Rozdział pierwszy

Kierunki rozwoju gospodarczo-społecznego Europy w XVI i XVII

Dziedzictwo XIV-XV w.

Późne średniowiecze - chwilowy kryzys gospodarczy, powstały w wyniku licznych epidemii tudzież wojen, miał on jednak charakter jedynie przejściowy. Występuje dalszy rozwój gospodarki europejskiej. W XV wieku rozpoczyna się rozrost gospodarczy obserwowany nawet w XVII wieku.

Stosunki Demograficzne

Przyrost ludności w wieku XVI oraz pierwszej połowie XVII. Europa w XVII = 85-90 mln. Kraje takie jak Włochy czy Anglia przeżywają wyż demograficzny, we Francji, Rosji, Niemczech natomiast, liczba ludności maleje. Ogromna śmiertelność niemowląt sprawiała że średnia długość życia to około 25 lat. Dorośli umierali masowo w wyniku epidemii. Urłanis szacuje że około 950 tysięcy poległo w wojnach.

Rozwój handlu i jakości wyżywienia - wydłużenie życia, na co wpływ miały również warunki higieniczne.

Wzrost znaczenia dużych miast - Moskwa, Palermo, Rzym, itp.

Rozwój techniki produkcji

Rozwój sukiennictwa, górnictwa, przełom w obróbce metali. Bardziej wydajna praca maszyn tkackich ; wydajność koła wodnego w hutnictwie. Wytapianie rudy w wielkich piecach. Pompy w górnictwie - usuwanie wody z tuneli.

Okręty - maszty i żagle, usprawnienie żeglugi.

Johan Gutenberg - druk, Biblia w 200 egzemplarzach.

Maso Finiguerra - drzeworyctwo uzupełnieniem druku.

Gospodarka rolna - problem granicy Łaby

Metalurgia - wzrost liczby narzędzi rolniczych z metalu, głównie pługi ciągnięte przez woły.

Powiększenie gruntów ornych, system trójpolówki rozpowszechnia się w niemal całej Europie. Niderlandy - płodozmian.

Ochłodzenie klimatu - wzrost znaczenia hodowli.

Łaba - linia graniczna między dwoma systemami gospodarki. Na zachodzie - gospodarka wiejska. Na wschodzie - folwarki pańszczyźniane.

System nakładczy

Produkcja dóbr na rynek. Kupcy dostarczają surowce wolnym rzemieślnikom, w zamian oczekując tańszych wyrobów gotowych.

1539-1541 - robotnicy kontra kapitalistyczni przedsiębiorcy - spór o drukarnie lyońskie.

Manufaktury

Manufaktura - zakład produkcyjny oparty na specjalistycznym podziale pracy i odznaczający się lepszą organizacją produkcji niż warsztaty. Pojawienie się: XIII-XIV wiek, we Flandrii tudzież Włochach.

Handel i kredyty

XVI-XVII - rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej. Zwiększana masa towarowa za pośrednictwem bogacących się kupców.

Kompanie handlowe - monopolizacja handlu z dalekimi krajami, np. Kompania Lewantyńska, Kompania Moskiewska.

Rozwój banków, giełd towarowych i wekslowych oraz domów kupiecko bankowych.

Fuggerowie - znany niemiecki ród bankierski, od którego Maksymilian I i Karol V pożyczali pieniądze.

Konsekwencja rozwoju - stałe zapotrzebowanie na nowe metale szlachetne.

Akumulacja pierwotna i rynek pracy najemnej

Akumulacja pierwotna - Adam Smith, XVII-XVIII wiek. Nie jest ona wynikiem kapitalistycznego sposobu produkcji, ale jego punktem wyjścia. Jest historycznym procesem oddzielenia wytwórcy od środków wytwarzania. Istotą według Marksa jest - pojawienie się ludzi bez środków do życia oraz kapitałów na cele poza konsumpcyjne. Podstawy: wywłaszczanie chłopów z ziemi, eksploatacja bogactw kolonii itp.

XVI-XIX - rynek pracy najemnej.

Rewolucja cen

Odkrycia geograficzne i podboje sprawiły wzrost drogocennych kruszców w Europie oraz Hiszpanii. Równoległy do tego był wzrost cen, nierównomiernie - żywność bardziej niż materiały przemysłowe. Przyczyną tego jest także wzrost ludności oraz jej odpływie z wsi do miast.

Rola szlachty europejskiej w procesach ekonomicznych XVI-XVII w.

Zwiększenie działalności w prawie każdej z dziedzin spowodowane kryzysem z XIV i XV wieku. Szlachta nie chciała zgodzić się na obniżenie swej stopy żywnościowej. Bunt, zerwanie z rycerstwem, myślenie w duchu kapitalizmu. W Portugalii czy Hiszpanii, brali także udział w ruchach kolonizacyjnych.

Charakterystyka ogólna

XVI-XVII - nikłe początki kapitalizmu, stan embrionalny. Wieki te nie przyniosły znacznej rewolucji przemysłowej. Przemiany wychodzenia z feudalizmu do kapitalizmu zostały jednak zapoczątkowane.

Rozdział drugi

Warunki bytowe i życie codzienne

Domy i mieszkania

Podstawowe budulce - cegła, glina, kamień, z których ten ostatni był najkosztowniejszy. Dominowały więc domy ze strzechy i drewna, wychodzące z użytku dopiero po falach pożarów. Cegła zaczyna więc je wypierać. Anglia, 1666, wielki pożar i gruntowna przebudowa z drewna na cegłę. Moskwa i Chiny również ulegają stopniowej przebudowie. Chiny - cegielne fortyfikacje.

Reperacja i renowacja domów w miastach - tylko za zezwoleniem gminnym.

Możnowładztwo przenosi się na prowincje, jak mówi Alberti o Florencji, charakteryzując ją jako swoistą idylle.

Holenderskie ogrody - niemal każdy dom posiadał piękny, zadbany ogród pełen kwiatów z przewodnictwem róż.

Europejskie mieszkania - bogactwo mebli. Co ciekawe, Chiny, Afryka, Indie nie znały zbytnio krzeseł

Piece kaflowe - ważny element w Europie, gdzie klimat zmusza do ogrzewania pomieszczenia.

Szafa, krzesła, stół, łóżko - podstawowe wyposażenie domu w Europie.

Czasem pokrywano parkiety słomą tudzież kwiatami, wystawiano liczne rzeźby i popiersia jako dekoracje.

Ubiory

Im stabilniejsze społeczeństwo, tym mniej zmian w sposobie ubioru. Przeważnie jednak noszono się inaczej, każdy stan ubierał się w inny sposób.

Zmieniały się style mody, w kolejności: gust włoski, gust hiszpański, na końcu zaś holendersko-francuski. Włoskie dominowały niemal cały wiek.

Moda niemiecka - pierzaste ramiona, bufiaste rękawy, długie pończochy, krótkie spodnie.

Moda hiszpańska - biała kryza, czarny strój, przystrzyżone włosy, króciutka bródka, czarne buty, kapelusze.

Moda francusko - holenderska - kaftan, krótkie spodnie, pończochy, długie buty tudzież trzewiki, kapelusze, suknie, wysokie fryzury. Jest to przeważnie moda patrycjuszowska, mieszczańska. U kobiet - suknie, dużo halek. Źródło dla ówczesnej mody - malarstwo, np. Pieter Aersten i Jan Breughel.

Nie wszystkie kraje wyznawały ten rodzaj mody. Np. Polska czerpała z nurtów muzułmańskich.

Strój w krajach islamskich to przede wszystkim szata spodnia, przepasana pasem, obszerny wierzchni płaszcz. Nakrycia to turbany i frezy.

Chiny - luźne kaftany o kroju kimonowym, szerokie bufiaste spodnie. Stroje dostojników często bogato haftowano.

Japonia - kimona, luźna szata o szerokich rękawach.

Wyżywienie

Pszenica w Europie, ryż w Azji, kukurydza w Ameryce - podstawowe ,,nurty'' żywnościowe. Jednocześnie podstawy, dla mas, inne były przysmaki elit.

Cukier - towar luksusowy. Tak samo pieprz, alkohol, czy nawet sztućce i chusteczki do nosa.

Następuje obniżenie standardów - ludzie jadają gorzej, nawet Ci wyżej usytuowani. Dla przykładu - podróżujący Niemiec odnotowuje że ludzie skromni i wykwintni we Włoszech, Hiszpanii, Francji, jadają tak samo. Największe spożycie mięsa występowało mimo o w Europie. W XVI obniża się standard wyżywienia. Tylko najbogatsi spożywali pełnowartościowe posiłki.

Wspólny posiłek - wydarzenie o charakterze religijno społecznym, nawet ten w gronie rodzinnym, zachodzi przy nim odpowiedni ,,rytuał''.

Sól - podstawowy produkt konsumpcyjny.

Jogurt - pokarm biedoty w Turcji.

Mleko - ignorowane w Japonii oraz Chinach.

Ryby - podstawowy element żywnościowy ludności nadmorskiej. Chiny - wyrafinowany przysmak, w Japonii zaś, podstawowy produkt żywnościowy. Europejczycy silnie korzystali też z zasobów ryb słodkowodnych.

Wino piwo i woda były głównymi spożywanymi napojami. Wino pito w krajach gdzie je produkowano, mniej tam gdzie musiano je importować ze względu na ceny. Południowy wschód hamował rozprzestrzenianie się wina ze względu na zakaz Islamu odnośnie spożywania alkoholu.

Piwo - popularniejsze, tańsze, przystępniejsze. W Anglii, Rosji, Niderlandach, Polsce, spożywano nawet 3 litry na osobę dziennie.

Rozprzestrzeniają się alkohole nisko i wysoko procentowe, odpowiednio brandy, whisky, wódka, czy odpowiednio np. kwasy w Rosji.

Trafiają także do Europy towary takie jak herbata, czy kawa z Etiopii.

1492 - nie tylko odkrycie Ameryki, ale także sprowadzenie z niej tytoniu do Europy. Uprawiany w Portugalii i Hiszpanii, później w Anglii i we Francji.

Jean Nicot - przesłał Katarzynie Medycejskiej proszek tytoniowy, lekarstwo na migrenę. Od jego nazwiska powstała nikotyna.

Klęski żywiołowe, choroby, epidemie

XVI-XVII wiek - większość ludności żyła z uprawy ziemi (około 90%). Powodzenie i niepowodzenie były więc od nich zależne. Zniszczenie zbiorów, przynosiło przeważnie fale głodu, a następnie epidemii.

XIV i XVII wiek to szacowane dwa ochłodzenia klimatu, w wyniku których również zginęło wiele osób.

Plagi suszy i powodzie często niszczyły plony. Ciągłość klęsk żywiołowych w kolejnych latach, powodowała kryzysy głodowe (Francja dla przykładu przeżyła ich 24). Najbardziej podatni byli chłopi, zależni wszak od urodzajów.

Klęski występowały też w innych krajach - w Indiach odnotowujemy przypadki kanibalizmu w latach nieurodzaju.

1696-1697 - głód nawiedzający Finlandie, 1/3 ludności zginęła w wyniku tej klęski.

Szkarłatna gorączka - dur plamisty.

Nieznana choroba dziesiątkowała ludzi w Anglii, zwana potówką angielską. Choroba ta zawsze najpierw atakowała Londyn.

Choroby rozprzestrzeniały się z czasem, z kontynentu na kontynent, a słabe organizmy ludności nie były w stanie odeprzeć jej skutecznie, częstokroć osłabione przez głód. Najgroźniejsze były choroby weneryczne i gruźlica (ofiary to np. Franciszek II, Karol IX).

Kiła - choroba nawiedzająca głównie Rosje. Przeważnie w drodze współżycia ludzi różnych ras.

Próby wyleczenia tych chorób, były przeważnie bezużyteczne, gdyż ówczesna medycyna nie była na to przygotowana i pozostawała bez efektów.

Dżuma - dziesiątkowała ona rejony Europy i Azji.

W czasie zarazy najbardziej podatni byli najubożsi, duchowieństwo i możnowładztwo przeważnie opuszczało w tym czasie miasto, przenosząc się w jego najbliższe okolice, uciekając od gniazda choroby.

Morowe powietrze - Paryż, Amsterdam, Anglia, w stolicy Anglii ponoć aż 156 tysięcy ofiar.

Niski stan higieny - kolejna przyczyna szerzenia epidemii, ten jednak zależny był od regionu. Zależność była również od poglądu danego społeczeństwa, gdzie raz zalecano, a raz odradzano mycie i dbanie o higienę osobistą.

Wiara i kościół

Wiek największego znaczenia i władzy religii, która wywierała nań największe piętno, negatywne tudzież pozytywne.

Gorliwość i żarliwość wyznawców, powodowana często zwykłą chęcią uzyskania sukcesów np. w polityce tudzież przy osiągnięciu poparcia danej grupy.

Parafia - główna komórka życia religijno-społecznego. Dzieci musiały być chrzczone miesiąc po urodzeniu.

Kuratorzy kościelni - czuwali nad sprawami parafialnymi, swoiste sądy, o nie najlepszej opinii.

Biblia - stała się księgą czytaną na co dzień, zwłaszcza przez ojców rodzin.

Hiszpania - najgorliwsi chrześcijanie, wielki wpływ kościoła. Biedaków przyjmowano jak Chrystusa. Mimo pogorszenia sytuacji, powstają przytułki i szpitale.

Życie duchowne stało się również dość rozwiązłe i rozluźnione - imprezy kulturalne, zalotnicy mniszek, itp.

Wiele bractw społeczno chrześcijańskich powstawało w Hiszpanii, jak również odbywały się procesje otwierane przez przedstawicieli władzy.

Z czasem także rozprzestrzenił się mistycyzm, przyrównany do heretyzmu, z którym rozprawiła się św. Inkwizycja.

Przemożny wpływ strachu

Strach przed śmiercią powodował, iż ludzie z tego wieku, stali się bardziej strachliwi, lękali się więc morza, gwiazd, zjaw, bali się zaś klęsk głodowych, epidemii, co było zresztą dość uzasadnione. Było top przyczyną tego, iż człowiek nie pragnął przyjąć śmierci do wiadomości, jako kolejnej natury rzeczy. Dance macabre, wszechobecność jej w sztuce, jest tego dowodem. Bano się destabilizacji, zmian.

Bano się nie tylko jednak rzeczy naturalnych, ale także imaginacji, zjaw, wampirów. Bano się też cudzoziemców, inności, żydom np. nie można było wybaczyć iż ukrzyżowali Jezusa. Nawet Luter występował otwarcie przeciwko nim w swych postulatach.

Druga połowa XVI - Młot na czarownice, esencja ciemnoty mówiąca o złości kobiecej.

Czasy te przyniosły również zwiększenie się protestantyzmu, z którym walczono wszelakimi możliwymi sposobami.

Rodzina, małżeństwo, miłość

Instytucja rodziny popierana była przez kler i kościół. Zasadą była podległość kobiety pod mężczyznę, przy jednoczesnym szacunku dla żony. Rehabilitowane zostało małżeństwo, które wcześniej było jedynie zastępstwem kontemplacji. Luter przyrównuje je do potrzeby człowieka jak inne fizjologie, Kalwin zaś, mówi o miłości. W niektórych jednak kulturach, np. Niderlandach, kobieta nie rzadko była głową rodziny. W Hiszpanii panował pogląd muzułmański o izolacji kobiety, uboższe zaś, miały nierzadko znacznie większe prawa od szlachcianek. Powszechnie uważano iż kobieta powinna się ograniczyć jedynie do zadań domowych, mężczyzna zaś do innych, głównie życia publicznego. Niepowodzenia na tle seksualnym oraz małżeńskim, były dość powszechnym problemem, odnotowanym często w zakładach psychiatrycznych. Cudzołóstwo nadal było podstawą do uzyskania rozwodu, występowała jednak w tym czasie dwuznaczna moralność. Potępiane było to jednak, tak jak i władcy, którzy tego się dopuszczali, np. Rudolf II. Wychodzą na jaw również stosunki homoseksualne - Michał Anioł, Leonardo da Vinci. Wzrastał także współczynnik prostytucji.

Homo ludens

Bale, spotkania karczmienne, koronacje, imprezy państwowe - główne rozrywki ludzi z czasu ówczesnego. Teatr również odgrywał wielką role w życiu kulturalnym. Wznoszono wiele budynków teatralnych w tym właśnie celu. Muszkieterowie byli również związani z tą grupą, byli to ludzie niezależni, wygłaszający swoją opinie publicznie, nieprzekupni.

Urząd rozrywek - urząd cenzurujący sztuki w Anglii.

Większość część dramatów to sztuki raczej niszowe, nie tylko wysokich lotów prace Szekspira czy Marka. Tylko mężczyźni mogli grać w teatrze, dziewczęce role zaś grane były przez młodych chłopców.

Rozwijał się sport, football, piłka nożna, początkowo może nie odnosząca takiego uznania u władców, np. Jakuba I, który preferował bardziej tradycyjne sposoby aktywności. W Hiszpanii obserwujemy walki byków, ogólną popularność zdobywa także jazda na lodzie.

Walka Maurów i chrześcijan - widowisko wspominające wielowiekowe zwycięstwa z muzułmanami.

Nie znajdziesz Hiszpanki - taniec popularny w Europie zachodniej i w kraju z którego się wywodził.

Taniec, gra w karty były bardzo popularnymi rozrywkami, tak jak niemiecka gra ,,Gospodarstwo''.

Rozdział trzeci

Wielkie odkrycia geograficzne

Poglądy na przyczyny odkryć geograficznych i wcześniej ekspansji kolonialnej

Schyłek XV wieku to poszukiwanie metali i kruszców poza Europą. Wielkie znaczenie odgrywał handel lewantyński.

Dwa szlaki kupieckie w Europie - południowy, czyli śródziemnomorski i północny z arterią Morza Północnego i Bałtyckiego.

Morze Śródziemne - wielki szlak handlowy między miastami Hiszpanii, Francji, Włoch. Sprowadzano produkty niezbędne z Indii, uznawane za egzotyczne, przyprawy, mirrę, itp. Handel ten był przez długi czas niezwykle opłacalny.

Turkowie Osmańscy osadzają się w Azji Mniejszej, co nie sprzyjało handlowi Europy ze Wschodem. Szczególnemu osłabieniu uległa pozycja handlu po upadku Konstantynopola. To stało się podstawowym powodem do szukania nowych dróg do przedostania się do Indii. Przyczyniła się do tego zwłaszcza szlachta portugalska. Przyczynił się do tego wspomniany uprzednio kryzys.

Handel lewantyński - wbrew opinią, nie upadł on przez Turków, którzy mieli by go wstrzymywać w 1517, popierali go oni bowiem i wspomagali.

Wiedza geograficzna w średniowiecznej Europie

Wiedza początkowa nie była wcale większa od tej jaką dysponował świat starożytny. Średniowiecze zatarło przekonanie o kulistości ziemi, jedyne odkrycie starożytności. Mapy były bardzo prymitywne, stanowiły jedynie ogólne wyobrażenie, często zawierające teoretyczne założenia, np. położenie raju.

Pierre d'Ailly (1350-1420) - zawarł w swej książce poglądy średniowieczne, ale również starożytne.

Martin Behaim (1459-1507) - atlas świata opracowany przez niego. Atlas przedstawiał całe ówczesne wyobrażenie świata przez Europejczyków.

1492 - Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Marco Polo (XIII-XIV) - Odkrycie drogi do Indii.

Mapa katalońska - na nią zostały naniesione szlaki podróży Marco Polo.

Pierwotne ludy Ameryki i hipotezy na temat ich pojawienia się na półkuli zachodniej

• Czerwonoskóre ludy indiańskie zamieszkiwały tereny Ameryki, nie rzadko stojące na wyższym poziomie niż ludzie je kolonizujący. Wiele jest hipotez odnośnie ich przybycia na ten kontynent. Jedna z nich mówi o przybyciu z Afryki przez nieistniejącą już Atlantydę. Odrzuca się tezę o ludzie tubylczym, gdyż nie znaleziono fragmentów praczłowieka. Mówi się też o przybyciu ich przez Cieśninę Beringa i Alaskę w ostatnim okresie lodowcowym. Stopniowo mieli się przesuwać na południe. Inna głosi iż przybyli przez Ocean Spokojny. Największy poziom kulturalny reprezentowany był przez Azteków, Majów oraz Inków.

• Aztekowie

Aztekowie - lud Mexicos

Terytorium - przybycie Hiszpanów to czas kiedy mieli oni już teren między oceanami.

Itzcoalt - 1425 - władca rozpoczynający podboje.

Chociaż Hiszpanie przyrównywali ów cywilizacje do swej, była ona zupełnie inna - w średnim stopniu barbarzyństwa.

Główny ośrodek - Tenoditlan

Władza - Sprawował ją naczelnik oraz rada plemienna. Poszczególne plemienia były jednak od siebie zupełnie niezależne.

Podstawa gospodarki - rolnictwo oparte na kukurydzy.

Surowo karana za wszelakie przewinienia przy jednoczesnej rozwiązłości związków damsko męskich.

Silny punkt - kultura i astronomia, stworzyli kalendarz na 365 dni, strasznie dokładny, dużo bardziej od europejskiego, pomimo iż nie znali liczby 0.

Aztekowie - cechował ich politeizm astrobiologiczny. Duży wpływ miała nań wojna i natura. Wierzyli że ich świat jest piątym z kolei, poprzednie uległy zniszczeniu podczas kolejnych trzęsień ziemi, powodzi, i innych klęsk żywiołów

• Majowie

Terytorium - półwysep Jukatan, Gwatemala. Dorodne gleby zapewniały im dużo wyżywienia.

Podstawa wyżywienia - kukurydza.

Grecy Nowego Świata - wysoki poziom kultury oraz w przeciwieństwie do Azteków, znajomość zera w matematyce.

Majowie byli raczej pokojowi, ich główne traktaty dotyczą spraw naukowych a nie wojskowych jak w przypadku Azteków.

