu serca (migotanie i trzepotanie przedsionków, częstoskurcz komorowy, migotanie komór0,

• kardiomiopatii alkoholowej ( zwyrodnienie komórek miąższowych, stłuszczenie i powiększenie serca);

• udarów krwotocznych mózgu i krwawień śródczaszkowych;

• ukł. pokarmowy - częstsze występowanie:

• bólu brzucha,

• przewlekłe biegunki,

• krwawienia,

• refluks żołądkowo-przełykowy,

• zapal. przełyku,

• przełyk Baretta (zmiana przedrakowa; stan chorobowy polegający na pojawianiu się w błonie śluzowej dolnej części przełyku ognisk metaplazji jelitowej. Dochodzi wówczas do zastąpienia nabłonka wielowarstwowego płaskiego (prawidłowego dla przełyku) nabłonkiem wielowarstwowym walcowatym (charakterystycznym dla żołądka). Dochodzi do przemieszczenia granicy pomiędzy nabłonkami (tzw. linia Z) w okolicy połączenia przełyku z żołądkiem);

• zespół Mallory'ego-Weissa (podłużne pęknięcie błony śluzowej przełyku, zlokalizowane w okolicy wpustu żołądka, związane zwykle z wymiotami);

• żylaki przełyku;

• alkoholowa marskość wątroby;

• ostre zapal. żołądka;

• przewlekłe zapal. żołądka i dwunastnicy;

• ostre i przewlekłe zapal. trzustki;

• ukł. nerwowy

• polineuropatia alkoholowa (z powodu toksycznego uszkodzenia funkcji nerwów obwodowych);

• psychozy alkoholowe

- majaczenie alkoholowe,

- halucynoza alkoholowa,

- paranoja alkoholowa (obłęd zazdrości, alkoholowy zespół Otella),

- depresja alkoholowa,

- otępienie alkoholowe,

- psychoza Korsakowa

5. nowotwory

• rak: jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani, wątroby, odbytnicy

6.zab. hematologiczne

• alkohol upośledza syntezę czynników krzepnięcia;

• trombocytopenia (małopłytkowość);

• niedokrwistość;

7.alkohol, a ciąża

• alkoholowy zespół płodowy (objawy: niedorozwój fizyczny i psychiczny dziecka, zab. zachowania i emocjonalne, niedobór wzrostu i masy ciała bezpośrednio po urodzeniu, mikrocefalia-małe rozmiary mózgoczaszki, słabo wykształcona górna warga, zwężenie szpar powiekowych, zmniejszona ruchomość stawów, anomalie budowy żeber, zrost piątych palców rąk.

Aktywność fizyczna, a zdrowie

Niska aktywność fizyczna i/lub siedzący tryb życia zwiększają ryzyko:

• zachorowania na choroby ukł. krążenia,

• udaru mózgu,

• cukrzycę insulinoniezależną,

• osteoporozę.

Regularna aktywność fizyczna ma duże znaczenie profilaktyczne:

• zmniejsza ryzyko choroby wieńcowej, w mniejszym stopniu udaru mózgu;

• obniża RR;

• obniża poziom TG, cholesterolu całkowitego i LDL, a podwyższa HDL;

• zapobiega otyłości i pomaga w odchudzaniu- spada masa ciała;

• obniża stężenie glukozy w osoczu i zwiększa jej tolerancję przez co zmniejsza ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2;

• zmniejsza utratę tkanki kostnej zapobiegając w ten sposób osteoporozie;

• poprawia sprawność psychiczną, wytrzymałość na stres i zmęczenie;

• łagodzi stany lękowe i niepokój;

• odgrywa ważną rolę w zapobieganiu patologii społecznej, zwłaszcza wśród młodzieży.

---