Dekoracje sztućców

Joanna Paprocka-Gajek

Leżące obok talerza sztućce, oprócz funkcji użytkowej były również ozdobą stołu. Dekorację ich stanowiły trzonki. Wykonywano je ze srebra, złota, porcelany, kości słoniowej, kryształu górskiego, drewna, wykładano nawet szlachetnymi i półszlachetnymi kamieniami, dekorowano pełno- i półplastycznymi reliefami oraz ozdobnymi grawerunkami. Przybierały różne formy, dekoracyjnością stanowiąc przeciwwagę dla gładkich form czerpaka łyżki, zębów widelca lub brzeszczotu noża. Okresy ich pojawiania się i
zanikania bywały różne - mniej więcej do połowy XVII wieku (w zależności od regionu) podstawowe sztućce wykonywano z dwóch elementów. Łyżki np. miały trzonki w postaci owalnego lub graniastego pręta dolutowywanego do czerpaka. Dekorację stanowiły pełno plastyczne ozdoby na końcu trzonka oraz grawerunki na czerpaku. Łyżkę początkowo układano spodem do góry. Widoczny brzusiec czerpaka oraz spód trzonka zdobiono rytą dekoracją, często herbami. Na przestrzeni XVII i XVIII wieku, coraz częściej łyżkę wykonywano z jednego kawałka metalu. Trzonek zostaje przekształcony w płaską listewkę rozszerzającą się na końcu w uchwyt. Upowszechnia się zwyczaj wygodnego ujęcia łyżki w trzy palce od dołu, a nie jak dotychczas od góry. Na stole zaczęto układać łyżkę wnętrzem czerpaka do góry.

Prawie do połowy XVII wieku zęby widelca oraz brzeszczot noża osadzano w podobne trzonki, tworząc pary. W końcu XVII wieku i na początku XVIII forma trzonka widelca i łyżki upodabnia się do siebie. Widelce (zwłaszcza stołowe, deserowe) wykonywane z jednego kawałka metalu, o płaskim trzonku rozszerzającym się w wygodny uchwyt, tworzą parę z łyżką. Niewielka część widelców, np.: do ryb, owoców, pikli itp. oprawiana była w trzonki tulejowe, okładzinowe lub masywne na wzór trzonków noży. Kolejnym etapem scalania kompletu sztućców, było ozdobienie trzonka noża tym samym wzorem, co
pozostałe nakrycia. Od początków XVIII wieku można mówić o zarysowywaniu się tendencji do utrzymywania sztućców w jednolitym stylu. Powstaje również coraz większa liczba sztućców mających ściśle określone i coraz bardziej zawężone przeznaczenie.

Możliwości techniczne, wymogi obyczajowe oraz higieniczne, kreujące powszechność posługiwania się sztućcami, dynamizują ich produkcję. Producenci dążą do zaspokojenia wielu gustów. Następowało zróżnicowane form oraz dekoracji. Niektóre z kształtów były popularne w określonych przedziałach czasu, inne produkowane są do dzisiaj. Ich nazwy nawiązują do znanych form, sławnych osób, okresów panowania monarchy lub dynastii. Trójdzielny kształt uchwytu, czyli zakończony trzema wypustkami w formie trójliścia (fr. pied-de-biche, ang. trefid spoin), popularny był w Europie od 2. połowy XVII w. Psi nos natomiast ma trójdzielną, wydłużoną część środkową, powstał w Anglii w latach 1690-1710 i jest popularny tam jeszcze do dziś. Staroangielskim zwano dawniej trzonek zakończony uchwytem łagodnie rozszerzającym się w owal (zbliżony w kształcie do kropli). Szczególną odmianą tego wzoru jest tzw. uchwyt hanowerski z grzbietem wzdłuż trzonka, oraz noskiem lekko wygiętym w dół. Oliwka ma wąski trzonek zakończony uchwytem o wyraźnym owalu w kształcie owocu oliwki. Skrzypce zaś to trzonek z uchwytem podobnym do sylwetki skrzypiec. Wprowadzony został we Francji na początku XVIII w., jego popularność w Europie przypadła na XIX wiek, w Polsce zaś produkowany jest od 2. ćw. XIX wieku do chwili obecnej. Trzonek zakończony uchwytem w kształcie łopatki zwany jest wiosłem (lub trzonkiem łopatkowym). Występuje na terenie Polski od II połowy XIX wieku. Trzonek listwowy - czyli po prostu w kształcie listewki, nieznacznie rozszerzającej się na końcu - produkowany był od XVII do XX wieku. W kształcie smukłego liścia laurowego wytwarzano trzonki lancetowate, popularne na terenach Polski od połowy XIX wieku. Co ciekawe, ta wersja wytwarzana jest jeszcze obecnie w Warszawskiej Fabryce Platerów „Hefra” pod nazwą handlową - Księstwo Warszawskie. Głównie w trzonkach noży i widelców stosowano wzór pistoletowy. Tuleja o zakrzywionym końcu miała w nim kształt rękojeści pistoletu. Oczywiście popularne były również fantazyjne trzonki, o niesymetrycznych formach.

Powyższy podział nie wyczerpuje oczywiście bogactwa form. Każdy wzór miał wiele wariantów o odmiennych elementach dekoracyjnych, które wyróżniano za pomocą nazw modeli. Zachowane katalogi polskich firm z początku XX wieku pozwoliły na odtworzenie nazewnictwa modeli w odniesieniu do firmy Fraget'a. W jej ofercie z roku 1914 wymieniane są fasony: Barocco, Contan, Empire, Grecki, Ludwik XIV, Moskiewski, z Medalionem, Paryski, Romański, Słowiański, Secesja, Trianon, Wileński, Wschodni. Po 1918 roku proponowano fasony: gładkie - słowiański, krakowski, mazowiecki, gdański, morski, poznański i zachodni; oraz dekoracyjne - egipski (dawny empire, fason empire uzyskał nową szatę), secesja, lotniczy i kubistyczny.

Pod wpływem nowych tendencji we wzornictwie europejskim, oraz nowego spojrzenia na sztukę użytkową, na początku XX wieku projektowaniem sztućców zajęli się tacy artyści jak F. Adler, P. Behrens, J. M. Olbrich. Projektowania sztućców podjęli się również polscy artyści, wśród nich m. in. Franciszek Habdas dla fabryki Braci Henneberg.

Il. 1 i 2 Strony z katalogu  Fabryka wyrobów platerowanych na białym metalu oraz srebrnych 84 próby, Józef Fraget, ze zbiorów autorki.

---