Religia - ich również cechował politeizm astrobiologiczny. Majowie byli weseli i pogodni, cenili sobie swe życie, starali się o jak najlepszy byt.

• Inkowie

Terytorium - zachodnia część Ameryki Północnej, zwłaszcza Peru i Chile

XV stulecie - początek wielkich podbojów Inków

Charakteryzowali się oni znaczącym podziałem klasowym, na bardziej uprzywilejowanych i tych mniej, stanowiących najniższy stopień w społeczeństwie.

Wiedli prym w dziedzinie architektury, w przeciwieństwie do poprzednich plemion budowali oni drogi, co ułatwiło im przemieszczanie się i transportowanie dóbr. Przewyższali również innych w medycynie, a ściślej w chirurgii, co wywarło wrażenie nawet na Europejczykach.

Ogólna charakterystyka sytuacji plemion Indian amerykańskich w przededniu odkrycia Ameryki

Wiele plemion żyło w duchu trzech głównych wiodących, to jest Majów Inków oraz Azteków. Część była osiadła, i reprezentowała sobą wysoki poziom, zwłaszcza w architekturze, część zaś, koczownicza. Opierali się oni na wspólnocie plemiennej, czcili wiele bóstw, np. pierzastego węża Quetzalcoatla. Zacofani byli natomiast w kwestiach militarnych i gospodarczych, co sprawiło że podbój przez Europejczyków był okrutny i prosty.

Krzysztof Kolumb i jego plany podróży do Indii

Kolumb - 25 sierpień - 31 październik 1451 to szacowana data urodzenia Kolumba. Syn tkacza Dominika Kolumba.

Toscanelli - twierdził że wody na drodze do Indii nie będą zawierały żadnego lądu Ocean Atlantycki miał być najkrótsza doń drogą

1485 - pierwsza próba wyprawy Kolumba, odrzucona przez króla Jana II

Odkrycie Ameryki i dalsze podróże Kolumba

Kolumb udawał się do wielu, króla angielskiego Henryka VII, króla francuskiego Karola VIII, okazały się to być jednak próby bezskuteczne.

W 1492 roku upada Grenada, a Izabela i Ferdynant zawierają umowę na mocy której Kolumb miał być dożywotnim admirałem oraz wicekrólem tego co odkryje.

Santa Maria, Pinta i Nina - okręty Kolumba, razem 87 ludzi, w tym również przestępcy i margines społeczny.

3 sierpnia 1492 - flotylla wyrusza z Palos de la Frontiera.

12 października 1492 - odkrycie San Salvador, dzisiaj Watling. Karaibowie zostają nazwani Indianami.

28 październik 1492 - odkrycie Kuby.

16 stycznia 1493 - Po rozbiciu Santa Maria, powrót do Europy

Marzec 1493 - powrót do kraju jako triumfator.

II wyprawa - dużo znaczniejsza flotylla dociera w 1493 do wybrzeży Jamajki.

III wyprawa - 1493, odkrycie Trynidadu i zbadanie wybrzeży Ameryki Południowej. Kolumb, oskarżony na Haiti, w 1500 roku zostaje odesłany do Hiszpanii. 20 maja, 1506 umiera w Vallodolid samotnie.

Dalsze odkrycia w Ameryce. Amerigo Vespucci

Wielcy odkrywcy, w tym Amerigo Vespucci, zdobyli wybrzeża obu ameryk od Wenezueli do Brazylii

Ameryka - od jego imienia wzięła się nazwa nowo odkrytego kontynentu, gdyż wiadomo było, że do czynienia Europejscy koloniści mają nie z Indiami, a z zupełnie nowym kontynentem.

Odkrycia Portugalczyków. Vasco da Gama i podróż morska do Indii

1487 - Bartłomiej Diaz odkrywa południowy kraniec Afryki

8 lipca 1497 - wypływa Vasco da Gama, 22 listopada odkrywając Przylądek Dobrej Nadziei. 23 maja 1498 roku dociera do Indii.

Magellan i pierwsza podróż dookoła świata

20 września 1519 - Magellan wyrusza z zamiarem dotarcia do Azji Wschodniej przez ocean Atlantycki.

27 kwietnia 1521 - Magellan ginie w walce z tubylcami Filipin, uprzednio odnosząc jednak swój cel.

Znaczenie odkryć geograficznych

Tworzą nowy, ważny okres Historii. Odkryte zostają nieznane dotychczas lądy, rozpoczyna się wielka ekspansja kolonialna. Miasta hanzeatyckie tracą na znaczeniu, kolonialne zaś bogacą się, importując towary podstawowe czyli żywność, jak również te bardziej wyszukane i luksusowe. Odkrycia wywarły także znaczne przemiany jeśli chodzi o sposób myślenia ludności w Europie, jak również napływ drogocennych kruszców.

Rozdział czwarty

Kraje prostych cywilizacji.

Ogólna charakterystyka rozwoju cywilizacji w Azji na przełomie XV i XVI w.

Były to kraje o stosunkowo prostej kulturze. Bariera kulturowa była często nie do przebicia dla ludności europejskiej. Niekiedy historycy z XIX wieku nie uwzględniają tych krajów ze względu na trudności w rozumieniu tamtejszych zwyczajów i praktyk.

Dzieje polityczne Chin w XVI - XVII w. Podbój Mandżurski (1644)

Chiny - największe państwo ówczesnego świata. W 1710 osiągają ponad 116 mln. Ludności. Kraje lenne - Wietnam, Tybet, Korea.

Juan-czang z dynastii Ming obala najeźdźcę mongolskiego.

Cztery najważniejsze momenty w Chinach.

-wojna z Mongołami

-wojna z Japonią

-kontakty z Europą

-dezintegracja aparatu władzy.

Dojan - organizacja kraju mongołów

Altan - wojna z Chinami w 1520 roku.

1550 - spalenie Pekinu.

1571 - pokój z Altanem

XVI-XVII - walki z Japonią u podstaw rywalizacji handlowej. Siły japońskie to w 70% korsarze Chińscy.

1553 - atak Japonii na Czekiang i Ciangsu.

1565 - zlikwidowanie najazdu japońskiego przez Cz'i Czi-kuana.

1590 - Hidejasi i najazd na Koreę. Około 200-tysięczna armia. Li Sung, król Korei, ucieka do Chin.

Bitwa pod Phenian - 6-8 luty 1593, klęska wojsk japońskich.

Mahon - obiekt sporu z Europą, a także między samymi Europejczykami.

XVII - despotyzm cesarza, władza eunuchów.

Koniec dynastii Ming - rozbicie w kraju i początek kryzysu.

1625 - bunt chłopów z Szansi

18 marzec 1644 - powstańcy wkraczają do Pekinu, Cz'ung Czeng, cesarz, powiesił się

1644 nowa dynastia Ts'ing z Szun Czy jako cesarzem.

Wojna chińsko - rosyjska - 1662-1722 - Walka o tereny nad Amurem

1692 - tolerancja wobec chrześcijan

Stosunki społeczne, gospodarcze i kulturalne w Chinach XVI-XVII w.

Feudalizm Chiński - nie istniało poddaństwo chłopów, składali podatki w naturze. XVI i XVII wiek to masowe konfiskaty agrarne oraz rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej. Chińska porcelana, papier, jedwab to towary słynne z tego kraju.

Kryzys gospodarki - wyzysk chłopów, z czasem stopa procentowa doszła do 50%.

Kultura w czasach Ming jest oparta na neokonfucjanizmie i taoizmie, występuje pewne jej skostnienie.

Wang Jang-min - twórca szkoły filozoficznej

Dynastia Ts'ing - wielu pisarzy głosi radykalne poglądy, zdanie odmienne jest surowo potępiane.

Anarchia feudalna w Japonii. Zjednoczenie kraju przez Hidejasi

Wielka własność feudalna - podstawa systemu w Japonii, wraz z drobną szlachtą - samurajami. Żyli oni z pracy chłopów poddanych. Ryż stanowił główną uprawe. Życie chłopskie było nędzne tak samo jak w Europie. Gospodarka krajowa to głównie przemysł stoczniowy.

Trzy grupy społeczeństwa to:

-szlachta

-mieszczaństwo

-chłopi

Na czele stał siogun. Władza cesarza była bez znaczenia, jedynie reprezentacyjna.

1467-1471 - wojna braci, Orin-no ran i chaos w państwie

Nobunaga - wasal Asikagi walczący z feudałami oraz klasztorami buddyjskimi. W 1568 zdobywa Kioto i sięga po najwyższą władze w kraju.

Hidejasi - następca Nobunagi, jednoczy Japonie w 1587 roku.

Rządy siogunów Takugawa i polityka izolacji Japonii (Sakaku). Kultura japońska XVI-XVII w.

Hidejosi - reformy w polityce i ekonomii. Po jego śmierci walka między Takugawą a Hidejoi (1600-1615) z której zwycięsko wychodzi Takugara, jednocząc Japonie. Następuje powolna izolacja kraju, zwłaszcza od Europy.

1543 - kontakt z Europą i bronią palną, rewolucja militarna.

1549 - Ksawery, jezuita, zaznajamia Japończyków z chrześcijaństwem, przyjętym stosunkowo dobrze, jednak nie zagrażającemu innym religiom.

Kontakty z europejczykami wpływały na zmiany w ubiorze, żywieniowe, czy nawet słownictwo Japońskie.

Za Hidetody, zabraniano chrześcijaństwa jako religii zagrażającej państwu.

1637-1638 - koniec chrystianizmu po powstaniu w Kisiu.

Przełom XVII i XVIII wieku - rozkwit kultury japońskiej zwany Genroku.

Podbój Indii przez Barbera (1525-1527) i państwo Wielkiego Mongoła w XVI-XVII w.

Podział na grupy - hinduską oraz muzłumańską.

Buddyzm - naczelna religia, przyjęta przez inne państwa, głownie Japonie i Chiny.

XVI - Indie są rozbite na wiele państewek.

XIV - zrujnowanie północy przez najazd Tomerlana.

Baber - poproszony o pomoc po śmierci sułtana, interweniuje w Indiach w 1525 roku z doborową armią.

1526 - Panipot - Braza pokonuje Ibrahima

1527 - klęska Sangi pod Hanną

1520 - śmierć Babera, dzieło zjednoczenia nie rozpadło się jednak z chwilą jego śmierci.

Akbar - ostatecznie zjednoczenie Indii, podział na prowincje. Walka z niewolnictwem.

Wkroczenie dynastii Mongołów - okres walk wewnętrznych (Dżahangir i Dżahan)

Dżahan kontynuuje podboje Babera w 1636-1638

1657 - walki wewnętrzne w państwie Wielkiego Mongoła.

Aurangzeba - władca prowadzący 30 letnią wojnę religijną, będącą jedną z przyczyn kryzysu.

Stosunki społeczne, gospodarcze i kulturowe w Indiach. Penetracja Europejska

Upadek ekonomii indyjskiej w wyniku ciągłych wojen.

XVI w. - rozwój rolnictwa, rzemiosła, budowa dróg. Ludność to w większości ludność wiejska. Sytuacja pogorszyła się zwłaszcza podczas wojen.

1498 - początek penetracji europejskiej, początkowo głównie Portugalczyków.

1641 - zdobycie Malakki, co dało całkowitą kontrole nad szlakiem morskim między Europą a Chinami.

W XVIII w. Anglicy uzyskują przewagę w Indiach, opanowany przez nich poza drobnymi enklawami.

Rozwój kultury nastąpił za Babera, który dzięki swym pamiętnika, dostarcza również wielu informacji na temat ówczesnego czasu.

Kraje Azji południowo wschodniej. Kolonializm europejski w Azji

Indonezja i Malajzja - łup kolonializmu holenderskiego i brytyjskiego.

Wiek XVI - era portugalska, poczęta w 1511 roku przez dobycie Malakki. Od XVII Holendrzy wypierają Portugalczyków, a w 1641 zdobywają cieśninę.

Syjam, Kambodża, Wietnam, Laos, Birma - pięć krajów o wyższym stopniu rozwoju w Azji południowo - wschodniej, prowadzące częste walki.

Korea - etap wczesnego feudalizmu mimo wysokiego rozwoju. Chłopi w niej to dwie grupy, państwowi i prywatni. Korea przeżywała inwazje japońską, oraz popierała chińskich Mingów.

Rozdział piąty

Afryka, podbój Ameryki przez Europejczyków

Europa a Afryka środkowa i południowa. Państwo czarnego lądu u progu XVI w.

Sahara uniemożliwiała dotarcie w głąb lądu, co powodowało nie znajomość go do XV w. Czarne ludy zamieszkujące te tereny zaś, były według Europy dzikie, nadające się jedynie na niewolników.

Afryka Równikowa - prymitywne plemiona i szczepy, narzędzia z kamienia.

Bantu - plemię opierające się na rolnictwie, znali też obróbkę żelaza.

W erze przed kolonialnej powstało wiele organizmów państwowych, znanych nam dzięki przekazom zawartym przez intelektualistów Islamu.

Mali, Sanghaj, Etiopia i Kongo w XVI - XVII w.

Mali - Niezależne w XIII stuleciu, upadło szybko, w 1645 roku przez najazd Bambara.

Sanghaj - zróżnicowane społecznie, istnieli niewolnicy. Podstawa gospodarki to ryż i rzemiosło tkackie.

1591 Tandibi - rozbicie Sanghajczyków

Kongo - Portugalczycy docierają tu w 1482 za przewodnictwem Diego Cao. Państwo dość zaawansowane, na czele stał monarcha. Administracja zajmowała się drogami.

XVI - XVII - Penetracja Portugalska. Wychowywali oni w Portugalii naczelników prowincji, przekabacając ich niejako na swa stronę.

Etiopia - enklawa chrześcijaństwa, tocząca wojny z sułtanami muzułmańskimi.

1529 - Haroru rozpoczyna najazd na Etiopie odnosząc sukces.

1557 - przybycie jezuitów a z nimi idei kontrreformacji. Etiopia miała być pozyskana dla Rzymu. Po śmierci Ijassu I Wielkiego, następuje okres zamieszek i chaosu.

Podbój środkowej i południowej Ameryki przez Hiszpanów

Kolonizacja Ameryki była okrutna i brutalna, wypierająca mieszkańców z ich ziemi. Lud, zwłaszcza Hiszpanie, tam przebywający, to głównie zubożała szlachta, mieszczaństwo oraz chłopi. Awanturniczy tryb życia oraz przewaga militarna i techniczna sprawiły że stanowili oni dla ów cywilizacji czynnik niszczący. Pojawiły się też nieznane Indianom do tej pory choroby. Ferdynand Aragoński sam przyznał, że tych którzy nie poddadzą się, czeka eksterminacja.

Antylia - ludność została wybita doszczętnie

1518-1521 - Ferdynand Kortez podbija Meksyks z grupką ok. 800 ludzi. Przekonał on plemiona niechętne Aztekom do sojuszu.

18 listopada 1519 - zdobycie Tenachitlanu.

W 1521, po licznych buntach i wojnie z następcą Montezumy, powstaje ,,Nowa Hiszpania''.

1531-1533 Pizarro i Almagro - podbój Peru ułatwiony przez wojny wewnętrzne.

Powstanie Imperium Hiszpańskiego w Ameryce

Nowa Kastylia, Nowe Toledo - główne kolonie Hiszpanii, później nazwane Peru. Powstały również 2 nowe arcybiskupstwa w Nowej Hiszpanii i Nowej Kastylii. Władze sprawiali wicekrólowie, szybko usamodzielniający się dzięki odległości i nikłym wpływom miast macierzystych.

Problemy rasowe i społeczne w posiadłościach hiszpańskich w Ameryce. Eucomienda

Brak kobiet w koloniach owocował zawiązywaniem związków mieszanych. Kolonie bardzo szybko rozwijały się w przeciwieństwie do pasywnych miast macierzystych.

Eucomienda - nadany od króla hiszpańskiego immunitet feudalny. Dotyczył on także ludności Indiańskiej. Osoba taka musiała troszczyć się o podległą jej ludność, co oznaczało także ewentualną chrystianizacje. Indianie stali się jednak nieludzko wykorzystywani. System ten wywołał sprzeciw niektórych kół kościelnych. Mimo to, utrzymywał się dość długo.

Mita - forma pracy przymusowej, często idąca w parze z eucomiendą.

Kolonizacja Portugalska. Brazylia

1500 - Pedro Cabral dociera do wybrzeży Brazylii i nazywa ją Wyspą Prawdziwego Krzyża.

1539 - kolonizacja pod wodzą Alfonso de Sousa, dająca schronienie wielu prześladowanym na kontynencie, protestantom i żydom.

Dochodzi do licznych wojen, w momencie gdy inne kraje zaczynają kolonizować Brazylie, np. wojna między Holendrami a Portugalczykami (1629-1639).

Indianie Tupi i Gnaroi nie mieli złota, podstawą życia stał się więc cukier, uprawiany na niewolniczych plantacjach, gdzie zginęły kolejne setki ludzi.

Kolonizacja europejska Ameryki południowej

Główni kolonizatorzy - Anglia i Francja, minimalna rola Holenderska. Początkowo też Szwecja i Dania.

Francja - Tereny przy rzece św. Wawrzyńca.

Anglia - południowy wschód od obecnego położenia Stanów Zjednoczonych.

Holendry - tereny rzeki Hudson.

Najbardziej aktywni byli Francuzi, tak ekonomiczne jak i eksploracyjnie.

Główne walki toczyły się o ziemie, która była tu podstawowym surowcem zapewniającym byt.

Tylko Anglia miała wystarczająco swych robotników, którzy mogli przenieść się do Nowego Świata zostawiając wszystko za sobą. Początkowo powoli na większą skale, rozpoczęte w XVIII wieku, zaczęło się przesiedlenie Indian.

1584 - założenie Wirginii przez Anglię.

1667 - Holandia ustępuje Nowy Amsterdam, nominowany na Nowy Jork.

Specyfika i historyczne znaczenie podboju Ameryki przez Europejczyków

Podbicie Nowego Świata wywołało wielkie poruszenie i zmiany w Europie. Kolonializm europejski dążył do maksymalnej eksploatacji terenów. W Ameryce chodziło o wyeksploatowanie bogactw naturalnych. Stała się więc filią Europy, w której powstawały niezależne organy.

Konkwista hiszpańska pochłonęła około 45-60 mln. Ludności według danych Konetzkego. Wiele mieszkańców tych ziem zostało wyniszczonych doszczętnie, tudzież została zepchnięta w dzicz.

Rozdział szósty

Humanizm i renesans

Renesans czy renesanse? Problem renesansu w historiografii

1550 - Giorgio Vasari pierwszy raz użył terminu odrodzenia w odniesieniu do sztuk plastycznych

Francuz Michelet i Szwajcar Burckhardt - ludzie odpowiedzialni za utrwalenie terminu renesans. Dla jednego to odkrycie świata i człowieka, dla drugiego - miało to ścisły związek z włoskim duchem narodowym podbijającym Zachód. Człowiek wyszedł z mroku średniowiecza, z bezimiennej masy, stając się jednostką. Źródłem tego miał być nawrót do starożytności. Opinia Burckhardta do dziś dzien jednak budzi wątpliwości.

Najważniejsi badacze renesansu to Thode, Caurajod, historyk Haskins, Nordstroma, itp.

Renesans przywrócił życie doczesne, na nowo rozważając wiarę chrześcijańską.

Ogólne tło rozwoju kultury włoskiej w XV-XVI w.

Nowy przełom kulturowy nastąpił głównie w XV, ojczyzną zaś były Włochy. Rozpoczął się proces emancypacji miast spod władzy senioralnej, pozwalano też ludziom zajmować się nauką amatorsko. Kapitalizm rewolucjonizował postawę ludzi wobec życia. Rozwój handlu stwarzał podstawową bazę ekonomiczną. Rozdrobnienie Włoch również sprzyjało powstawaniu licznych obozów politycznych. Rozdrobnienie to dało większe zainteresowanie sztuką i nauką, gdyż władca czy papież chcieli się przypodobać Włochom jako całości.

Pojęcie humanizmu. Humanizm Włoski i Europejski

Znaczenie włoskie - humanizm polegał na odrodzeniu znajomości i studiów nad językami i kultura starożytną, głównie rzymską i grecką, w mniejszym stopniu hebrajską. Kształtowała się postawa życia względem ideałów antycznych.

Historycy z XIX i XX wieku sadzą, iż wliczyć w to należy także postać człowieka, głębokie nim zainteresowanie, poznanie.

Humanizm włoski - rozwój we Włoszech od końca XIII do schyłku XV. Później przedziera się przez drukarnie do ludzi. Rozprzestrzeniają go właściciele drukarń, słynący później jako humaniści, np. Amerbach i Forben z Bazylei, Koberger z Norymbergii, itp. Szczególnie silnie zakorzeniły się idee we Francji, Niemczech i Anglii.

Humanizm niemiecki - wstrząsa krajem, rozwój bujny, wielokierunkowy. Zainteresowanie greką i hebrajskim, oraz sprawami religijnymi.

Jacob Wimpfeling (1450-1528) - humanista patriotyczny pragnący rozwiązywać problemy społeczne.

Humanizm francuski - szedł on w stronę racjonalizmu, najważniejsi twórcy to Etienne Dolet oraz de Periers.

Humanizm angielski - najważniejsze osiągnięcie to myśl Thomasa More.

William Grocyn (1446-1519) - Wykład przeprowadzony po grecku.

John Colet (1467-1519) - nowa humanistyczna koncepcja religii.

Humanizm europejski - rozprzestrzeniający się na inne kraje, wychodzący od włoskiego. Ma ograniczone działanie jeśli chodzi o klasy społeczne, oddziałuje bowiem głównie na elity.

Nawrót do starożytności

Dużą role odgrywały teksty antyczne, które nie poszły w całkowite zapomnienie w średniowieczu, nawiązywano bowiem często do nich. Zwrócono uwagę na kontakty z Bizancjum, ono bowiem było jednym ze spadkobierców starożytności. W XIV i XV w. Zaczęły się wizyty uczonych bizantyjskich, w poszukiwaniu rękopisów greckich i rzymskich. Popularność zdobywa Platon, Florencja zaś stała się centrum studiów o nim. Petrarka poświęca wiele uwagi listom Cycerona.

Humanistyczna filozofia człowieka

Artyści i naukowcy odrodzenia wynoszą człowieka na piedestał zainteresowań. Antropocentryczna koncepcja człowieka została oddana np. w dziele Marsilio Ficino, które mówi iż człowiek nie może pogodzić się z tym, by istniało nad nim cokolwiek innego poza Bogiem. Humaniści włoscy byli bezwzględnie przekonani o swej wyższości intelektualną, lekceważąc lud. Battista Alberti szukał zaś odpowiedzi na pytanie o sens ludzkiego istnienia w społeczeństwie.

Leonardo da Vinci (1452-1519) - najbardziej znana postać renesansu, człowiek miał według niego osiągać wiele rzeczy w zamian za trud. Człowiek prawdziwy powinien zając się nauką technice itp., co sam uczynił. Żadne badanie człowieka według niego nie było prawdziwe, jeśli nie dało się poprzeć matematyką.

Machiavelli i Morus - przedmiotem ich badań był człowiek w społeczeństwie.

Nicco Machiavelli - pisarz polityczny z Florencji o gruntownym wykształceniu. Był on urzędnikiem i dyplomatom. Najważniejsze jego dzieło to ,,Książe''. Jest to wnikliwy obraz mechanizmu władzy. W nim to, autor zawarł podstawy systemu rządzenia państwem, cechując postać władcy potrzebnym wyrachowaniem i bezwzględnością. Inne jego utwory, traktaty i relacje nie miały tak wielkiego znaczenia.

Thomas More - Morus zwrócił uwagę, jak warunki życia w państwie mają być zmienione, jego najważniejsze dzieło to ,,Utopia''. Krytykuje w niej stosunki społeczne panujące w Anglii tego okresu. System rządów miał być całkowicie demokratyczny, każdy miał dostawać zaś wszystko według własnych potrzeb. On to podłożył podwaliny pod socjalizm utopijny i jest uznawany za jego twórcę.

Erazm z Rotterdamu (Gerhard Gerhards, 1467-1536) - Jego najbardziej znanym dziełem jest ,,Przewodnik rycerza chrześcijańskiego''. Głosił on konieczność połączenia antyku i chrześcijaństwa, nauki Platona z Chrystusową. Cechował go fanatyczny krytycyzm. Głosił on zasadę że Kościół jest dla człowieka, a nie człowiek dla Kościoła. Według niego jednak, najprzyjemniej jest żyć, kiedy jest się głupim. Starał się uniknąć epoki w której żył.

Michel de Montaigne (1533-1592) - on wprowadził rozmyślanie o człowieku metodą empiryczną. Uważał człowieka za najbardziej kruche i pyszne ze zwierząt.

Humanizm a Kościół

Humaniści krytykowali kościół, nierzadko jednak afiszowali się religijnością. Humanizm głosił krytycyzm, tolerancje, sceptycyzm oraz afirmacje życia. Szukano nowych rozwiązań filozoficznych, odrzucając średniowieczny scholastycyzm. Zerwano z dualizmem. Dystansowano się do ateizmu, ale też do reformacji Kalwina. Stali więc pomiędzy, nie byli bowiem ani prawdziwymi katolikami czy męczennikami, w sensie ortodoksyjnym, ani nie byli ateistami, przynajmniej w większości.

Humanizm a pedagogika

Domagano się zlikwidowania monopolu kościelnego w dziedzinie oświaty. Kładziono nacisk na wszechstronne wykształcenie człowieka, nie zaś tylko jednostronny teologiczny. Chciano też zmiany stosunku do dziecka, łagodności zamiast surowości. Vives w wielu traktatach podkreśla role nauczyciela i wychowawcy, jest on uważany za twórcę psychologii empirycznej.

Melanchton i Sturm - organizatorzy reformacji edukacyjnej w Niemczech, poczynając od uniwersytetu w Wittenberdze w 1536.

Pierre de la Ramee - twórca ramizmu.

Sztuka i architektura odrodzenia we Włoszech

Źródłem natchnienia dla artystów stała się znów starożytność. Dominuje uwielbienie dla piękna i harmonii ludzkiego ciała. Anatomia człowieka jest doskonale znana artyście, nie jest już on jedynie szkicem. Ośrodkiem o promieniującej kulturze renesansowej była Florencja, a jej władcy byli najbardziej znanymi mecenasami. Również papierze brali pod swój protektorat artystów, np. Mikołaj V i Pius II. Mistrzowie renesansowi byli często wszechstronni, co widać na przykładzie Leonarda czy Michała Anioła. Dzieła tego pierwszego to na przykład ,,Wieczerza Pańska'' czy też ,,Mona Liza Gioconda''. Rafael Sanzio był wybitnym architektem i malarzem. Malował portrety znanych osób, zajmował się dekoracją sal watykańskich. Michał Anioł to przede wszystkim ,,Bitwa pod Casciną'' czy ,,Święta Rodzina''. Filippo Brunelleschi, to jeden z największych architektów renesansu. Nawiązywał on do antyku i starożytności w swych projektach.

Renesansowa literatura piękna we Włoszech

Do literatury poczyna wkraczać prócz łaciny także język włoski. Wysoki poziom osiąga poezja włoska, najwybitniejszym jej przedstawicielem był zaś Lodovico Ariosto, autor Orlanda Szalonego. Miłość uznawano za jeden z najwspanialszych przejawów życia. Przeciwko nikłej roli kobiety, zawziętej ze średniowiecza, przeciwstawiano się, np. Gelli, Castiglione, itp. Coraz więcej kobiet odnosi też sukcesy towarzyskie, literackie oraz polityczne, np. Elżbieta I w Anglii, czy Małgorzata ks. Parmy w Niderlandach.

Europejska sztuka i literatura epoki odrodzenia

Wojny włoskie sprawiły, iż renesans został pogrzebany w Italii, sprawiły jednocześnie jednak, że zaczął byś nurtem bardziej popularnym w świecie. Dużą role odegrali artyści sprowadzeni z Włoch. Nurt ten przyjął się zwłaszcza we Francji. Równie dobrze rozprzestrzeniała poglądy włoska szkoła w Fontaineblau, stworzona przez sprowadzonych z Włoch artystów. Pod wpływem nurtów włoskich tworzyli tacy malarze jak Jean Cousin i Francois Clouet, rzeźbiarze - tu zwłaszcza Jean Goujon i Pierre Lascota, oraz matematycy i badacze, np. Wilhelm Budeus. Francois Rabelais był zaś znanym reprezentantem literatury pięknej.

Wpływy włoskie były również rozprzestrzenione w innych krajach, nawet w Polsce. W Niemczech był to Albrecht Durer, który dążył do naprawy człowieka, przyznając mu miano wielkiego artysty. W Anglii jest to Hans Holbein Młodszy, portrecista. W Niderlandach był to Pieter Bruegel, zwany chłopskim, wprowadzający do sztuki klasę społeczną.

Nauki Przyrodnicze

Następuje rozwój wielu nauk ścisłych, takich jak fizyka, medycyna, chemia i astronomia. Sławe zdobywają tacy uczeni jak Servet, który odkrył krwioobieg płucny, dalej Szwajcar Paracelsus, który podłożył podwaliny pod medycynę chemiczną.

Mikołaj Kopernik (1473-1543) - obalił ptolemeuszowską i arystotelesowską teorie o geocentryzmie i ruchach ciał niebieskich, a stworzył teorie o heliocentrycznym układzie świata. W 1616 jego dzieło zostało potępione i umieszczone wśród ksiąg zakazanych.

Zmierzch renesansu

Kiedy w XVI roku renesans przeżywał swe narodziny w Europie, we Włoszech nadchodził jego zmierzch. Odkrycia geograficzne przesunęły środek ciężkości i handlu europejskiej gospodarki, doprowadzając do upadku miast znajdujących się do tej pory w środku zainteresowania. Ogromne nakłady kruszców z Ameryki, pociągały za sobą inflacje pieniężną. Hiszpanie i Portugalczycy zaś, opanowują całkowicie handel oceaniczny. Daje się również zaobserwować pewną stagnacje działalności kupiectwa i bankierstwa. Samo państwo przyjmuje charakter bardziej konsumpcyjny. Poprzez rozwój gospodarki rolnej, osłabiono pozycje miast, baz społeczno - politycznych renesansu. Upadek nastąpił również w wyniku długich i wyniszczających wojen o hegemonie. Również brak tolerancji przypieczętował upadek tego nurtu. Renesans europejski zaś, przetrwał dłużej, jednak i on upadał powoli, przez nietolerancje polityczną opanowującą Europę.

Rozdział siódmy

Walka o hegemonie w Europie Zachodniej w pierwszej połowie XVI wieku

Sytuacja międzynarodowa w Europie Zachodniej na przełomie XV i XVI w.

Wielka wojna w Europie Zachodniej o hegemonie, toczyła się bez przerwy od schyłku XV do początku drugiej połowy następnego stulecia, w uproszczeniu nazywana rywalizacją habsbursko - francuską. Role odegrały przede wszystkim Francja, Hiszpania, Rzesza Niemiecka oraz państwa włoskie, a także Anglia, Szwajcaria i Turcja. Głównymi kandydatami do hegemoni byli Francja i Hiszpania. Dualizm odszedł w zapomnienie, papiestwo zaś traciło na znaczeniu. W teorii wspólny wróg w postaci Imperium Osmańskiego, nie przeszkadzał zawierać królowi Francji, Roi Tres-Chretienowi, sojuszu z Turkami. Turcja sama w sobie nie miała jednak realnych szans by stać się pierwszym mocarstwem świata.

Sytuacja wewnętrzna we Francji

W czasie wojny stuletniej, poczucie jedności Francuzów wobec wspólnych wrogów stało się katalizatorem zjednoczeniowym. Śmierć Karola Zuchwałego, księcia Burgundii pod Nancy w 1477 ułatwiła przyłączenie Burgundii i Pikardii do Francji. Reszta przypadła zaś Habsburgom w wyniku ślubu Marii z Maksymilianem. Było to przyczyną rywalizacji obu rodów. W kilka lat później po śmierci Karola Andegaweńskiego, nastąpiła inkorporacja Prowansji do Francji.

Brytania - brama wypadowa do Francji dla najeźdźców, co sprawiało iż konieczne było jej zabezpieczenie.

1487-1941 - wojna o Bretanie między Francją a Bretanią i sojusznikami - Anglią. Ostatecznie zwyciężyli Francuzi, a w Longeais 1491, Bretania zostaje włączona do Francji.

Stale wzmacniała się we Francji władza królewska, monarcha miał władze sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą. Był też wodzem armii. Wprowadzono stałe podatki i utworzono stałą zaciężną armie. Pozycje wzmocnił również poprzez ograniczenie Stanów Generalnych, które od 1484 nie były zwoływane przez 76 lat. Zamiast tego, powstało zgromadzenie Notabli, w skład którego wchodzili jedynie zaproszeni przez króla. Władcy feudalni tracą znaczenie we Francji. Gęstość zaludnienia we Francji była jedną z największych w Europie. Chłopi gospodarowali głównie na ziemi innych, jako iż osobiście byli częstokroć wolni. Nie nastąpiły większe zmiany w technice rolnej. Miasta przeżywają rozwój gospodarczy, rozwijają się operacje pieniężne i kredytowe. Gospodarstwa chłopskie powoli zyskują na znaczeniu. Bron palna również umniejsza role szlachty. Mimo to nadal byli aktywni politycznie. Zreformowano armie, wprowadzając ciężkich piechurów niemieckich i szwajcarskich, oraz lekką jazdę, kosztowną, ale skuteczną. Słabła jednak flota francuska.

Kastylia i Aragonia

Głównym rywalem Francji była monarchia Hiszpańska. W 1469 roku, Izabela i Ferdynand biorą ślub, ale nawet wtedy jedność Hiszpańska była luźna. Życie polityczne i gospodarcze były w Kastylii skierowane ku oceanowi, a także Afryce. Oba kraje hiszpańskie nie były samowystarczalne, zboże dostarczała im Sycylia. Hiszpania była więc słabsza od Francji ekonomicznie. Rozpoczęły się też wewnętrzne prześladowania Żydów.

Święta Inkwizycja - organizacja kościelna o charakterze sądowniczym, powołana do walki o czystość religijną wyznawców chrystianizmu. 31 marca 1492 skazano Żydów na wygnanie z Hiszpanii. Na mocy edyktu Ferdynanda zaś, w 1502, mahometańska ludność miała przyjąć chrześcijaństwo. Święta Inkwizycja z czasem stałą się organem represyjnym przeciwko przeciwnikom Kościoła. Przełom XV i XVI to okres dalszego umacniania sięwładzy królewskiej w Hiszpanii, a dokładniej w Kastylii.

Hermanda - jednolita organizacja policyjna.

Rada Sprawiedliwości - zwana królewską, w której koncentrowały się sprawy państwowe.

Aragonia - nadal wysokie znaczenie szlachty. Polityka wobec zakonów nie została tu uwieńczona sukcesem.

Hiszpania ze względu na warunki, utworzyła narodową piechote, jej największy atut. Również flota była bardziej liczna i przygotowana niżeli flota Francuska.

Schyłek XV i początek XVI to przełom dla tego kraju.

1492 - zdobycie Grenady i koniec panowania Maurów, odkrycie Ameryki

1495 - pierwsze kroki w wojnach włoskich

Habsburgowie i ich kraje dziedziczne

Poza Hiszpanią, także Habsburgowie byli głównym konkurentem Francji. Ich dziedzictwa należały do krajów zamożnych i samowystarczalnych. Produkcja zbóż stała na odpowiednim poziomie. Władcy nie byli tu zbyt silni, a opozycja przysparzała sporo kłopotów. Narastał konflikt społeczeństw.

1525 - wielka wojna chłopska, objęła Styrie, Kartynię, Tyrol i Górną Austrie

Armia nie dorównywała ani Francuskiej ani Hiszpańskiej. Jedynie artyleria wychodziła ponad poziom. Małżeństwo Ferdynanda III z Marią, dało bogate i nowe tereny, w tym najludniejsze Niderlandy. Upadek Hanzy i odkrycia geograficzne, przyczyniły się do rozwoju. Prowadzono politykę wygrywania rywalizacji poszczególnych miast. Ciągnięto duże korzyści gospodarcze z dołączonych krajów, a pieniądze użyte zostały do wojny z Francją.

Sytuacja polityczna na Półwyspie Apeninskim u progu wojen włoskich. Wenecja, Państwo Kościelne, Neapol, Florencja

Włochy stanowiły zlepek różnych państw i państewek o skrajnie przeciwnych interesach. Największe i najważniejsze to Wenecja, Państwo Kościelne, Neapol i Florencja.

Wenecja - republika rządzona przez oligarchię patrycjuszowską. Na czele stała doża. System rządów - centralistyczny. Nie była samowystarczalna, ale dobrze rozwinięty handel nadawał jej dobrą pozycje. Ścisłe powiązanie z handlem lewantyńskim, legło u podstaw polityki weneckiej. Polityka determinowana była w stosunku do Turcji. Głównym atutem była flota. Polityka kierowała się na Półwysep Apeniński.

Państwo Kościelne - państwo mające na celu wywalczenia jak najlepszej pozycji papiestwa w zespole państw europejskich. Papieże epoki odrodzenia dążyli do zapewnienia sobie jak najwyższej pozycji, działali niejako w interesie całego kraju, przeciwstawiając się najeźdźcą.

Królestwo Neapolitańskie - ścierały się tu wpływy francuskie i hiszpańskie, czasowo władza sprawowana była przez Aragończyków w osobie Ferdynanda.

Florencja - XV stulecie to okres dużego nasilenia walk społecznych, pod przewodnictwem Girolamo Savanarola (1452-1498). Był to okres okupacji Florencji przez Francuzów. Savanarol przeprowadził kilka reform o charakterze demokratycznym.

Inne państewka włoskie, nie miały tak znaczącej roli.

Wyprawa Karola VIII za Alpy i początek wojen włoskich

Początek wojny to wprowadzone przez Karola VIII trzy traktaty niekorzystne dla Francji - z Anglią w Etaples - 3 XI 1492, z Hiszpanią w Barcelonie - 19 I 1493 oraz z Habsburgami w Senlis 23 V 1493. Zawarł również układ z Ludwikiem Moro, władcą Mediolanu. Skierowany był przeciwko neapolitańskiemu Ferdynandowi. Innocenty VIII umiera, a następca Aleksander VI był Hiszpanem, nie udało się więc Karolowi przeciągnąć Stolicy Apostolskiej na swoją stronę. We wrześniu 1494, Karol wyrusza na wojnę, przyjmując tytuł króla Sycylii i Jerozolimy. Zaczyna odnosić sukcesy za Alpami, 3 grudnia 1494 zajmuje Rzym, a w lutym 1495 - Neapol. Karol VIII koronuje się 12 maja 1495 na króla Neapolu, przyjmując koronę bizantyjską Paleologów. 31 marca 1495 podpisany zostaje traktat w Wenecji (Liga Wenecka) między papieżem, Wenecją, Mediolanem, Habsburgami, oraz Ferdynandem i Izabelą. Karol VIII w obliczu tego, w maju 1495 wycofuje się z Neapolu, a w lipcu stacza bitwę koło Parmy. Ostatecznie udaje mu się przedrzeć do Francji. Ostatecznie umiera w 1498.

Rywalizacja francusko - hiszpańska we Włoszech. Podbój Mediolanu przez Francuzów i Neapolu przez Hiszpanów

Ludwik XII był kontynuatorem polityki Karola. Ekspansje skierował na Mediolan, koronując się jego księciem. Neutralizuje Anglie w 1498 i zawiera przymierze z Hiszpanią w 1498, oraz rok później z Wenecją. Zjednawszy papieża, rozpoczyna wojnę z Mediolanem (VIII 1499). Księstwo zostaje podzielone między Francje, Wenecje i Szwajcarie. 11 XI 1500 roku zawiera z Hiszpanią tajny traktat w Grendzie, gdzie zainteresowani podzielić się miały łupem z Neapolu. Szybko jednak doszło do niepowodzenia, a w 1504 pada ostatni francuski punkt oporu - Gaeta.

Rozejm w Lyonie - 1504, Hiszpanie stali się władcami Neapolu, Francja zatrzymuje Księstwo Mediolańskie.

Zmienne konfiguracje polityczne. Liga w Cambrai (1508) i Liga Święta (1511)

Wenecja urosła w silę, stając się wrogiem Państwa Kościelnego, dążącego do wzmocnienia się za Juliusza II.

1508 - Liga w cambrai, między Juliuszem II, królem Anglii Henrykiem VII, Ferdynandem Aragońskim i królem węgierskim, pozornie anty turecka, skierowana jednak przeciw Wenecji.

4 X 1511 - Liga Święta, inicjator Juliusz II, członkowie - Anglia, Hiszpania, Wenecja, prowadził politykę anty francuską. Wypiera ona Ludwika XII z Włoch. Francja traci Mediolan.

Franciszek I i Karol V. Dalszy ciąg wojen włoskich i pokój w Cambrai (1529)

Franciszek I nie zrezygnował z Włoch, 13 i 14 IX 1515 roku pod Marignano zadaje klęskę wojskom mediolańskim, zdobywając tym samym Mediolan. Podpisał konkordat ze Stolicą Apostolską, regulujący kontakty. Zaczął jednak wzrastać konflikt z Habsburgami. Maksymilian stał się dziedzicem Niderlandów, Franche-Comte i Hiszpanii. Karol I zaś ostatecznie jednoczy Kastylie i Aragonie. Franciszek wysłał poselstwo do Zygmunta I, króla polskiego, by ten nie dopuścił do wyboru Karola jako króla. 28 czerwca je1519 roku, Karol I Habsburg zostaje jednak królem Hiszpanii. Tłumi on powstanie anty królewskie w Toledo, i jego następstwo w Walencji.

1521 - początek kolejnej wojny między Franciszkiem I a Karolem.

Francja nie zdołała pozyskać żadnych sojuszników poza Szwajcarami. Król Burbon przeszedł na stronę wrogów, a w 1524, od strony Włoch, wkraczają wojska koalicyjne.

Ostatecznie Francuzi przełamują kryzys, a ich wojska wkraczają do Italii. Franciszek zawiera porozumienie z Klemensem VII.

Na południe od Mediolanu, pod Pawią, doszło 24 lutego 1525 roku do rozgromienia Francuzów przez wojska niemieckie i hiszpańskie. Franciszek I dostał się do niewoli.

Anglia zawiera z Francją traktat przymierza w Moore 20 VII 1525, w celu zachowania równowagi politycznej.

Franciszek I podpisuje w niewoli traktat pokojowy w Madrycie z Karolem V, wyrzekając się Burgundii.

22 maja 1526 - zawarcie ligi w Cognac, z papieżem, Mediolanem, Wenecją i Florencją. Zdobyty zostaje Rzym, 6 V 1527.

Pokój w Cambrai - 5 VIII 1529 0 Francja traci posiadłości we Włoszech. Papież Klemens VI zmuszony koronować Karola V.

Wojny francusko - habsburskie w latach czterdziestych - sześćdziesiątych XVI w.

Karol musiał prowadzić zarówno wojny w Niemczech, jak i z Turcją. Franciszek I również nie był bierny.

1536-1538 - wojna zakończona rozejmem w Nicei, gdzie stosunki obu monarchii ułożyły się pomyślnie.

1542 - 1544 - wojna powstała w wyniku niepowodzeń Karola z Turkami, Franciszek sprzymierza się z Rzeszą, Francja szuka przymierza z Turkami.

18 IX 1544 - Crepy - zakończenie wojny, ale nie rozstrzygnięcia sporu.

Karol V abdykuje w 1556, a królestwo rozpada się na dwie linie, hiszpańską i niemiecką. Ferdynand I zaś obejmuje Czechy i Węgry, jako spadek po Karolu.

Henryk II, następca Franciszka II, wszczyna za radą papieża wojnę z Filipem II. Szybko jednak odnosi klęskę.

Na południu Francuzi walczyli z sprzymierzonymi siłami Hiszpanii, Anglii i Niderlandom, ponosząc dwie klęski:

- St. - Quentin - 10 VIII 1557

- Gravelines (13 VII 1558)

1557- 1559 - kryzys finansowy spowodowany wyczerpaniem wojennym.

Przeobrażenia w sztuce wojennej

Konnica schodzi na dalszy plan, na czoło wysuwa się piechota uzbrojona w broń palną, początkowo arkebuzy, później zaś w muszkiety i pistolety. Ustawiona w zwarte czworoboki, zewnętrzne szeregi tworzone przez pikinierów. Wewnątrz zaś stało kilka szeregów strzelców Piki wbijano często w ziemie, tworząc żelazną palisadę.

Tercios - hiszpańska piechota, doskonale wyszkolona.

Europa Wschodnia i Zachodnia - z powodu pewnego zacofania technologicznego, ciągła dominacja jazdy.

Artyleria - ogromna rola w sztuce wojennej, przyczyniła się do sukcesu Francuzów na Alpach. Umieszczana w lawecie z kołami, była także niezwykle mobilna.

W tej epoce kształtuje się wiedza wojskowa oraz koncept taktyki i strategii. W okresie wojen włoskich, ogromne znaczenie zyskały oddziały zaciężne. Zawierano umowę z dowódcą, za uzgodnione wynagrodzenie, pełnomocnik zaś wystawiał określoną liczbę żołnierzy. Formacje tego typu to głównie szwajcarzy i włosi.

Zakończenie wojen o hegemonię w Europie Zachodniej. Traktat w Cateau - Cambresis. Przewaga Hiszpańska czy równowaga Europejska?

2 i 3 kwietnia 1559 - Cateau - Cambresis - pokój hiszpańsko francuski, i osobny francusko - angielski. Francja traci swe posiadłości Włoskie, zatrzymuje Calais i tytuł do trzech biskupstw: Toul, Metz, Verdun.

Traktat uważany jest za triumf Hiszpanii, oraz stabilizacje równowagi Europejskiej.

Jednym z najważniejszych wyników wojen w Europie był krach polityki Karola V. Długotrwałe wojny w Niemczech rozwiały mit o uniwersalnej monarchii chrześcijańskiej.

Rozdział ósmy

Reformacja w Niemczech

Ogólne problemy genezy reformacji

Najważniejsze wydarzenie XVI wieku obok odkryć, zmian społecznych i przełomu kulturowego. Emile Leonard uważał że dzieła naukowe dotyczące reformacji można podzielić na cztery grupy - moralne, polityczne, ekonomiczne i socjalne oraz geograficzne i psychologiczne.

Istotą kontrreformacji była głęboka reforma Kościoła Katolickiego, która doprowadziła do jego odrodzenia. Historycy katoliccy używają terminu ,,reformacja katolicka''.

XVI wiek - reforma protestancka doprowadzająca do rozbicia zachodniego chrześcijaństwa.

Van Gelder - podział na reformacje większą i mniejszą. Łączy on prąd intelektualny z religią.

Narastający kryzys wewnętrzny doprowadził do konfliktu z Kościołem Katolickim. Kierowały się przeciw niemu głównie ataki heretyków, arianów, albigensów, itp. Kościół był potężny, jednak zaczęła szerzyć się w nim demoralizacja i zepsucie. W XVI zwiększono nawet opłaty pobierane od krajów katolickich. Demoralizacja występowała zaś na wszystkich szczeblach hierarchii kościelnej. Krytykowali to humaniści. Mimo krytyki, nie przejawiali oni większej chęci do reformacji. Juliusz II starał się podjąć pewne kroki reform, tak jak Leon X, jednak skutki były znikome.

Niemcy na przełomie XV i XVI w.

XV i XVI wiek - skupienie wszystkich antagonizmów społecznych i politycznych do kraju bardzo niejednolitego politycznie. Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, obejmowało także ziemie czeskie, włoskie, niderlandzkie. Całe Niemcy teoretycznie były pod władaniem Habsburgów, jednak w rzeczywistości były to niezależne państewka. Ustalała to złota bulla Karola IV z 1356.

Złota Bulla - przyznawała książętom prawa suwerenne do ich księstw. Powstało w ten sposób siedem niezależnych państw.

Rzeczami które miały łączyć Niemcy, była osoba cesarza, wspólny sejm. Chciano reformy ustroju państwowego, czego przejawem były reformy w Wormacji w 1495, oraz stworzenie Sądu Kameralnego. Sejm Rzeszy XV wieku dzielił się na trzy kolegia - elektorów, książąt i miast. Źródłem rozbicia Rzeszy były wielkie różnice ekonomiczne między państewkami. Zwiększała się forma wyzysku rzemieślników. Żadne z miast zaś nie było gotowe by być ośrodkiem przemysłu i handlu.

Na wsi niemieckiej, starano się zwiększyć powinności chłopskie.

XV - XVI - podział na dwa zupełnie odrębnie gospodarczo tereny - południowo zachodni i północno wschodni, z granicą wzdłuż Łaby. Na pierwszym z terenów panowała gospodarka czynszowa. Na drugim zaś, renta odrobkowa, czyli pańszczyzna. Na południowym zachodzie, wyrosła więc silna opozycja chłopska, przeciw czemu występowało rycerstwo i mieszczaństwo.

Rycerstwo - podupadłe w tej epoce ze względu na pojawienie się broni palnej, szukało swego oparcia we wzmocnieniu władzy cesarskiej.

Kościół w Niemczech - obserwowane antagonizmy, upadek moralny i ucisk fiskalny. Jednocześnie jakiekolwiek zmiany musiały być przeprowadzone w duchu z nim, lub w walce z nim, ze względu na wpływy.

Reuchlin - dążył do zbadania Starego Testamentu, w celu czego wyuczył się hebrajskiego. Atakował scholastykę i ciemnotę zakonników.

Von Hutten - podważał autorytet Kurii Rzymskiej, broniąc interesów narodowych.

Wystąpienie Lutra i jego doktryna

10 listopada 1483 - narodziny Lutra w Eisleben w Turyngii. Jest on synem górnika.

1501 - studia w Erfurcie, w 1505 zdobywa magistra nauk wyzwolonych.

17 lipca 1505 - wstępuje do zakonu Augustynów w Erfurcie.

1510 - udaje się w interesach zakonnych do Rzymu, gdzie widzi zepsucie panujące w stolicy apostolskiej.

Maj 1512 - zostaje przeorem w Wittenberdze, jesienią otrzymuje doktora teologii i zaczyna wykłady Pisma Świętego.

Głównym źródłem rozmyślań była dla niego Biblia. Nie trafiały do niego idee humanistyczne. W liście do Rzymian znalazł podstawę twierdzeń teologicznych, a dokładniej doktryny o zbawieniu. Człowiek grzeszy nawet gdy nie chce, ratuje go przed potępieniem miłosierdzie boże. Kiedy Johann Tetzel zajmuje się propagandą związaną ze sprzedawaniem odpustów, Luter decyduje się na publiczne wystąpienie.

31 października 1517 - Marcin Luter ogłasza 95 tez skierowanym przeciw odpustom. Które to ponoć przybił na drzwi kościoła w Wittenberdze. Nie oznaczało to jeszcze jednak zerwania z kościołem. Tezy wywołały w kraju zainteresowanie.

Przyjaciele - Filip Schwarzerd zwany Melanchtonem i Ulricha von Huttena

Przeciwnicy - Papież Leon X oraz kardynał Cajetan, Tetzel oraz Johann Eck.

Pierwszy działanie rozpoczął Tetzel, dyskusja nie doprowadziła jednak do załagodzenia sporu, wprost przeciwnie. W październiku 1518 Luter zostaje wezwany na sejm do Augsburga., uchodzi jednak z miasta w obawie przed aresztowaniem. Papież jednak nie czyni żadnych kroków, gdyż chciał poparcia Fryderyka, zwolennika Lutra.

Kolejny przeciwnik Lutra to Johann Eck, który twierdził że Luter głosi to samo co Hus. Luter uznaje że nauka Husa była słuszna, a jej potępienie było błędem. Teorie Lutra szybko przekształciły się w walkę o obliczu społecznym i politycznym.

1520 - ukazują się trzy jego prace, w których formułuje swe poglądy religijne i polityczne. Występował przeciwko przejawom życia wewnątrz Kościoła, stosunkowi do władzy świeckiej. Atakował politykę papieską, a na poparcie przytaczał słowa Ewangelii.

Potępienie Lutra przez papieża i cesarza. Bulla Exsurge Domine (1520) i Edykt Wormacki (1521)

Exsurge Domine - bulla wydana przez Leona X, w której to żądano od Lutra by w ciągu 60 dni odwołał swe poglądy, elektorzy niemieccy jednak bulli nie ogłosili. Luter zaś nie ustępuje, i w Wittenberdze, pali bulle papieża. Liczba jego zwolenników w Niemczech rosła, rekrutowana ze wszystkich stanów i warstw. Kuria rzymska naciskała na Karola V by uwięził Lutra. Wobec grożącego niebezpieczeństwa, Fryderyk Mądry każe upozorować porwanie Lutra, i ukryć w Wartburgu (4 maja 1521).

25 maja 1521 - edykt na mocy którego Luter uznany został za heretyka.

Początki walk społeczno religijnych w Niemczech. Tomasz Munzer i jego ideologia.

Prorocy zwikawscy - zwolennicy Lutra w Saksonii, przewodził im Karlstadt. Ruch ten o silnym podłożu buntu z Tomaszem Munzerem na czele. Luter oficjalnie potępił to, mówiąc o przynależności do władzy świeckiej.

W 1523 wydaje broszurę O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie.

Franz von Sickingen - zwolennik Lutra, atakujący siedzibę arcybiskupa von Greifenklaua.

Bundschuh - chodak, tajne powstanie związku chłopskiego, którego lokalny bunt ma miejsce w 1514, mający na celu zagarnianie ziem kościelnych.

Anabaptyści - Powstania ludowe pod przewodnictwem Munzera były najbardziej niebezpieczne i radykalne. W prostej linii, były poprzednikami idei komunistycznych. Występował przeciwko hierarchii duchowej i świeckiej. Nie uznawał chrztu niemowląt i dzieci. Za podstawę uważał gruntowną przebudowe ustroju społecznego.

Wojna chłopska w latach 1524-1526

Początek wojen - 1524 w Stuhlingen, niedaleko Szafuzy.

Powstanie ogarnia Tyrol, księstwa Styrii, Kartynii i Karnoli, na zachodzie Szwabię, Schwarzwald, Alzację, Palatynat itp. Powstańcy chłopscy i sprzyjające im mieszczaństwo początkowo odnosili sukcesy. Wpadało w ich ręce wiele miast, np. Ulm czy Bamberg.

1524/1525 - Munzer formuuje program powstańców, lud który powstał według niego miał uwolnić się od ucisku.

1525 - dwanaście artykułów, drugi program rewolucji chłopskiej.

Zestawienie obu artykułów wskazuje że program z Klettgau był radykalniejszy niż poprzedni.

Wojna przybierała na sile, ogarniając nowe tereny. Wśród chłopów poważną role odgrywali kaznodzieje. Siła zbrojna była tak wielka, że wiele miast wpadało w ich ręce, niektóre próbowały układów z powstańcami.

15 maja 1525 - Frankenhausen w Turyngii - bój między wojskami Georga Truchsess a wojskami chłopskimi, który zakończył się klęskom tych drugich.

Maj i czerwiec 1525 - chłopi zostają rozbici w Alzacji, Frankonii i Turyngii, rok później na południu w Niemczech.

Ostateczny rozłam religijny w Niemczech. Niebezpieczeństwo tureckie i pokój religijny w Norymberdze (1532)

Rozłam zapoczątkowany przez reformę był zbyt wielki, by stłumienie powstania chłopów miało temu zaradzić. Sprzyjająca dla Lutra była wojna między cesarzem a papieżem.

19 kwietnia 1529 - Karol V zażądał niezmienności w sprawach kościelnych, co wywołało protest książąt niemieckich, np. saskiego Jana, Wolfganga ks. Anhałt, Ernesta i Franciszka, od czego zaczęli być nazywani protestantami.

Urlich Zwingli - twórca nowego wyznania, nie dającego się pogodzić z Lutrem.

25 czerwca 1530 - Luteranie formują swoje wyznanie wiary. Nazwane wyznaniem augsburskim, sporządzone przez Melanchtona. Tekst został zaaprobowany przez Lutra.

19 listopada - Dekret Karola V, o zwróceniu przez protestantów należności Kościoła, i jednoczesnym ustaleniu swoich doktryn wiary, co równało się ostatecznemu rozpadowi.

27 luty 1531 - związek w Schmalkalden z inicjatywy ks. Jana i Filipa heskiego.

23 lipca 1532 - pokój religijny zawarty w Norymberdze, którego przyczyną było zagrożenie tureckie.

Walki polityczno - religijne w Niemczech i porażka cesarza Karola V

Karol prowadził wojny z Franciszkiem oraz Sulejmanem, co krępowało jego poczynania w Rzeszy.

1539 - rozejm z protestantami nad Menem.

Pokój w Crespy - cesarz uzyskuje poparcie papieża Pawła III. Przystępuje do rozprawy ze związkiem Szmalkaldzkim, który był coraz słabszy z powodu wewnętrznej rywalizacji. Autorytet Lutra również podupadał, kiedy wyraził zgodę na powtórne małżeństwo Filipa.

1545 - ostatnia publikacja Lutra, umiera rok później w Eisleben 18 lutego 1546.

Wojna szmalkaldzka (1546-1547) - motywy religijne odgrywają tu drugorzędną role. Skończyła się zwycięstwem obozu cesarskiego, a głowa związku, Jan Fryderyk, został uwięziony. Nie doprowadziło to jednak do stabilizacji.

1548 - uchwalenie 26 tymczasowych przepisów regulujących stosunki kościelne i polityczne.

Wojska francuskie Henryka II najeżdżają na Niemcy, ks. Maurycy zaś wyprawia się na południe Niemiec. Karol zmuszony zawrzeć pokój w Pasawie 2 sierpnia 1552. Wyprawia się potem przeciw Francuzom, jednak odnosi niepowodzenie pod Metzu. Abdykuje w 1556.

Pokój religijny Augsburski (1555). Znaczenie reformacji w rozwoju kultury niemieckiej w XVI w.

25 września 1555 - pokój religijny zwołany w Augsburgu. Na nim zostało ustalone ,,cuius regio eius religio'' czyli czyj kraj, tego religia. Dzięki temu nie mogło być mowy o wolności religijnej w Niemczech. Katolicy zastrzegli sobie sekularyzacje dóbr biskupa który przechodzi na nową wiarę. Pokój ten jednak ostatecznie wiele nie sprowadził.

Kaspar Schwenckfeld von Ossig - zwolennik a później przeciwnik Lutra. Według niego Luter wyprowadził ich z pewnego etapu, ale pozostawił na środku drogi.

Ostatecznie jednak ustalenie cuius wzmocniło sytuacje gospodarczą i polityczną. Reformacja odegrała wielką role w historii kultury i nauki. Luter miał również wielkie zasługi w kształtowaniu się narodowego języka. Sprzyjała atmosfera rozwoju literatury satyrycznej.

Hans Sachs - autor 5 tysięcy utworów poetyckich, pieśni, opowiadań i dramatów. Do pierwszych należy pieśń pochwalna na cześć Lutra.

Rozdział dziewiąty

Rozwój reformacji i ostateczny rozłam w zachodnim chrześcijaństwie

Stosunki polityczne i społeczno - gospodarcze w Szwajcarii u progu XVI w.

Reforma Lutra w Niemczech szybko rozprzestrzeniła się na inne kraje, docierając do Skandynawii oraz Szwajcari, Angli i Francji.

Związek Wieczysty - konfederacja powstała w celach obronnych na trzech kantonach Schwyz, Uri i Unterwalden. Odnosili oni liczne sukcesy w walkach z Karolem Zuchwałym. W 1511 uzyskali całkowitą niezależność.

Kraj ich nie był jednolity ani gospodarczo ani językowo. Dominowała hodowla i pasterstwo, ale np. Berno i Zurych miały charakter rzemieślniczy i handlowy. Istniały wolne gminy wiejskie, których członkowie korzystali z należącej do wspólnoty ziemi. Sytuacja pogorszyła się z czasem, gdy wprowadzono ograniczenie korzystania ze wspólnych dóbr. Brak ziemi to główny problem Szwajcarów. Drugi inny świat szwajcarski to miasta., gdzie rozwijał się handel i rzemiosło. Aktywne elementy miejskie zainteresowane były reformacją.

Zwingli i początek reformacji w Szwajcarii.

Ulrich Zwingli (1484 - 1531) - pochodził z bogatej rodziny w opactwie Sankt Gallen i od dzieciństwa był przeznaczony stanowi duchownemu. W 1504 otrzymuje święcenia kapłańskie. W 1506 roku zapłacić miał za probostwo w Glarius znaczną sumę. Wtedy styka się z nadużyciami kościoła.

1513-1516 - towarzysz najemników szwajcarskich. Świadek bitwy Morigano. Atakował potem zaciężną służbę wojskową.

Sierpień 1522 - pod wpływem Lutra, przystępuje do reformacji, wysnuwając 67 tez nowego wyznania, rok później publikując kolejne dzieło. Skasował msze, sakramenty uznawał tylko za symbole, usuwał obrazy, ozdoby z kościołów. Nabożeństwem miało być czytanie Biblii, kazania i komunia. W obawie przed anabaptystami, złagodził nieco swa reformę. Kiedy jednak zamieszki ucichły, skasował on celibat, poślubiając Anne Reinhardt. Pomocnikami jego byli Johan Hauszgen oraz Berthold Haller. Rozłam nastąpił w Związku Szwajcarskim kiedy rozpatrywano sprawę wojsk zaciężnych. Karol V odrzucił deklaracje ideowo religijną.

1529 - pierwszy pokój w Kappel w wojnie między katolikami a zwolennikami Zwingliego.

11 października 1531 - Zwingli umiera w bitwie pod Kappel.

Kalwin i gmina Genewska. Doktryna kalwińska

W Szwajcarii po śmierci Zwingliego pojawia się Jan Kalwin.

Jan Kalwin - urodzony 10 lipca 1509 roku w Noyon. Syn urzędnika kurii biskupiej. Od wczesnego dzieciństwa również przeznaczony stanowi duchownemu. Jego mentorem był Mathurin Cordier. W kolegium Montaigu zapoznaje się z filozofią starożytną i średniowieczną. Jego pierwszym dziełem był komentarz do utworu Seneki.

1533 - wplątany w sprawę między Mikołajem Copem a Kościołem Katolickim.

Grudzień 1534 - uchodzi do Strasburga ze względu na rozwieszane propagandowe plakaty.

Zakłada w Genewie ewangelicką gminę kościelną. Dwukrotny pobyt w tym miejscu to sprecyzowanie jego poglądów religijnych i politycznych. Zebrał on poglądy innych reformatorów. Jedyne źródło wiary to Biblia. Wyznawał predestynacje, czyli każdy człowiek jest z góry skazany na zbawienie lub potępienie. Czynami zaś jedynie to potwierdza. Kalwin głosił o konieczności specjalizacji, występując tym samym przeciwko humanistycznej wizji człowieka. Kościół powinien stać przed państwem.

Konsystorz - organ kontrolny kościelno państwowy kontrolujący poczynania członków gminy.

Miguel Sevet (1511-1553) - zwolennik antytrynitaryzmu, kierunku religijno społecznego, negującego dogmat o Twórcy Świętej. Najprawdopodobniej Kalwin wydał go w ręce inkwizycji, a później do sądu Genewskiego.

Duże zasługi miał za to Kalwin w oświacie, zakładając akademie w Genewie.

Dwór królewski we Francji w walce z reformacją kalwińską

Drogę do reformacji we Francji torowali humaniści.

Lefevre d'Etaples - wypuścił w ciągu 37 lat 41 wydań Pisma Świętego.

Polityka Franciszka I miała podwójne oblicze, z jednej strony zaś był jej przeciwnikiem w polityce wewnętrznej, z drugiej zaś sprzyjał ze względu na sojuszników protestanckich.

1545 - krwawa masakra skalwinizowanych waldensów, 3 sierpnia 1546, ginie na stosie Etienne Dolet, skazany za rozpowszechnianie dzieł Erazma.

Henryk II, następca Franciszka, był wrogiem reformacji. Powołał do życia ,,izbę gorącą'' która wydała około 500 wyroków przeciw protestantom.

27 czerwiec 1551 - edykt złożony z 46 artykułów, w którym zawarto drakoński system zwalczania reformacji. Dobra przeciwników kościoła zostały konfiskacie, nie można było drukować książek bez cenzury z Sorbony.

Mimo to reformacja uzyskiwała coraz większe wpływy. Na kalwinizm przechodzą min. Odet de Chatillon, biskup Beauvais, admirał Gaspard de Coligny itp.

1557 - 1558 - kalwini francuscy, zwani hugenotami, organizują się politycznie. Konsolidacja następuje w Paryżu, w maju 1558.

Za panowania Franciszka II, konflikty przyjmują nie maskowane oblicze polityczne. Zaogniła się sytuacja za panowania Karola IX, jego matka, Katarzyna de Medici, próbowała polityki ugodowej, czego efektem był edykt romorański w maju 1560 roku, zezwalający protestantom na wyznanie wiary.

Poissa - kolokwium katolików z protestantami (wrzesień 1561-styczeń 1562), zapewniał hugenotom możliwość publicznego kultu poza murami miast.

Rzeź w Wassy i wybuch wojny domowej we Francji (1562) Pierwszy okres wojny (1562-1574)

1 marca 1562 - Gwizjusze, wrogowie hugenotów i przeciwnicy kursu politycznego odpowiadają na edykt styczniowy zorganizowaniem rzezi hugenotów w Wassy. Hugenoci pod wodzą Coligny'ego i Ludwika bronią się w trwającej 30 lat wojnie domowej (1562-1594). Wojna ta prowadzona pod hasłami religijnymi, w rzeczywistości była wojną interesów politycznych.

Hampton Court - 20 września 1562 - za udzielenie pomocy Anglicy otrzymywali miasto portowe Hawr.

Amboise - 19 marca 1563 - pokój mobilizujący hugenotów i katolików do walki z Anglikami.

Troues - 12 kwietnia 1564 - królowa Elżbieta I zrzeka się pretensji do Calais.

Zjazd w Bajonnie - 1564 - Katarzyna de Medici i jej syn spotykają się z Filipem II.

Saint - Germain - 8 sierpień 1570 - pokój, zapewniający zupełną wolność religijną hugenotom, który był jednak krótkotrwały.

Ślub Henryka z Nawarry z Małgorzatą Valois - początkowo nie mający wielkiego znaczenia, przybyło tu jednak wiele gości, w tym hugenotom. Król Karol, podżegany przez Gwizjuszy, wydaje rozkaz mordu na hugenotach.

23/24 sierpnia 1572 - Noc Św. Bartłomieja, a więc mord Gwizjuszy na hugenotach. Uchodzi jedynie Henryk z Nawarry oraz Genrykowi de Burbon-Conde w zamian za przejście na katolicyzm w Luwrze.

Król staje się dla protestantów tyranem i krzywoprzysięzcą.

Wojna trzech Henryków, i triumf Henryka de Bourbon

Trzech rywali:

Henryk III, nowo wybrany król.

Henryk z Nawarry, zbieg z ,,opieki'' dworu na Luwrze.

Henryk ks. De Guise, stojący na czele Ligi Katolickiej.

Każde z tych 3 stowarzyszeń miało swe cele, główne siły reprezentowali Henryk de Guise i Henryk de Burbon. Z rozkazu Henryka III zamordowano wodza Ligi, po czym wzywał na pomoc hugenotów, został zamordowany jednak przez Jakuba Clement. Zwycięscą zostaje Henryk Burbon, król Nawarry. Podstawowym problemem był fakt bycia hugenotom, podczas gdy większość Francuzów jest katolikami. Jako Henryk IV pokonał dwukrotnie głowę kościoła katolickiego. 25 lipca 1593 roku sam przechodzi zaś na katolicyzm. 22 marca 1594 roku wkracza uroczyście do Paryża.

Anglia u progu nowej epoki

Przyczyny reformacji w Anglii są te same jak w innych krajach - przemiany społeczno - gospodarcze, które doprowadzają do konfliktu z istniejącym porządkiem i jego symbolem i ostoją, Kościołem Katolickim.

Rewolucja agrarna - wynikła z przemożnego wpływu rozwoju sukiennictwa na historie tego kraju. Np. Edward IV zakazał w 1464 importu z zagranicy.

Wzrastają manufaktury wytwarzające sukno. Przemysł rozwijał się w całym kraju. Hrabstwo Norfolk na wschodzie wysuwa się jednak na czoło.

Przemysł węglowy - powstały w XVI wieku, drugi przemysł narodowy Anglii.

Cechami obydwu przemysłów był fakt związania nie z miastem lecz ze wsią.

Sukiennictwo opierało się na hodowli owiec. Zostało podporządkowane gospodarczo, społecznie, a nawet obyczajowo. Dominacja hodowli odbiła się na rolnictwie. Wysoki procent stanowili chłopi bezrobotni, gdyż hodowla wymagała mniejszego nakładu pracy niż rola.

Tudorowie rozpoczęli wydawać akty przeciwko ogradzaniem i włóczęgostwu, ale nie dało to skutków.

Wolni yeomeni - siedzący na dziedzicznych lub dożywotnich dzierżawach, zajmujący się hodowlą. Równocześnie rozwijała się wielka własność ziemska. Rosła stolica kraju. Szybko dotarły prądy humanistyczne z zasługą Erazma z Rotterdamu. Wszystko to oznaczało nieuchronny konflikt z kościołem. Stabilizacja polityczna nie przebiegała też gładko. Henryk VII nie posiadał bezspornego i wyłącznego prawa do tronu.

Izba Gwiaździsta - komisja Tajnej Rady o kompetencjach sądowych, której głównym celem było zwalczanie wszelkich form opozycji.

W polityce zagranicznej dominowała wojna o hegemonie w Europie Zachodniej. Henryk VIII tworzy podwaliny potęgi morskiej.

Konflikt Henryka VIII z Rzymem. Akt supremacji (1534) i terror królewski

Henryk VIII miał wrogi stosunek do reformacji, chciał on zachować przyjazne stosunki z papieżem. Atakował naukę Lutra w specjalnej broszurze, za co dostał tytuł obrońcy wiary. Kiedy jednak Karol V rósł w potęgę, chciał przejść do obozu jego wrogów. Utrudniało mu to małżeństwo z Katarzyną Aragońską, z którą miał tylko jedną córkę. Chciał poślubić Annę Boleyn, papież Klemens VII nie przychylił się jednak do prośby o rozwód. Krol występuje przeciw Rzymowi. Większość społeczeństwa pochwala jego walkę z papieżem.

Act of succession - 1534 - potomstwo z małżeństwa z Anną zyskuje prawo do korony.

Anglikanizm - nowa religia w Anglii, nie zmieniająca jednak nic w dziedzinie dogmatyczno - religijnej. Występuje jednak przeciwko organizacji Kościelnej, za radą Cromwella konfiskuje ziemie kościelne i likwiduje klasztory.

Thomas More - nie zerwał on z katolicyzmem, za co zginął w fali prześladowań

1536 - tzw. 10 artykułów

1539 - akt o szczęściu artykułach

Były one sprecyzowaniem podstaw filozoficznych. Nie chodziło jednak o to, chodziło o stłumienie każdej opozycji rosnącej w kraju.

Zamieszanie w życiu wewnętrznym Anglii po śmierci Henryka VIII. Reakcja katolicka.

Panowanie Edwarda VI to okres walk wewnętrznych i dużego zamieszania w życiu Anglii.

1549 - bunty w Devonshire, Kornwalii i Nerfolku. W Nerfolku powstanie chłopskie skierowane było przeciw systemowi ogradzania ziemi.

Edward VI kierował się silnie ku protestantyzmowi, z czym zerwała jego następczyni, królowa Maria. Obejmuje władze po walce z Joanną Grey, uzurpatorką. Panowanie Marii i Katarzyny Aragońskiej jest czasem reakcji katolickiej. Maria nawiązuje stosunki z Rzymem, poślubia też Filipa, syna Karola V. Krwawe rządy Marii Tudor, zyskały jej przydomek Krwawej Mary. Próby restauracji katolicyzmu były jednak wbrew interesom państwa.

Kontrofensywa kościoła katolickiego przeciw reformacji. Sobór Trydencki (1545 -1563)

Hadrian VI - pierwszy papież który rozumiał ogrom potrzeby kontrreformacji, jednak krótki pontyfikat - 1522-1523 uniemożliwił mu działanie.

Klemens VII - monarcha świecki, uwikłany w wojnę europejską

Paweł III (1534 - 1549 ) - właściwy reformator Kościoła.

Sacrum Officium - 1542, nowy najwyższy trybunał inkwizycyjny.

Towarzystwo Jezusowe - nowy zakon, na czele stał Hiszpan Ignacy Loyola (1491-1556), były żołnierz. Zakon jezuitów stał się orężem Kościoła Katolickiego w walce z reformacją.

Sobór Trydencki - 1545-1563, zapoczątkowany w pontyfikacie Pawła III. Za Pawła IV nie przywiązywał on do niego wielkiej wagi. Uważał za narzędzie jedynie inkwizycje. Sobór zakończył się za Piusa IV. Przeprowadzono reformy zmierzające do usunięcia nadużyć w kościele. Sobór ten wzmógł nasilenie kontrreformacji. Europa wchodziła w epokę tzw. Wojen religijnych.

Rozdział Dziesiąty

Europa Wschodnia i kraje Skandynawskie w XVI wieku. Początek walki o Dominium Maris Baltici.

Ogólna charakterystyka regionu geograficznego

Kraje skandynawskie znajdowały się w zasięgu kultury zachodnioeuropejskiej, i na przełomie XV i XVI w. należały do Kościoła Katolickiego. Rzeczpospolita polsko-litewska stanowiła w tej epoce luźny związek państw, oparty na istniejącej od końca XIV w. Unii personalnej. Terytorium państwowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, obejmowało obok skrawka ziem Litwy właściwej, olbrzymie obszary ziem ruskich. To dotyczyło też terytorium Rosji, zwanej Moskwą. Ogniwem gospodarczym, politycznym i militarnym tych krajów było Morze Bałtyckie. Tam koncentrowały się interesy polityczne Rosji, Polski, Szwecji i Danii.

Stosunki gospodarczo - społeczne w w. ks. Moskiewskim w XVI w.

XV-XVI państwo to nie odgrywało większej roli w stosunkach międzynarodowych. W tym czasie następowało zbieranie ziem ruskich przez Moskwę. W okresie rządów Iwana III, do śmierci Iwana IV, terytorium powiększyło się 12-krotnie. Gęstość tego kraju u schyłku XVI wieku oblicza się na 3,5 mieszkańca na 1 km. Podstawą życia gospodarczego było rolnictwo. Kraj znajduje się w szczytowym rozkwicie feudalnych stosunków produkcji, co nie wpływa ujemnie na gospodarkę. Narzędziem roli była nadal socha, na południu wkraczał pług. Uprawiano żyto i owies. Oprócz rolnictwa dominowała też hodowla bydła. Pogorszeniom ulegała sytuacja chłopów.

Czarne włości - grunty chłopskie, obarczone daninami i powinnościami na rzecz państwa.

Z czarnymi włościami walczyli książęta już w XIV wieku. Odbierano też chłopom nadziały chłopskie.

Pomiestie - ziemie nadawane przez cara z dawnych dworcowych ziem i nowych włości szlachcie. System ten odegrał ważną role w rozwoju i wzmocnieniu scentralizowanego państwa. W końcu zabrakło jednak ziemi do rozdawania, Wasyl III i Iwan IV sięgali więc do posiadłości bojarskich i klasztornych.

Wiek XVI to okres rozkwitu gospodarczego dóbr kościelnych. Kościół Prawosławny był największym właścicielem ziemskim w Rosji.

Sytuacja wotczynach bojarskich i książęcych była niepomyślna, złożyły się na to przyczyny gospodarcze i polityczne. Największe niebezpieczeństwo było jednak w polityce samodzierżawia.

Klasa feudałów stanowiła jedną z grup służebnych, i dzieliła się na bojarów, knaziów, dworian i dzieci bojarskie. Najwyższe warstwy to diacy i poddiacy, czyli urzędnicy państwowi.

Tjaggli ludi - ludzie obdarzeni licznymi powinnościami na rzecz państwa.

Najbardziej charakterystyczną cechą chłopów rosyjskich była stale pogarszające się położenie. Wzrost pańszczyzny, redukcja czernososznych. Renta odrobkowa pozostała nadal podstawową formą obciążeń.

Bobyli - grupa zubożałej, zależnej od feudałów ludności, niezdolnej do świadczeń na rzecz państwa.

XVI - poważne zmiany w położeniu chłopstwa. Zanikały źródła niewolnictwa, chłopi przekształcali się w Kabalnych chłopów, ludzi którzy nie mogli spłacić swych długów. Kabalini ludzie nie byli wolnymi dłużnikami.

Prawodawstwo zmierzało do silniejszego przypisania chłopa do ziemi. Miało to na celu polepszenie sytuacji ekonomicznej dworiaństwa.

1580 - ustawa ograniczające przenoszenie się chłopa. Początkowo zakaz obejmował tylko rok, potem jednak przedłużano go, aż do obowiązywania na stałe.

W XVI nastąpił rozwój rzemiosła i miast. Było to związane z dalszym wzrostem produkcji towarowej i przechodzeniem do produkcji na zamówienie.

Charakterystyczny jest zarówno społeczny jak i terytorialny podział pracy. Ten ostatni wynikał z naturalnego rozmieszczenia bazy surowcowej, np. w rejonach Tuły i Sierpuchowa. Wszystko to stwarzało warunki do wzrostu dawnych miast i powstawania nowych. Stolica państwa - Moskwa - centrum nie tylko polityczne, ale i gospodarcze w życiu kraju, liczyła w połowie XVI w około 100 tyś. Ludności.

Stosunki polityczne w państwie moskiewskim w pierwszej połowie XVI w.

Państwo powoli centralizowało się, czemu starało się przeciwdziałać bojarstwo.

Po śmierci Wasyla III, władze przejmuje Helena Glińska w imieniu Iwana. Wielkie wpływy zdobywa wtedy kniaź Iwan Owczna-Tielepniew. Próby buntów zostawały tłumione, a polityka nadal prowadziła do centralizacji. Po śmierci Heleny w 1538, a jej sojusznik wtrącony do więzienia i zamordowany, rozpoczęła się walka poszczególnych bojarów.

Objęcie rządów przez Iwana IV Wasiljewicza. Tendencje reformistyczne w ,,publicystyce'' moskiewskie. Kultura moskiewska.

1546 - Iwan IV oznajmia że chce wstąpić w związek małżeński z któraś z własnych poddanych, przyjmuje również tytuł cara. Za tymi planami stał metropolita Makary.

16 stycznia 1547 - oficjalna koronacja Iwana IV i przyjęcie tytułu cara.

Anastazja Romanowa - została poślubiona 3 lutego przez cara.

Pożar w Moskwie pretekstem do wybuchu powstania, ucieczka cara na wieś.

W państwie widać było jednak nastroje reformacyjne. Jermołaj Erazm, był autorem powieści która opisywała zwycięstwa księcia z bojarstwem.

Iwan Siemionowicz Piereswietow - w suplikach złożonych Iwanowi IV wyłożył całą istotę programu dworiańskiego, ilustrując przykładem Bizancjum i Turcji. W przypowieści tej, sułtan Mehmed operował ludźmi nie na podstawie dobytku, a na podstawie honorów. Poruszał też niektóre problemy społeczne.

Teodozy Kosoj - głosił idee starochrześcijańskiej wspólnoty, równości i miłości bliźniego. Występował w obronie wyzyskiwania wszystkich klas.

Matwej Siemionowicz Baszkin - negacja instytucji chłopstwa.

Mimo tego rozwija się literatura,, często opisująca Moskwę jako ,,Trzeci Rzym''.

Teoria ,,Trzeciego Rzymu'' - mnich Fiłofiej, uważał że po unii florenckiej i upadku Konstantynopola, centrum prawosławia przyjęła na siebie Moskwa.

W architekturze i malarstwie odzwierciedla się wpływ renesansu włoskiego.

Reformy Iwana Groźnego. Sojusz samodzierżawia z dworiaństwem

Rząd Iwana IV odbywał się na dworiaństwie w celu realizacji od dawna oczekiwanych reform. Rezultatem porozumienia było wybieranie Wybranej Rady, na czele której stali wybrani przez cara ludzie.

1549 - zjazd wyższego duchowieństwa w Moskwie, zwany ,,soborem pojednania''. Wystąpił tam car z naganą bojarstwa.

1551 - sobór cerkiewny, zatwierdzono tam nowy Sudiebnik Iwana IV.

Reformy objęły głównie sądownictwo i administracje. Wprowadzono samorząd gubny. Gubny starosta skupiał w swych rękach władze sądowo policyjną.

1555 - usunięto namiestników i wołostieli, wprowadzono samorząd miejski.

1550 - reformacja wojska, zaczęto tworzyć oddziały strzeleckie uzbrojone w broń palną, choć główną formacje nadal stanowiła jazda. Stworzono również gwardie cesarską, w liczbie 1071 osób. Reformacja ta wpłynęla na utworzenie nowych prikazów.

Prikazy zawierano także w codziennych dziedzinach życia, na przykład w celach finansowych.

Sobory ziemskie - instytucje przedstawicielstwa stanowego.

Iwan IV ograniczał również wpływ Kościoła jako właściciela ziemskiego.

Opricznina

1564 - car opuszcza Moskwe, udając się z rodziną do Aleksandrowskiej Słobody. Wysyła stąd dwa dokumenty, do bojarstwa i do ludności miejskiej. W pierwszym oskarża o zdradę. Car ostatecznie zgadza się wrócić do kraju, pod warunkiem ukarania zdrajców.

Opriczna - specjalna organizacja dworu carskiego, oparta na wydzielonej ziemi i gwardii wojskowej, składającej się początkowo z tysiąca ludzi, bezwzględnie oddanych monarsze i stanowiących osobistą ochronę cara. Dziś rozumiana jako wyraz interesów samodzierżawia cesarskiego. Opriczna była systemem krwawego terroru, gdyż często mordowano w jej trakcie poza zdrajcami także ludzi niewinnych.

Okrucieństwo Iwana Groźnego - wkraczając i okupując Nowogród, oskarżony o sprzymieżeństwo z Litwą, wybijał powoli i torturował ludność znajdującą się w nim. Opriczna poniosła za sobą także czystki w armii, a nawet w duchowieństwie.

1572 - koniec opriczny, ziemie zagarniętą w jej wyniku rozdano dworianom.

Wojny moskiewsko - litewskie w pierwszej połowie XVI w.

Moskwa dążyła do unifikacji i scalenia ziem ruskich.

1510 i 1520 - przyłączenie Pskowa i Księstwa Rizańskiego.

Głównymi przeciwnikami Moskwy w tym przedsięwzięciu była Litwa, czy też Litwa i Polska. Te ostatnie zawarły sojusz z Zakonem Kawalerów Mieczowych i Tatarami, przez co Litwa prowadziła ekspansje na wschód. W XV wieku zatrzymuje się jednak, więc Moskwa przypuszcza kontrofensywę.

1507 - wojna między Liwtą a Rusią. Mimo zdrady kniazia Michała Glińskiego, Moskwa odnosi porażkę, i zawiera ,,wieczny pokój'' 8 października 1508.

1514 - sojusz Wasyla III z Maksymilianem I

lipiec 1514 - zdobycie Smoleńska, w porozumieniu z Polską Litwą i Tatarami.

8 wrzesień 1514 - bitwa pod Orszą i klęska armii moskiewskiej.

1517 - przymierze Moskwy z Hohenzollernami.

Ekspansja Moskwy na wschód. Podbój Kazania, Astrachania i zachodniej Syberii

Sukces odnosiła Moskwa w stosunku do świata muzułmańskiego. Koczowniczo rozbójniczy charakter Kazania i Astrachania, zmusił państwo moskiewskie do reakcji. Ułatwił to fakt, iż oba leżały blisko ważnych szlaków handlowych. O wpływy tam walczył również chanat krymski, w wyniku czego w państwach tych, raz zasiadała marionetka moskiewska, raz krymska.

1551 - obalenie Szach-Aliego, wejście na tron Jedigera, interwencja Iwana oraz Dewleta-Gereja.

2 październik 1552 - zdobycie Kazania.

1557 - złamanie oporu chanatu.

1554 - obalenie chana Jamgurczeja w Astrachaniu.

1555 - zwasalizowanie chanatu syberyjskiego. Został on przerwany w 1572 przez chana Kuczuma.

1582 - próba odbicia chanatu przez Jermaka, ponosi on śmierć w 1585 roku, Iwan kontynuuje jednak jego politykę, i zdobywa chanat w 1598.

Polska i Litwa za ostatnich Jagiellonów

1385 - Krew, dzięki czemu Polska i Litwa znajdowały się w unii personalnej. Tendencje separatystyczne były jednak wielkie w Wielkim Księstwie.

1501 - unia mielnicka zawarta przez Jana Olbrachta.

Przeciwnikami zjednoczenia obu państw byli bojarowie litewscy, zajmujący olbrzymie ziemie i zajmujący wszystkie urzędy. Zmiany czasowo zaczęły wpływać na korzyść średniej szlachty.

1 lipca 1569 - na sejmie w Lublinie doszło to zawarcia realnej unii polsko - litewskiej. Państwa otrzymywały wspólnego elekcyjnego monarchę. Nastąpiła inkorporacja do Korony części ziem Księstwa.

XVI - złoty wiek w historii polski. Mocna pozycja międzynarodowa, sukces dyplomatyczny w Wiedniu w 1515.

Zjazd trzech monarchów - Zygmunt I, Władysław II Jagielończyk, Maksymilian I, cesarz uznaje traktat toruński.

Wojna z Zakonem Krzyżackim - 1519-1521 - doprowadzają do pokoju krakowskiego w 1525.

Starano się utrzymać pokojowe stosunki z Turcją.

Złoty wiek gospodarki, ekspansji handlowej, eksportu przez Gdańsk.

Główna walka między szlachtą a magnaterią. Władza królewska nie zyskiwała jednak na niej, lecz traciła

1505 - nihil novi, wspólny sukces szlachty i magnatów.

Wojna kokosza - 1537, zdecydowany opór szlachty wobec prób wzmocnienia władzy monarszej.

1578 - utworzenie Trybunału Koronnego w Piotrkowie.

Ruch egzekucyjny - szlachta stara się przeprowadzać reformy skarbu wojska i sądownictwa.

Z czasem reformacja dotarła również na ziemie polskie, i oddziaływała na społeczeństwo. Wśród szlachty dominował kalwinizm, wśród mieszczan zaś luteranizm.

28 styczeń 1573 - akt konwokacji warszawskiej - po śmierci Zygmunta, wydano ustawe gwarantującą wszystkim zupełną wolność religijną, z tym warunkiem, że szlachta może karać tych którzy odmawiają posłuszeństwa ze względu na wyznawaną religie. Dzięki temu Polska uniknęła wojny domowej, co kontynuowało tylko złoty wiek pomyślności dla niej.

Kraje skandynawskie w pierwszej połowie XVI w. Zerwanie unii kalmarskiej (1523) i reformacja.

Szwecja, Dania i Norwegia powiązane były na mocy unii kalmarskiej z 1397 wspólnym monarchą.

Poważny procent chłopstwa to czynszownicy. W XVI w związku z koniunkturą wysunął się problem intensyfikacji produkcji rolnej i hodowlanej. Szlachta dążyła wiec do powiększania areałów swych folwarków.

Riksrad - rada państwa wybierająca króla.

Chrystian II Okrutny (1513-1523) - ostatni król duński z koroną szwedzką. Miał on za cel wzmocnienie władzy królewskiej. Zezwalał chłopom opuszczać ich ziemie, odejmował im ciężary.

W Szwecji rządzili głównie namiestnicy.

1520 - Chrystian II podbija wojsko Stena Sture Młodszego. Kazał ściąć 80 osób z podbitego kraju.

Gustaw Eriksson Waza - następca na tronie szwedzkim.

Chrystian II ponosi klęskę, gdyż znienawidzeni magnaci detronizują go.

1536 - Chrystian III wprowadza do kraju luteranizm.

Gustaw Waza (1523-1560) - jego panowanie to pomyślny okres w dziejach Szwecji. Dbał o rozwój zacofanego gospodarczo kraju. Walczył z monopolistycznym stanowiskiem Lubeki. Pokonując go zapewnił sobie zwierzchnictwo nad Sundem.

Pierwsza wojna północna (1558-1570) I kongres szczeciński (1570)

Rosja - najważniejszą sprawą dla niej było zdobycie dostępu do morza. Na jej drodze stało Księstwo Litewskie oraz Rzeczpospolita. Nie mogła zgodzić się na to także Szwecja. Niezbyt chętnie patrzono na plany Rosji, gdyż to doprowadziło by do wzmocnienia jej pozycji.

Dominium Maris Baltici - walka o Inflanty, między Szwecją, Danią, Rosją i Rzeczpospolitą.

Zygmunt August interweniuje zbrojnie w spór między arcybiskupem ryskim a zakonem niemieckim.

Traktat poswolski - 14 wrzesień 1557 - przymierze przeciw Rosji.

1588 - armia ruska przekracza granice posiadłości zakonnych, rozpoczynając wojnę inflancką. Zdobywają Narwę, Dorpat i Marnieburg. Odpowiedź Polski była głównie dyplomatyczna.

Listopad 1561 - rozbiór ziem sekularyzowanego zakonu między Polskę, Litwę, Szwecję i Danie.

1563 - sojusz Polski z Danią i Hanzą przeciw Szwecji.

1563 - zdobycie przez Rosji Połocka.

1561 i 1562 - sojusze ze Szwecją i Danią dokonane przez Rosje.

Car prowadził też aktywną politykę w stosunku do Krymu i Turcji. Szwecja i Dania ostatecznie przystępują do działań wojennych na morzu i lądzie.

Fryderyk II - zamyka on cieśninę Sund, doprowadzając do blokady Szwecji. Tam zaś dochodzi do przewrotu, gdzie obalono chorego umysłowo Eryka.

1570 - kongres pokojowy w Szczecinie, w roli mediatorów Polacy, cesarz i Francuzi, w roli interesantów Dania, Szwecja i Lubeka. Uchwały tego kongresu okazały się być korzystne dla Dani. Cały kraj miał być lennem cesarskim za wyjątkiem ziem zajętych przez Rosje.

Wojna polsko - moskiewska za Batorego. Bilans pierwszego etapu zmagań o Dominium Maris Baltici.

Traktaty jednak nie załatwiły wszystkich konfliktów polsko - rosyjskich. Polska znalazła się, w wyniku poprzedniej nieudanej elekcji, pod panowaniem Stefana Batorego. Był on człowiekiem o dalekosiężnych planach, którego celem było pokonanie Turcji.

1578 - zapewnia sobie neutralność Tatarów krymskich.

1577 - wyprawa moskiewska na Inflanty.

Trzy kampanie Batorego przeciw Rosji (1578-1581) zakończyły się zwycięstwem wojsk polsko - litewskich. Pada Płock, Wielkie Łuki, ostatecznie też wojska oblegają Psków.

15 stycznia 1582- w Jamie Zapolskim za pośrednictwem Antonio Possevinowa, zawarty zostaje rozejm 10-letni.

Rok później Rosjanie podpisali pokój ze Szwedami, w którym zrzekała się Narwy, Koporja, Jamu i Iwanogrodu.

Klęska Rosji pogorszyła jej położenie międzynarodowe i sytuacje wewnętrzną.

Rozdział jedenasty

W kręgu ekspansji tureckiej

Podboje tureckie na bliskim wschodzie w początkach XVI w.

Europa Południowo - Wschodnia, Azja Mniejsza i Afryka Północna stały się w pierwszej połowie XVI terenem ekspansji Turków Osmańskich. Większość z ziem stanowiła prowincje imperium, a tylko dwa - Mołdawia i Wołoszczyzna - miały status lenny.

Sułtan Mehmed II - zdobywca Konstantynopola, organizator potęgi tureckiej. Przed śmiercią przygotował państwo do wypraw zdobywczych. Po jego śmierci wybuchła jednak walka o władze między synem Dżemem i Bajezydem. Z walki zwycięsko wychodzi Bajezyd.

1512 - przewrót kierowany przez Selima. Podjął on zaniedbane dzieło dziada, uspokajał więc wewnętrznie sytuacje, mordując wszystkich braci i kuzynów.

Ismail - władca jednoczący państwo perskie, rozszerzając granice na Gruzję, Armenię, Azerbejdżan i Kurdystan, Mezopotamie i Irak. Powstrzymał też napór koczowniczych Uzbeków. Na podbitych ziemiach, wiele różnic kulturowych - prymitywni koczownicy, i zaawansowani osiedli rolnicy. W dziedzinie religii, ustanowił wyznanie szyickie w formie imamizmu.

1511-1512 - powstanie szyitów pod wodzą Szach-Kułu, krwawo stłumione.

23 sierpień 1514 - Czałdyran, dwie armie toczą bitwę, z której zwycięsko wychodzą Turcy. Persowie zostają pokonani, granice zaś przesuwają się na wschód. Kultura perska jednak, stojąca na wysokim poziomie, miała znaczny wpływ na państwo Tureckie.

Mamelukowie - państwo na południowym schodzie, obiekt ekspansji tureckiej. Przezywało kryzys gospodarczy, społeczny i polityczny. Kabitej, sułtan, podejmuje próby wyniesienia państwa z kryzysu, co okazało się jednak daremne.

1516 - sułtan Kansu al.-Ghuri, podejmuje walkę z Turcją, gdzie pod Merj Dabik, pod Aleppo, zostali doszczętnie rozbici.

1516 - Selim wyrusza z Damaszku, 23 stycznia 1517 zadając klęskę Mamelukom w pobliżu Kairu.

30 stycznia 1517 - zdobycie Kairu.

Sulejman Wspaniały i ekspansja osmańska w Afryce Pólnocnej

Sulejman II zwany Wspaniałym (1520 - 1566) - jego panowanie określa się jako szczyt potęgi osmańskiej. W wojnach z Persją zdobywa cały Azerbejdżan, zdobywa Bagdad w 1534, i utrwala tam władze turecką. Dążył on do odrodzenia lewantyńskich dróg handlowych, zdając sobie sprawę że zależy od tego rozwój Egiptu i Syrii. Od 1539 Turcy znajdują się w bezpośredniej wojnie z Etiopią.

1566 - bunt w Jemenie, gdzie dynastia miejscowych Imamów opanowuje cały kraj, dopiero zaś w 1570 udaje się restytuować zbrojnie swą władze w Jemenie wojskom tureckim.

Z Egiptu kierują się na zachód, celem opanowania wybrzeży Afryki Północnej. Opanowują Algierie, a wodza korsarzy Chaireddina Rudobrodego, mianują przywódcą floty.

1535 - zwycięska wyprawa do Tunezji.

1541 - klęska floty hiszpańskiej u wybrzeży Algierii.

Turcy opanowują Typolitanie, Algierie, Tunezje.

Bitwa pod Mohaczem (1526) i koniec niezawisłości Węgier

Turcy mimo klęsk nie rezygnowali z wyprawy na Węgry. Sulejman skierował się na północ, a całe jego panowanie to apogeum turcji.

1521 - Sulejman zdobywa Belgrad, twierdze broniącą dostępu do Węgier.

1522 - zajęcie wyspy Rodos, w pobliżu wybrzeży anatolijskich.

Turcy ruszają na Węgry. Ani Habsburgowie, ani Jagielonowie, nie byli zainteresowani w niesieniu pomocy. Ludwik II Jagielończyk, stał więc sam, w obliczu przeważających tak militarnie jak i liczebnie wojsk Osmańskich.

29 sierpień 1526 - Mohacz, decydująca bitwa zakończona pogromów Węgier, w której umiera Ludwik II. Sulejman wkracza do Budy i Pesztu.

Po klęsce w Mohaczu, Czesi obierają na władcę Ferdynanda. Na Węgrzech zaś korona przypadła Janowi Zapolyi. Sejm w Bratysławie zatwierdził jednak koronacje Ferdynanda. Wybór Zapolyi to walka przeciwko panowaniu Habsburgów. Widząc że pomoc innych krajów jest iluzjonistyczna, wysyła poselstwo do Sulejmana.

1529 - odzyskuje on za pomocą Turków koronę św. Stefana.

1529 - konflikt turecki z Habsburgami, armia staje pod Wiedniem.

1536 - król francuski podpisuje akt przyjaźni z sułtanem tureckim. Głównym punktem tego przymierza było współdziałanie na morzu.

Austria i Wiedeń ocalały dzięki jednolitej polityce i postawie Rzeszy. Armia Sulejmana zostaje zatrzymana pod Koszeg, w dolinie rzeki Raby. Sulejman wycofuje się na Węgry w sierpniu 1532. Oznaczało to sukces Karola V.

24 luty 1538 - układ w Wielkim Waradynie, na mocy którego Węgry zostają podzielone między Ferdynanda a Zapolyę.

1540 - Zaplya umiera, zostawiając wdowe Izabele i dwutygodniowego Jana Zygmunta, który został obwołany bezzwłocznie królem Węgier. Sulejman uznaje go ostatecznie królem.

Habsburgowie interweniują, Ferdynand wkracza na Węgry. Kontratakuje jednak Sulejman, i Ferdynand odstępuje spod murów Budy. Kraj został podzielony na 3 cześci - Zachód i północny - zachód otrzymuje Ferdynand, środkowa cześć została włączona do państwa Sulejmana, wschód z Siedmiogrodem to ziemie Zygmunta.

1566 - śmierć Sulejmana

Turcja po Sulejmanie. Lepanto

Nowy sułtan, Selim II, kontynuował podboje Sulejmana. Chciał on opanować Cypr. W 1570 wysyła tam flotę, która zdobyła Famagustę, po czym podbija całą wyspę.

Pius V - papież który planował zmontować świętą ligę przeciw Turką.

20 maj 1571 - Liga święta, z Wenecją, Hiszpanią i papiestwem. Inne państwa były zajęte bądź sprawami wewnętrznymi, bądź zwyczajnie nie wdziały zagrożenia w Turcji. Dowodzenie powierzono Don Juanowi d'Austria, który rozgramia flotę muzułmańską pod Lepanto.

1573 - zniechęcona wojną Wenecja, zawiera pokój z Turcją wyrzekając się Cypru.

1573 - Don Juan zajmuje Tunezje, w roku następnym jednak Turcja wykorzystuje wewnętrzne problemy, podbijając ją na nowo.

Ustrój państwowy i gospodarczy Turcji w XVI w.

Schyłek XVI - kryzys Imperium Osmańskiego. Zaczęło występować przesilenie w strukturze gospodarczej. System był w kolizji z rozwojem społecznym początkując kryzys ekonomiczny i skarbowy. Imperium Osmańskie z XV i XVI to państwo głównie militarne, a więc wszystkie funkcje zostały podporządkowane głównie zadaniom wojennym. Nieograniczoną władze miał sułtan, sprawując wszystkie trzy władze. Sułtan regulował całokształt praw.

Kanun - wszystkie przepisy administracyjne i podatkowe w jednym zbiorze.

Kolegium doradców - rada państwa

Rząd - Wysoka Porta, złożony z ministrów mianowanych i odwoływanych przez monarchę.

Wielki Wezyr - stał na czele Wielkiej Porty. Mógł sprawować funkcje naczelnego wodza.

Reis - Efendi - minister spraw zagranicznych, oraz kanclerz.

Defterdar - minister finansów.

Kapudan pasza - minister floty i żeglugi.

Wielki dragoman - kontakty z przedstawicielami obcych państw

Wielki mufti - zasadnicza rola w podejmowaniu decyzji państwowych.

Państwo dzieliło się na trzy prowincje - Anatolię, Rumelię, Bośnię. Zarządzali nimi bejlerbejowie. Obok trzech prowincji istniały kraje lenne. Zarządcy danej jednostki otrzymywali władze od sułtana.

Siły zbrojne to regularne zawodowe wojsko, później w znacznym stopniu z poboru przymusowego dzieci chrześcijańskich. Stanowili oni główną silę wojska, doskonale wyszkolonych Janczarów. Wojsko składało się także na sipahi, czyli kawalerie, artylerie, saperów, oddziały dywersyjne itp.

W państwie ustrój społeczny to feudalizm, jednak specyficzny, gdyż dzielił się na trzy grupy, dobra państwowe, skarbowe i fundacje majątków religijnych. Wynikało to z przekonania iż Allah nadał człowiekowi ziemie.

Ziemia państwowa - zajmowana przez urzędników państwowych, z prawem do pobierania świadczeń.

Dobra religijne - chłopi płacili daninę.

Wszystko opierało się na pracy chłopów. Położenie ich w dobrach religijnych było jednak korzystniejsze niż w posiadłościach lennych i skarbowych. Sytuacja w chłopów w Turcji nie była gorsza niż w wielu krajach Europy. Sytuacja miast natomiast była różna, inaczej przejawiała się na terenach etnicznych, a inaczej na podbitych. Słabą stroną ekonomii było posługiwanie się niewolnikami. Potędze państwa towarzyszył rozwój kultury, poezja czerpała wzory z Persji, rozwijała się też historiografia i architektura osmańska.

Stosunki społeczne i reformacja na Węgrzech.

Węgry - najbardziej rozwinięty gospodarczo i kulturalnie z krajów chrześcijańskich podbitych przez Turcje. Za Jagiellonów, należały doń także Siedmiogród, ziemie Słowacji i Rusi oraz Chorwacji.

Tripartium - złota księga, uchwalenie głównych interesów średniej szlachty, określające chłopów jako ich własność, sprowadziło bunt w 1514, rozszerzający się na społeczeństwo. Klęska mohacka to ostateczny podział Wegier, który to spowodował ekonomiczny upadek kraju. Rozwój wewnętrzny zaś był różny w każdej z trzech części. Pod zaborem tureckim nie dochodziło do większych powstań. Po klęsce mohackiej, w posiadłościach habsburskich i w Siedmiogrodzie, walka trwała nadal.

Powstanie Karacsonyego - wyraźny wpływ prądów reformatorskich.

Reformacja pojawiła się w trzecim dziesięcioleciu XVI na Węgrzech. Poważną liczbę zwolenników zdobyły naj radykalniejsze kierunki - anabaptyzm i antytrinitaryzm. Reformacja wywarła również wpływ na kulturę węgierską.

Balinat Balassi - wzorujący się na Petrarce humanista węgierski, cechujący się wysokiej klasy lirykami.

Mołdawia, Wołoszczyzna i kraje bałkańskie pod panowaniem Tureckim

1478 - uzależnienie Mołdawii i Wołoszczyzny.

Kraje te były zamieszkane przez ludność prawosławną. W stosunku do sułtana, gospodarze byli w stosunkach lennych.

XVI stulecie - okres pomyślnego rozwoju gospodarczego.

1530 - hospodar mołdawski, Piotr IV, w sojuszu z Rosją, zaczyna wojnę z Polską, ale jego wojska zostały rozbite w bitwie pod Obertynem w 1531 przez Tarnowskiego.

Hospodarowie próbowali zerwać z polityką Turcji, jednak bezskutecznie.. Wcielanie krajów bałkańskich do Imperium było niejednolite. Jedne z nich podlegały uciskowi religijnemu jak np. Bułgaria, inne cieszyły się znaczną swobodą, np. Serbia. Ogromną role w życiu ludów bałkańskich odgrywały sprawy religijne. Turcy odznaczali się znaczną tolerancją. Mianowali jednocześnie patriarchę Konstantynopolu. W Bułgarii obeszli się Turcy najsrożej. Szlachta została wytępiona, a jej posiadłości rozdano. Sam kraj został skolonizowany przez Turków. Serbia nie podlegała w takim stopniu kolonizacji, nacisk islamu był mniejszy.

1557 - założenie w Serbii patriarchatu w Peczu.

Grecja znalazła się w ciężkim położeniu, z powodu częstych wojen prowadzonych na jej terytorium. Panowanie Tureckie krajów bałkańskich, zaciążyło w największym stopniu w kwestii ekonomicznej.

Rozdział dwunasty

Rewolucja w Niderlandach a konflikt hiszpańsko - angielski

Niderlandy w XVI w. Reformacja Kalwińska.

1477 - w wyniku małżeństwa burgundzko - austriackiego, Niderlandy stają pod panowaniem Habsburgów.

Niderlandy - kraj w którym upadła Hanza, osiągnął poważny stopień rozwoju ekonomicznego w XV wieku, największa w Europie gęstość zaludnienia. Składał się z szesnastu prowincji, które można podzielić na trzy rejony. Północny - Holandie i Zelandie, środkowy - Flandrię i Brabancję oraz południowy, Luksemburg, Namur i Artois. Dominującą role sprawowały przemysłowo - handlowe miasta. Przemiany kierowane były w nurcie kapitalistycznym. Handel był podstawa ekonomiczną prowincji północnych. Jego rozkwit powodował gromadzenie kapitałów.

Szlachta dała się wyprzedzić mieszczaństwu pod względem ekonomicznym, z powodu przewrotu cen. Na wsi panował system czynszowy. Rozkład średniowiecznych stosunków feudalnych był w Niderlandach posunięty najdalej w Europie.

Luteranizm znajduje oddźwięk bardzo słaby. Inne ruchy reformacyjne przyjęły się lepiej, jak anabaptyzm w północnej prowincji. Władca Niderlandów, Karol, przystąpił do zwalczania ruchów herezji.

1520 - krwawe plakaty.

1522 - organizacja sądu inkwizycyjnego.

Genewa - Mekka neofitów niderlandzkich. Jej ideologia najbardziej odpowiadały społeczeństwu.

Protestantyzm szerzący się wśród wszystkich warstw i klas, stanął do walki z Kościołem Katolickim.

Rewolucja w Niderlandach i rządy terroru ks. Alby

1555 - Filip II obejmuje władze w Niderlandach, przekazuje jednak je swojej siostrze, Małgorzacie, na swych północnych prowincjach, nie znając zupełnie języka swych poddanych.

Granvella - głowa kościoła niderlandzkiego, prowadził on walkę z herezją, i walczył o utrzymanie panowania hiszpańskiego. Sprowadza w 1556 jezuitów do kraju. Opozycja z ks. Małgorzatą, w końcu wymogła na Filipie jego dymisje w 1564. Prześladowania protestantów trwały jednak nadal.

1565/1566 - ruch opozycyjny zawiera kompromis, i udaje się z delegacją do ks. Małgorzaty żądając zaprzestania prześladowań, 5 kwietnia 1566. Zostali nazwani gezami. Zawieszenie broni trwało krótko. W sierpniu i wrześniu tego roku, za sprawą kalwinów, doszło do wielkich rozruchów. Wiele dzieł sztuki uległo wtedy zniszczeniu. Filip II decyduje się na stłumienie powstania siłą. Na czele interwencji stanął ks. Alba.

Lipiec 1567 - oddziały Alby dotarły do granic Niderlandów. 22 sierpnia wkraczają do Brukseli i rozpoczynają okupacje kraju. Rozpoczyna się polityka bezwzględnych represji. Wśród straconych znaleźli się hr. Egmont i admirał Horn. Liczbę ofiar szacuje się na około 8 tysięcy osób. Filip II nie miał żadnych wątpliwości co do słuszności swej kampanii. Wielu zagrożonych uchodziło w lasy i za granice. Stąd wzięła się nazwa gezów leśnych.

Wilhelm Orański - próbuje za pomocą Ludwika Nassau oswobodzić kraj z niewoli hiszpańskiej. 23 maja 1568 odnosi chwilowy sukces pod Heiligerlee, lecz w lipcu 1568 ostatecznie zostaje rozgromiony pod Jemmingen.

Alba triumfował, tak jak Filip II, przy aprobacie cesarza.

1569 - Alba żąda od przedstawiciela Niderlandów dodatkowych podatków.

7 październik 1571 - Lepano, Juan d'Austrio zwycięża Turków. Spowodowało to zainteresowanie Francji i Katarzyny Medycejskiej do obalenia potęgi Hiszpanów.

Kwiecień 1572 - gezowie odnoszą mały sukces zajmując Brielle, hugenoci udzielili im poparcia. Wilhelm Orański wydaje manifest ogłaszając się namiestnikiem Niderlandów.

Filip Marnix - zawiera przymierze ze stanami Holandii i Zelandii, w którym te uznały Wilhelma za namiestnika.

Alba podejmuje kontrofensywę. W Mons, w lipcu 1572 roku, oraz w Noc Św. Bartłomieja, zostają zniweczone nadzieje powstańców. Wilhelm jednak umocnił swa pozycje. Syn Alby, Toledo, doznaje porażki pod Alkmaarem, flota hiszpańska zaś zostaje pobita przez gezów morskich w Zuidersee, w październiku 1573.

Wojna w Niderlandach w latach 1574-1579. Unie w Arras i Utrechcie (1579). Niepodległość północnych Niderlandów

Requesens - nowy namiestnik króla, dotychczasowy gubernator Mediolanu. Był on znacznie łagodniejszy od Alby, nie prowadził do pacyfikacji kraju.

Kwiecień 1574 - pod Nymwegen Wilhelm ponosi klęskę, a Ludiwk i Henryk polegli.

Luty 1574 - porażka wojsk hiszpańskich pod Middelburgiem, przegrali zmaganie z Lejdą.

Marzec 1576 - umiera Requesens, stany południowe wysuwają żądanie szerokich zmian do Filipa II.

4 wrzesień 1576 - obalenie rady i powstanie ludowe w Brukselii.

4 listopad - Hiszpanie wypadają na Antwerpię, dokonując rabunków. Zwane to było hiszpańską furią.

8 wrzesień 1576 - pacyfikacja gandawska. Układ między południem Niderlandów a Holandią i Zelandią, przewidujący wspólną walkę z Hiszpanami.

Juan d'Austria - zostaje wybrany kolejnym namiestnikiem, papież planował obdarzyć go koroną Irlandii. Jego własnym celem był zaś tron Tudorów.

12 luty 1577 - wieczny edykt, oparty na unii brukselskiej, potwierdzający prawa niderlandzkie. Najpoważniejszy punkt edyktu to opuszczenie przez Hiszpanów tych terenów.

Maj 1577 - Juan wkracza do Brukselii, sytuacja była jednak nadal napięta. On sam łamie pokój, zajmując twierdze w Namur.

23 września 1577 - Wilhelm wkracza do Brukselii, jako faktyczny władca północy.

13 stycznia 1578 - pod Gembloux, mimo przewagi Wilhelma, Juan odnosi całkowite zwycięstwo.

Aleksander Farnese - następca Juana. Wykorzystywał spięcia między kalwinami a chrześcijanami.

12 lipca 1578 - pokój religijny w Antwerpii.

Wkrótce potem, Niderlandy obejmuje wojna domowa.

6 stycznia 1579 - Farnese nakłania prowincje Artois i Hainaut do podpisania unii, i gwarancji przywilejów wyznania katolickiego.

23 styczeń 1579 - unia w Utrechcie - zawarta przez siedem prowincji, Holandie, Zelandię, Geldrię, Fryzję, Utrecht, Overijssel, Groningen i część Flandrii.

Te dwie unie zadecydowały o ostatecznym rozbiciu kraju. Ks. Parmy podejmuje kroki wojenne wobec opornych.

15 czerwiec 1580 - dekret ogłaszający Wilhelma banicje.

Aleksander Farnese nadal prowadzi walki, jego sukcesy to kapitulacja Brukseli i Antwerpii.

10 lipiec 1584 - ginie Wilhelm Orański z rąk fanatyka.

Międzynarodowe aspekty rewolucji niderlandzkiej i rywalizacja angielsko - hiszpańska

Korona niderlandzka została ofiarowana Elżbiecie angielskiej i Henrykowi III francuskiemu. Oboje odmawiają, ale Elżbieta wysyła posiłki w sile 6 tysięcy, pod wodzą Roberta Dudley. Był to katalizator wojny Anglii z Hiszpanią. Kiedy Elżbieta wstąpiła na tron, jej głównym przeciwnikiem nadal była Francja. Stopniowo jednak wkraczano na drogę konfliktu z Hiszpanią. Despota z Escorialu uważał że tron Tudorów należy się jemu. Filip jeszcze za życia Marii Tudor snuł plany ożenku z jej siostrą. Anglia miała być ,,regionem angielskim''. Powstanie w Niderlandach było korzystne dla Anglii, gdyż oznaczało podkopanie pozycji Hiszpanii. Rodzący się młody kolonializm angielski, wchodził w konflikt ze starymi potęgami.

1561 - Cecil, główny doradca, stwierdza że papież nie ma prawa dzielić świata.

Wywołuje to stan napięcia, dochodziło do starć, najpotężniejsze w 1568 - w San Juan de Ulloa.

Francis Drake - najwybitniejszy żeglarz i dowódca w morskich dziejach, opłynął on świat dookoła. Zadawał ciężkie straty hiszpańskiej flocie.

Same Niderlandy były przystępnym ośrodkiem handlowym z Anglią. Przewaga Anglii na morzu była widoczna, przy zastosowaniu okrętu żaglowego i rozwiniętej artylerii. Anglia to również korsarstwo i piractwo, przychylnie obserwowane przez Elżbietę I.

Sprawa Marii Stuart

XVI - w Szkocji szerzy się reformacja. Jednym z głównych krzewicieli był Wishart, po straceniu, John Knox. Bazą reformacji była szlachta.

Za Marie rządzi Maria de Guise. Regentka oparła się na hierarchii katolickiej. Walczyła z protestantami. Ustanowiono ponownie kalwinizm.

1561 - Maria Stuart osobiście przejmuje władze. Wrogiem numer jeden jest Knox. Maria szuka poparcia w Europie, protestanci zaś w Anglii. Maria znana była z bezwzględności, np. zamordowanie sekretarza i jej męża. Maria uchodzi z Anglii, szukając schronienia u Elżbiety, gdzie zostaje uwięziona.

25 luty 1570 - ekskomunika Elżbiety I. Znalazła się ona w stanie wojny z katolicyzmem.

1586 - przymierze z Jakubem VI, synem Marii.

8 luty 1587 - po nieudolnym planie zamachu na Elżbiete i uwolnienia Marii, ta druga zostaje stracona z aprobatą społeczeństwa.

Wyprawy niezwyciężonej armady na Anglię (1588) i klęska Hiszpanów.

1584 - hiszpański ambasador zostaje wydalony z Anglii

maj 1585 - embargo na okręty angielskie w portach hiszpańskich.

Kwiecień 1587 - atak na flotę hiszpańską w Kadyksie.

Maj 1588 - Wielka Armada hiszpańska pod dowództwem Mediny-Sidonii, oraz angielska flota z przewodnictwem Howarda. Bitwa poczęła się 31 lipca u południowo - zachodnich wybrzeży. Anglicy nie dopuszczali do abordażu, nękając Hiszpanów ogniem. 6 sierpień - Armada zawija do portu w Calais, Howard zaś tej samej nocy niszczy wiele okrętów, podkopując morale nieprzyjaciela. 8 sierpień - decydująca bitwa pod Gravelines - ogień angielski przerzedził doszczętnie siły hiszpańskie. Klęska armady była całkowita. Anglia została ocalona.

1604 - pokój między Anglią i Hiszpanią po śmierci obojga monarchów.

Było to przełomowe wydarzenie w historii Anglii, klęska Armady była zaś przełomowym momentem historycznym. Anglia przełamuje bowiem monopol na hegemonię Hiszpanii na morzach.

Rozwój gospodarczy Anglii w drugiej połowie XIV w.

Życie w Anglii znajdowało się pod wpływem rewolucji cen. Anglia z powodu położenia, skazana była na ekspansje morską. W tej epoce powstaje w Anglii wiele nowych rodzaju przemysłu, budowano wielkie piece, piece do oddzielania srebra od rudy miedzi. Kraj był bogaty w surowce. Przede wszystkim drzewo, węgiel, żelazo. Rozwój przezywało też sukiennictwo. Górnictwo węglowe również rozwijało się, gdyż zapotrzebowanie węgla wzrosło ogromnie. Kopalnia w Benewell wydzierżawiona od państwa przynosiła rocznie 1200 funtów dochodu. Kiedy poczęto wydobywać saletrę, rozwinęła się też produkcja prochu.

XVI - produkcja dział, zdobywających rozgłos na całą Europę.

Pomyślnie rozwijało się hutnictwo żelaza, w przeciwieństwie do nie przyjętego przemysłu cynowego. Ośrodki produkcyjne przemysłu sukiennictwa przesuwały się ze starych miast cechowych ku nowym miastom i wsiom.

Gentra wzrasta na znaczeniu, upada zaś arystokracja. Rycerze przekształcają się w gospodarzy i przedsiębiorców.

Rolnictwo angielskie to nadal ogradzanie, którego przyczyną było zawłaszczanie biedaków.

Ekspansja Angielska. Kompanie kupieckie

John Cabot - dociera do Wysp Grahama i północnych wybrzeży Ameryki Północnej, stając się pionierem angielskich odkrywców i kolonistów.

Richard Hakluyt - propagował skutecznie potęgę elżbietańską.

Baza organizacyjna Anglii, to kompanie kupiecko-handlowe.

1555 - powstanie Kpompanii Moskiewskiej do handlu z Rosją.

1579 - Kompania Wschodnia przeznaczona do handlu z krajami nadbałtyckimi.

1588 - Kompania Lewantyńska, utworzona do handlu z Turcją, oraz walki z wrogiem, głównie z Hiszpanami.

Umocniono więzy z Walią, kolonizowano Irlandie. Próbowano dominować zarówno na morzu jak i na lądzie.

Elżbieta I i jej epoka w Anglii.

Panowanie Elżbiety to dalsze wzmacnianie władzy królewskiej, uzależnienia od niej parlamentu, i wszystkich organów władzy i administracji, a także Kościoła Anglikańskiego. Anglia uniknęła rozruchów wewnątrz państwa spowodowanych reformacją. Anglia przeżywała również złoty wiek kultury, razem z rozkwitem gospodarczym. Idee humanizmu i renesansu były popularne, zasługę w tym miały uniwersytety na Oxfordzie i Cambridge.

Francis Bacon - najwybitniejszy filozof angielski. W opanowaniu natury widział miejsce nie tylko dla nauki ale też dla poezji.

Wiliam Szekspir - poeta i dramaturg, z jego imieniem związany jest rozkwit teatru angielskiego. Mistrz odtwarzania wielkich namiętności. Dzieła takie jak Hamlet, Makbet, Romeo i Julia, przedstawiają humanizm tragiczny. Nie kształtował on jednak kultury masowej.

Królowa miała duży wpływ na kształtowanie się potęgi nowożytnej Anglii. Umiała obchodzić się z ludźmi, znała grekę , łacinę i włoski. Jeździła często po kraju, zdobywając popularność wśród ludu. Była faktycznym władcą kierującym biegiem wszystkich spraw państwowych. Jej doradcą był przede wszystkim Wiliam Cecil, mąż stanu piastujący wysokie stanowiska.

Początek zmierzchu potęgi hiszpańskiej i jego przyczyny

XVI - okres rozwoju gospodarczego, ściślej Kastylii i Andaluzji.

Niekorzystny zwrot pojawia się w latach pięćdziesiątych, kiedy kraj przeżywa wzrost cen. Konsekwencją było zahamowanie eksportu towarów produkowanych w Kastylii, nie zmieniło to jednak obrazu kryzysu. Hiszpania przeżywała silny wyż demograficzny. Jednocześnie zwiększenie ludności nie powodowało zwiększenia produkcji. Hiszpania zaczyna prowadzić więc typową gospodarkę konsumpcyjną. Okres ten bowiem cechował się napływem kruszców z Ameryki. Już wtedy był to kraj słabo rozwinięty, eksportujący surowce, a importujący produkty. Chciano rozwinąć własne manufaktury z pomocą specjalistów zagranicznych. Przyzwyczajenia jednak wzięły górę. W rolnictwie faworyzuje się hodowle owiec. Chłopi w poszukiwaniu pracy udają się do miast, gdzie szerzy się bandytyzm i żebractwo. Wpływ na to miał też władca, Filip II zamykał się na świat, w przeciwieństwie do Elżbiety. Nie ufał on swoim doradcom, szedł za wskazówkami ojca. Był fanatykiem w sprawach wiary i nienawidził reformacji. Największym jego sukcesem było rozgromienie Turków pod Lepanto. Wiele sporów powstało w oparciu o postać władcy, jednak generalnie oceniany jest raczej nieprzychylnie.

W połowie XVI wieku, Hiszpania przechodzi upadek gospodarczy, upadek ekonomiczny, wyż geograficzny, wewnętrzne stosunki stały się zacofane. Nie był to jednak jeszcze koniec jej potęgi.

Rozdział trzynasty

Europa na przełomie stuleci

Rozwój kontrreformacji. Działalność misyjna Kościoła Katolickiego

Utworzenie jezuitów, oraz działalność Kalwina, wywarły wielki wpływ na społeczeństwa i świat. Wiele państw odłączyło się bezpośrednio od Rzymu. Okres od połowy XVI do 1648 jest nazywany przez historyków okresem wojen religijnych. Papieże, nie tak silni jak kiedyś, musieli swe mocarstwo i plany polityczne opierać zawsze na którymś z krajów katolickich. Jednak zgodność na tle religijnym oraz odnośnie niebezpieczeństwa tureckiego, jak to było w wypadku Hiszpanii, nie oznaczała zawsze zbieżności interesów. Stan gospodarczy państwa kościelnego był fatalny. A próby ściągania podatków, często skazane były na niepowodzenie. Nie przeszkadzało to jednak papieżom podejmować działań kontrreformacji. Pius IV przeprowadzał akcje edukacji duchowieństwa, Pius V zaś był najgorliwszym działaczem kontrreformacji. Wykraczała ona poza Państwo Kościelne, obejmowała również zakony. Politykę te kontynuował Grzegorz XIII. Wprowadza on 21 lutego 1582 bulle, likwidującą opóźnienie obowiązujące w kalendarzu juliańskim.

Schyłek XVI wieku to dwie tendencje. Dążenie do zmontowania ligi anty tureckiej, i do osłabienia hiszpańskiej hegemonii we Włoszech. Klemens VIII szuka zbliżenia z Francją Henryka IV przeciw Hiszpanii.

6 styczeń 1622 - Grzegorz XV tworzy kongregacje de Propaganda Fide.

Misje katolickie odnosiły w wielu krajach pozaeuropejskich wielkie sukcesy, np. w Kongu, gdzie jeden z synów tamtego króla został mianowany biskupem. Jednym z największych sukcesów jezuitów było nawrócenie na katolicyzm Indian Guarani. Nie wszędzie odnoszono jednak sukcesy. W Etiopii doszło np. do zbrojnego wystąpienia przeciw jezuitom.

W oczach wielu krajów, misjonarze byli agentami obcych państw europejskich. Momentem przełomowym było utworzenie kongregacji propagandy wiary. Kontrreformacja stosowała wiele środków, od perswazji po aktów przemocy. Wielką wagę przykładała kontrreformacja do sztuki.

Kościół w walce z renesansową filozofią przyrody. Giordano Bruno

We Włoszech rozwija się renesansowy kierunek filozoficzny, nie zgodny z poglądami Kościoła. Najwybitniejsi przedstawiciele to Bernardine Telesio, Tomasso Campanelli i przede wszystkim Giordana Bruno. Głównym ich celem było poznanie przyrody, a przez nią, Boga.

Giordan Bruno - największy filozof włoskiej epoki odrodzenia. Zginął na stosie 17 lutego 16000. Podstawą jego filozofii był panteizm, o zabarwieniu materialistycznym. Polegał on na uznaniu nieskończoności świata i jego harmonijności.

Renesans polityczny Francji. Traktat w Vervins i Edykt Nantejski (1598)

Początek XVII stulecia to stabilizacja polityczna i droga do szczytowej potęgi. Zwycięstwo Henryka z Nawarry stawiało przed nim problem likwidacji interwencji hiszpańskiej.

Maj 1596 - traktat w Greenwitch z Anglią.

2 maja 1598 - traktat w Vervins, po zdobyciu Amiens. Traktat był o charakterze pokojowym.

Filip II otwarcie interweniował w sprawy wewnętrzne Francji. Oznaczało to że pozycja Francji wobec Hiszpanii była zdecydowanie gorsza niż w 1559.

Kolejnym problemem Henryka był problem pacyfikacji wewnętrznej, który można nazwać pacyfikacją religijną. Przejawiał on od początku tendencje tolerancyjne. Od 1593, wprowadził on negocjacje między obiema stronami walczącymi.

13 kwiecień 1598 - edykt nantejski, składający się z czterech osobnych dokumentów i grupy tajnych artykułów. Wprowadził on wolność wyznania dla hugenotów, oraz ograniczoną wolność kultu religijnego. Protestanci uzyskali pełnię praw w sprawach politycznych i obywatelskich. Edykt położył kres walką, nie rozstrzygnął jednak wszystkich problemów państwa.

Monarchia absolutna Henryka IV. Polityka zagraniczna króla

1598 - wyjście Francji z kryzysu i ciężkiego położenia międzynarodowego.

1602 - strącenie spiskowca Birona, rychło zlikwidowano jego knowania.

1606 - stracenie spiskowca, księcia de Bouillon.

Oba te przypadki pokazują, że mimo edyktów, nadal istnieje w kraju opozycja. Jednym z zagadnień Henryka IV pozostaje więc wzmocnienie władzy. Szukał on oparcia wobec stanu trzeciego.

Jean Bodin - położył on podwaliny pod teorie absolutyzmu w swym dziele ,,Sześć ksiąg o republice'' wydanym w 1586. Monarchia absolutna najlepiej realizuje idee suwerenności państwa.

Henryk dużą wagę przywiązywał do należytego funkcjonowania aparatu władzy. Drugą osobą w kraju po królu był kanclerz, na czele skarbu stał nadintendent finansów. Okres wojny domowej wyzwolił jednak w pełni tendencje odśrodkowe w administracji lokalnej. Henryk dążył do tego, by władcy prowincji mieli znaczenie czysto militarne. Likwidował więc niezależności władzy lokalnej. Królowie francuscy już od XVI wieku dążyli do ograniczenia roli stanów. Za Henryka IV ich rola spadła niemal do zera. Podobny los spotyka Zgromadzenie Notabli.

1604 - uchwała w sprawie paulette, wprowadzająca dziedziczność urzędów we Francji w zamian za stałe roczne opodatkowanie. Była to reforma najgorsza, zapewniająca doraźne korzyści materialne, ale pozbawiająca go kontroli urzędów.

Francja przeżywała także kryzys gospodarczy po wojnie domowej. Pacyfikacja wewnętrzna zbiegła się z przesileniem rewolucji cen. Wzrost zaufania do pieniądza odmienił jednak stan rzeczy. Ożywienie objęło rolnictwo jak i przemysł i rzemiosło. Oliver de Serres w 1600 pisze znakomity przewodnik rolniczy. Koncepcje znalazły poparcie króla i jego doradcy.

Sulla - podstawę kraju widział w rolnictwie, przedsięwziął wiele środków mających na celu podniesienie gospodarki rolnej.

Barthelemy Laffemas - doradca króla, który odrodzenie kraju widział w przemyśle, był doskonałym uzupełnieniem Sulli.

Renesans ekonomiczny umożliwił podjęcie na nowo na arenie międzynarodowej wielkiej polityki. W swej anty habsburskiej polityce, wchodził w wiele sojuszy, z Siedmiogrodem, Brandenburgią, Szwecją. Sięgał również do Rzeszy Niemieckiej. Za panowania Henryka zastała wznowiona również Francuska ekspansja kolonialna.

Niemcy w drugiej połowie XVI w.

Kraj ten po długotrwałych wojnach wewnętrznych i buncie chłopskim, znalazł się w kryzysie gospodarczym, politycznym i kulturalnym. Poważnym ciosem dla gospodarki był upadek Hanzy w ciągu XVI wieku. Produkcja przemysłowa znalazła się w stanie upadku, gdyż wczesnokapitalistyczne formy gospodarki został bardzo zahamowany. Zatrzymany został również rynek wewnętrzny. Położenie chłopów było z tego powodu ciężkie, chociaż w południowych i zachodnich Niemczech, nie było koniunktury, przez co ich położenie też było lepsze. Opór chłopów po klęsce nie został całkowicie załamany. Cechą charakterystyczną Niemiec na początku XVII stulecia była walka wewnątrz warstwy feudalnej. Eius religio stwarzała zarzewie do dalszych konfliktów. Panowała jednak przewaga protestantów, mimo licznych dekretów będących dla nich przeszkodą na tle gospodarczym i postępowym. Sytuacje w kraju zaś zmieniają jezuici. Działalność oświatowo - wychowawcza, szybko zahamowała reformacje. Korona cesarska od czasów abdykacji Karola V znajdowała się w rękach młodszej linii Habsburgów. Znaczenie opierała ona głównie na krajach dziedzicznych.

Czechy w XVI i na początku XVII w . Rola reformacji w walce przeciw Habsburgom o niezależność kraju

Po Mohaczu, Czechy były krajem najbardziej zagrożonym najazdem tureckim, dlatego stany czeskie chętnie powołały na tron Ferdynanda. Obiór jego miał być w założeniu unią personalną, ale dążenie Habsburgów to całkowite podporządkowanie sobie Czech.

1547 - odmowa Czechów na wysłanie posiłków w walce ze związkiem szmalkaldzkim, bunt i jego stłumienie przez Habsburgów.

Gospodarczo Czechy przeżywały pomyślną koniunkturę. Następuje rozwój produkcji przemysłowej, szczególnie górnictwa i metalurgii, a także rzemiosł budowlanych. Czechy zostały dotknięte rewolucją w życiu gospodarczym Europy. Szlachta walczyła z mieszczaństwem, walka zakończyła się zwycięstwem miast. Konieczność produkcji zboża, przyniosła za sobą wyzyski chłopów.

1564 - sejm czeski podjął uchwałę zabraniającą królowi nadawania indygenatu w Czechach.

Czesi odnoszą sukces również w obronie swego języka, w 1615 roku.

Reformacja poczyniła wielkie postępy, choć Czesi stykali się z naj radykalniejszymi odłamami. Habsburgowie przez długi czas nie uznawali praw protestantów czeskich.

XVII - Maciej wymaga na Rudolfie ustępstwa, w zamian za co musiał uznać liczne prawa protestantów.

List majestatyczny - 9 lipiec 1609 - wielki przywilej dla protestantów. Na mocy tego dokumentu, wszystkie stany uzyskały zupełną wolność wyznania.

Problem turecki na przełomie XVI i XVII w.

Największym problemem dla krajów Habsburgów austriackich i Rzeszy Niemieckiej był problem turecki. Turcja przeżywała wtedy powolny zmierzch swej potęgi. Następuje degeneracja centralnego organu władzy, szerzy się korupcja. Za panowaniem Abbasa I sytuacja Persji ulega zmianie. Udaje się z pomocą Anglii zawrzeć ligę anty turecką. Wojna turecko - perska toczyła się ze znamiennym szczęściem. W 1612 Turcy uznali pokonanych, Abbas wznawia wkrótce wojnę i w 1623 zdobywa Bagdad. Starania jego o sojusz z Europą nie dały jednak rezultatu.

Jan Zamoyski, hetman wielki koronny, występuje jako sojusznik Porty, bijąc pod Boncovu hospodara mołdawskiego.

Rywalizacja habsbursko turecka koncentrowała się w Siediogrodzie, gdzie Stefan Bocskay, rozpoczyna powstanie przeciw Austrii. Oddał się pod protekcje Turcji, za co otrzymał koronę węgierską w 1605 roku. Wojska wkraczają rychło do habsburskiej części Węgier, jednak atak Persji ze wschodu skłonił ich do pokoju w Zsitvatorok, 11 listopada 1606. Warunki pokojowe były korzystne dla Habsburgów.

Wzrost napięcia politycznego w Niemczech. Unia protestancka (1608) i Liga Katolicka (1609)

Protestanci niemieccy poczynają się jednoczyć. Najbardziej czynny był Jan Kazimierz, z jego inicjatywy dochodzi do porozumienia książąt protestanckich w Torgau w 1591. Sojusz okazuje się jednak efemerydą, i jedność protestancka ulega zniszczeniu po śmierci Jana Kazimierza. Miasto Dunauworth należące do protestantów, dostaje się w ręce bawarskiemu księciu Maksymilianowi, mieszkańcy przepędzają go jednak, Rudolf II wydaje więc na miasto dekret banicji.

Protestanci, po zerwaniu Sejmu Rzeszy w Ratyzbonie, czują się zagrożeni, na zjeździe w Ahausen zawierają więc polityczno - wojskową unie, chroniącą ich od niebezpieczeństwa kontrreformacji (maj 1608). W tym stanie rzeczy, obóz katolicki tworzy w Monachium tworzy związek zwany ligą. Na jej czele staje Maksymilian, komendę nad wojskiem bierze zaś Johann Tilly. W ten sposób powstało wiele konfliktów politycznych i religijnych na terenie państwa.

Niderlandy Północne w końcu XVI i na początku XVII w.

W Niderlandach obóz katolicki odnosi porażkę. Mimo klęsk zadanym Hiszpanom, Filip II nie chciał zakończyć wojny.

6 maja 1598 - król hiszpański przekazuje Niderlandy synowi cesarza Maksymiliana II. Jednak klauzule dotyczące utrzymania załóg hiszpańskich w wielu twierdzach, przekreślały wartość tego nadania.

W Niderlandach Północnych, władza hiszpańska została bezpowrotnie obalona. Zaczęły się też rozwijać gospodarczo, Amsterdam zajmuje miejsce Antwerpii.

1601 - utworzenie Kompani Wschodnioindyjskiej dla handlu oceanicznego. Wkrótce zaczęła przewyższać tą Angielską. Miała ogromne uprawnienia, mogła zawierać traktaty z tubylczymi władcami, trzymać uzbrojoną flotę, oraz posiadała monopol na handel na Oceanie Spokojnym i Indyjskim.

Okres rozwoju przeżywa też holenderski przemysł włókienniczy, oraz przemysł stoczniowy, często przeznaczający swe wyroby na eksport. Flota holenderska w pierwszej połowie XVII w. wysunęła się na pierwsze miejsce w świecie.

Rozwijały się operacje kredytowe i banki, powstawały towarzystwa ubezpieczeniowe. Kraj znajdował się w manufakturowym okresie rozwoju wczesnego kapitalizmu.

Holandia była republiką, jej ustrój opierał się na postanowieniach unii utrechckiej. Najwyższa władza spoczywała w ręku Stanów Generalnych, swoistego parlamentu. Każda prowincja, miała w Stanach jeden głos. Do kompetencji Stanów należało ustawodawstwo, nakładanie podatków oraz decyzja w sprawach państwowych. W praktyce znaczenie stanów było ograniczone przez mocną pozycje kierownika państwa.

Sukcesy gospodarcze pozwoliły Holendrom na kontynuacje wojny, którą teraz prowadzili przeciw nim Albrecht i Izabela, z którymi wojnę prowadził syn Wilhelma, Maurycy ks. Nassau.. Syn Filipa II, Filip III, uznaje faktyczną niepodległość Holandii, zawierając z nią 12- letni rozejm 9 kwietnia 1609.

Kultura hiszpańska schyłku XVI i początku XVII w.

Kultura hiszpańska w przeciwieństwie do gospodarczego i politycznego upadku, przeżywała swój złoty wiek. Poezja znalazła swych przedstawicieli w osobach Dona Fernando de Herrera i Luisa de Leona, proza to Alonso de Ercill. Rozwijał się teatr.

Miguel Cervantes de Saavedra - humanista i żołnierz, uczestnik licznych bitew, to on napisał Don Kichota. W tej powieści, Cervantes daje charakterystykę społeczeństwa Hiszpanii.

Cofnięcie się Anglii na arenie międzynarodowej za Jakuba I (1603-1625)

Jakub I - za jego panowania, Anglia przeżywała zastój po epoce rozkwitu Tudorów. Pod jego berłem nastąpiła unia angielsko - szkocka. Elżbieta pomimo sukcesów, pozostawia mu jednak 400 tysięcy funtów długu.

1604 - niekorzystny dla Anglii pokój z Hiszpanią. Jakub prowadził do generalnej rewizji polityki angielskiej wobec Hiszpanii.

Król bardziej liczył się z opinią ambasadora Gondomara niżparlamentu i poddanych. Chciał ożenić swego syna z infantką hiszpańską, co nie doszło do skutku. Wtrącił też do więzienia Waltera Raleigha, którego później zwolnił, ale w wyniku konfliktu jego z Hiszpanami, stracił w 1618. Stagnacji ulegała także niezwyciężona angielska flota. Jakub popadał też w konflikt z parlamentem. Nie miał szczęścia w doborze współpracowników. Popierany przez króla lord - kanclerz Bacon, pozbawiony został stanowiska za przekupstwa.

5 listopada 1605 - Guy Fawks i Robert Catesby chcą wysadzić przy pomocy prochu parlament - Gunpowder plot.

Prestiż Anglii na arenie międzynarodowej spada, co uwidoczniła wojna trzydziestoletnia.

Rozdział czternasty

W walce o państwo carów. Wielka smuta i obca interwencja w Rosji na początku XVII w.

Wielki kryzys w Rosji na progu XVII stulecia

Po panowaniu Iwana Groźnego, państwo przeżywało kryzys gospodarczy, polityczny i społeczny. Kraj był ciągle najeżdżany przez sąsiadów. Następstwa swe miała także opriczna, która dotykała wszystkich klas. Zagarniała też ziemie chłopów, i powoli dążyła do maksymalnego wyzysku chłopa. Ukoronowaniem było znaczne zwiększenie powinności. Kryzys doprowadził do masowych wyludnień zachodnich i centralnych rejonów państwa. W centrum sytuacja wyglądała lepiej, ale ilość porzuconej ziemi wskazywała na kryzys. Masy ludności przenoszą się na południowy - wschód. Odbywa się to drogą zbiegostwa. Przechodzenie z panowania jednego pana do drugiego, groziło katastrofą gospodarczą. W tym celu państwo postanowiło temu zapobiec. Ustalono lata zastrzeżone, w których chłopi nie mieli prawa opuszczać pana nawet w Jurjewnym Dniu.

24 listopada 1597 - na mocy ukazu, wszyscy chłopi którzy zbiegli po 1592, muszą wrócić do swych panów. Dało to prawo feudałom do ścigania zbiegłych chłopów.

Przełom XVI i XVII - mnożą się liczne wystąpienia chłopskie. Zbiegostwo nie zostało zlikwidowane.

Po śmierci Iwana, na tron wstępuje chory psychicznie Fiodor. Po śmierci Iwana, powstaje rada na czele z Nikitą Romanowiczem. Między radą dochodzi do zaciętej walki o władze, z której zwycięsko wychodzi Borys Godunow. Stawiał on na siły społeczne, których sojusz z samodzierżawiem nadawał bieg dziejom. Wrogów politycznych stopniowo usuwa. Godunow zostaje w końcu władcą państwa.

Małżeństwo Fiodora z Ireną nie rokowało nadziei na potomstwo. Jedynym który mógł zapewnić ciągłość dynastii był Dymitr, syn Iwana, którego wysłano do Uglicza.

1591 - carewicz ginie w Ugliczu, sprawcą śmierci był prawdopodobnie Godunow.

1598 - umiera bezpotomnie Fiodor, wygasa na Rusi dynastia Rurykowiczów. Na tronie zasiada Godunow, uprzednio odmawiając korony, odgrywając swoistą komedie.

Zygmunt III Waza na tronie polskim i początek wojen polsko - szwedzkich

Dużą role w życiu Moskwy odegrać miała interwencja polska, która nadal prowadzi politykę mocarstwową. Zygmunt III Waza osiąga tron polski podobnie jak poprzednik,. W walce elekcyjnej z kontrkandydatem habsburskim Maksymilianem. Długie panowanie to zasadniczy zwrot w wielu dziedzinach polityki. Następuje rozbrat między królem a szlachtą. Problem ziem ruskich - unia kościelna i kwestia kozacka. Za granicą zaś dążył do zaścielenia związków z Habsburgami, czego wyrazem jest pakt z cesarzem w 1613. Cechą charakterystyczną był na pewno konflikt szwedzko bałtycki. Przystępuje też energiczniej do wojny z Rosją o Inflanty, jednocześnie jego wybór w Szwecji był przyjęty przychylnie, chociaż nie godzono się na odstąpienie Estonii. Po śmierci Jana III wstępuje on na tron w Sztokholmie. Unia personalna staje się faktem. Zygmunt musi oddać rządy w Szwecji w ręce rady. Sprzeczności prowadzą do konfliktu. Szwecja kończy więc wojnę z Rosją, na mocy wiecznego pokoju w Tiawzine w 1595 ustępuje jej pas ziemi na wybrzeżu Zatoki Fińskiej.

1598 - Zygmunt rozpoczyna działania wojenne na terenie Szwecji. Mimo początkowych sukcesów, nie udało mu się zrealizować celów.

5 październik 1598 - Zygmunt dostaje się do niewoli, uwolnił się kosztem życia swych stronników wydanych na śmierć.

W Szwecji Karol koronuje się na króla, jako Karol IX. Zrodziła się z tego wojna między państwami, terenem jej stały się Inflanty.

27 wrzesień 1605 - zwycięstwo pod Kircholmem w pobliżu Rygi.

Pierwsze powstanie kozackie i problem prawosławia w Rzeczypospolitej

Zamieszkująca Ukrainę ludność kozacka, niezależna i znajdująca się poza feudalną strukturą społeczną, wyszkolona w bojach z Tatarami, stała się cennym nabytkiem militarnym. Starali się to wykorzystać Zygmunt August i Stefan Batory. Zygmunt III jest tym jednak mniej zainteresowany.

1591-1596 - pierwsze powstania kozackie przeciw Rzeczypospolitej, krwawo stłumione, po nich następują kolejne bunty.

1589 - prawosławna metropolia moskiewska wyniesiona do godności patriarchatu.

1596 - unia brzeska, mająca na celu zapobiegania wystąpienia religijnym w Polsce, które miałoby być spowodowane przez wpływy obcych głów kościołów, nie udało się to jednak, a zrodził się z tego kolejny konflikt, z kozakami na czele.

Geneza interwencji polskiej i szwedzkiej w Rosji na początku XVII w.

Osłabienie Rosji sprawiło, iż Rzeczypospolita starała się wejść w unie z Rosją. Nieudolną próbą był ożenek Zygmunta z córką Godunowa, Ksenią.

Litewski Lew Sapieha wysnuwa projekt unii personalnej.

Godunow godzi się jedynie na 20-letni rozejm pod wpływem niepowodzeń w rokowaniach ze Szwedami.

Zygmunt obawiał się, iż współpraca Karola Sudermańskiego z Rosją, uniemożliwi mu odzyskanie tronu szwedzkiego z którego nadal nie rezygnował.

1609 - oficjalna interwencja polska z poparciem w Rzymie. Kuria Rzymska nie była wroga wobec państwa Moskiewskiego, jednak idea podporządkowania sobie Kościoła Prawosławnego sprawiła, że chwytali się oni wszelkich środków.

Głowną przyczyną dla której Polska była zainteresowana ziemiami ruskimi, był wyż demograficzny, a więc brak ziemi, głód i problem ludzi zbędnych. Na przełomie XVI i XVII istniał też problem ludzi zbytecznych. Omawiane zjawisko można więc nazwać polskim kolonializmem.

Karol IX a potem Gustaw, chcieli wykorzystać osłabienie Rosji, by kraj ten nie dostał się tylko w ręce polskie.

Początek wielkiej smuty w Rosji. Dymitr Samozwaniec I

1593-1594 - rozruchy chłopskie w dobrach klasztoru josifowołokołamskiego.

Godunow począł przeprowadzać reformy społeczne, a raczej starał się, by usatysfakcjonować wszystkich.

1601-1603 - klęska głodu.

Skutki tej klęski były katastrofalne, wymierały tysiące ludzi. Sytuacja była napięta. Godunow próbował działać, nieskutecznie. Poczęły się mnożyć antyfeudalne powstania chłopskie.

Na widowni pojawia się Dymitr Samozwaniec. Według jednych, polski mnich Griszka Otrepiew, według innych bastard Stefana Batorego. Współecześni mu twierdzili że wyzwolił się on spod siepaczy Godunowa. Był on narzędziem bojarów by obalić Godunowa, zyskał tym samym pewne poparcie. Na czele grupy stał Bogdan Bielski. Samozwaniec nawiązuje kontakt z Mniszchem, obiecując poślubić córkę wojewody Martynę.

1604 - pojawienie się samozwańca w Krakowie. Coraz więcej magnatów polskich popiera ,,dziedzica'' Rurykowiczów. Zygmunt przyjmuje go na audiencje, i obiecuje poprzeć go, w zamian za część Siewierszczyzny i Smoleńszczyzny. Samozwaniec nawiązuje też kontakt z jezuitami, przechodząc na katolicyzm. Stolica Apostolska również udziela mu poparcia.

1604 - wjazd Dymitra do Moskwy. Popierają go nie tylko antygodunowskie koła bojarskie, ale też masy ludu wiejskiego. Wojska Samozwańca zajmują Czernihów.

1605 - klęska Dymitra pod Dobraczynami.

Niepowodzenia były jednak tylko chwilowe. Wkrótce wojska opanowują twierdze w Kromach.

13/23 kwietnia 1605 - umiera Borys Godunow, otruty lub na apopleksje.

7/17 maj 1605 - poddanie się kniaziów Golicynów Dymitrowi.

20/30 czerwiec - Dymitr wkracza do Moskwy na czele odziału kawalerii. Aranżuje spotkanie ze swą ,,matką'', która poznaje ,,syna''.

31 lipiec - koronacja w soborze Uspienskim.

Samozwaniec był oceniany jako marionetka strony polskiej. Jednak wchodził też w kontakty wrogie monarsze polskiemu. Samozwaniec dążył do oparcia swej władzy w Rosji na określonych grupach feudalnych.

7 styczeń i 1 luty 1606 - ustawy w sprawach chłopskich.

Dymitr przejawiał tolerancje polityczną. Spiskowcy Dymitra zostali osądzeni, skazani na śmierć, jednak Dymitr umorzył tą karę. Ostatecznie uzyskuje on uznanie społeczne. Ostatecznie jednak ludzie również zaczęli odchodzić od niego, przez hulaszczy tryb życia i lekceważenie obyczajów.

1606 - uroczysty ślub Samozwańca z Maryną Mniszchówną.

17 maja - Kreml zostaje zdobyty, a spiskowcy bojarscy zabijają Dymitra i bojara Basamanowa. Ciało Dymitra wystawione na widok publiczny, spalone, prochami naładowano zaś armatę i wystrzelono w kierunku skąd przybył.

Powstanie Błotnikowa

Wasyl Iwanowicz Szujski zostaje carem po śmierci Dymitra. Jegoi wstąpienie na tron wzmogło nasilenie walk społecznych na terenie państwa. Mord dokonany na Samozwańcu był powodem wybuchu wojny domowej. Wojna obejmuje zasięgiem chłopstwo i miasta. Są to, przyjmując sytuacje materialną chłopów, bunty przeciw uciskowi pańszczyźnianemu. Wkrótce na czele wojny staje Iwan Isajewicz Bołotnikow, chołop kniazia Tielatiewskiego.

Sierpień 1606 - marsz z Putywla na Moskwę, gdzie przyłącza się do mas powstałego ludu.

Ukształtowało się oblicze antyfeudalne. Bołotnikow staje się wodzem chłopskim rozsyłającym swe proklamacje. Wojna domowa obejmowała wszystkie zakątki państwa. Armia złożona z ludności pochodzenia mongolskiego i chłopów, oblegała Niżny Nowogród nad Wołgą. Wojna obejmuje całą Rosje, siły Bołotnikowa posuwają się w strone Moskwy. Szeregi zostają zaliczone przez drworian.

Jesień 1606 - oblężenie Moskwy. Wkrótce klęska Bołotnikowa, z powodu zdrady oddziałów szlacheckich.

Wiosna 1607 - oddziały kozaków wspomagają armie chłopską. Na ich czele staje Samozwaniec Piotr.

Październik 1607 - wkroczenie do Tuły, upadek powstania chłopskiego.

Powstanie chłopskie miało charakter rozruchów głodowych.

Rokosz Zebrzydowskiego w Polsce. Oficjalna interwencja Polska w Rosji. Dymitr Samozwaniec II

1608 - rozejm z Rzeczypospolitą a Wasylem Szujskim.

1606 - 1608 - wojna domowa w Polsce.

Rokosz Zebrzydowskiego - walka z kontrreformacją, równocześnie walka o reformę wewnętrzną państwa, idąca w kierunku dalszego ograniczenia władzy królewskiej. Szlachta była oburzona na króla za jego politykę popierania awantury na wschodzie.

Rokosz sandomierski - pierwsza decydująca batalia średniej szlachty z magnaterią.

Lipiec 1607 - armia królewska rozbija rokoszan pod Guzowem, Zebrzydowski przeprasza Zygmunta.

Powstaje problem tłumów żołnierskich.

W Starodubie pojawia się drugi Dymitr Samozwaniec. Pod jego sztandary garnęło się wielu Polaków. Rychło powtórzył sukces pierwszego i w czerwcu 1608 zjawił się pod Moskwą. Mniszech popiera go, Maryna bierze z nim ślub katolicki. Obóz tuszyński, sprzymierzeniec Samozwańca, odnosił sukcesy, wiele ziem bowiem wypowiadało posłuszeństwo Szujskiego. Polityka gwałtów spowodowała jednak wystąpienie przeciw niemu.

Rząd cara znajdował się w sytuacji krytycznej.

1609 - Szujski zrzeka się pretensji do Inflant. Zawiera wieczny pokój ze Szwecja.

Po zawarciu tegoż, interweniuje Zygmunt III, rozpoczyna się jawna interwencja polski.

1609 - wojska polskie stają pod twierdza smoleńską. Rozpoczyna się oblężenie.

Układ Smoleński (1610) i bitwa pod Kłuszynem (1610). Szczytowy okres upadku Rosji

4/14 luty 1610 - układ pod murami Smoleńska, królewicz Władysław powołany na tron moskiewski. Współrządy w kraju zapewnione bojarstwu.

4 lipiec 1610 - Stanisław Żółkiewski pod Kłuszynem zadaje klęskę oddziałom rosyjskim oraz zaciężnych szwedzkich. Po tym zwycięstwie polska prowadzi podwójną politykę wobec Moskwy.

18/28 sierpień 1610 - Żółkiewski podpisuje z bojarami układ oparty na zasadzie układu z lutego.

17/27 lipiec 1610 - zdetronizowanie Wasyla.

Polacy popierając Dymitra II przeszli gromadnie do obozu nowego cara Władysława. Inną politykę prowadził Zygmunt III pod Smoleńskiem. W opanowanej Rosji planował zaprowadzić katolicyzm przymusowy.

1611 - zdobycie przez wojska polskie Smoleńsk. Szczytowy triumf interwencji w Rosji.

1609 - 1612 - upadek Rosji. Zaniepokoił on państwa europejskie. Anglia uważała że interesy Kompani Moskiewskiej są bardzo zagrożone.

Ogólnonarodowe powstanie w Rosji. Pierwsze i drugie opołczenie

W czasie upadku widać jednak symptomy zmian na lepsze. Do zbrojnego wystąpienia przeciw Polsce nawołuje Hermogenes, patriarcha moskiewski.

1611 - powstanie przeciw Polakom w Moskwie. Gosiewski każe podpalić miasto, powstanie więc nie odnosi skutku.

Pierwsze pospolite ruszenie - dworianin Lapunow, kniaź Trubecki i Kozak Zarucki, stworzyli program działania, orzeczenie ziemskie, 30 czerwiec 1611, ale nie wcielili go w życie.

1611-1612 - Skandynawowie umacniają się na ziemi nowogrodzkiej.

Niżny Nowogród - miasto będące centrum ruchu narodowego, na czele Kuźma Minin.

1611 - niżnionowogrodzcy opołecznicy ujmują swój program w gramocie.

Wiosna 1612 - pospolite ruszenie wyrusza z Nowogrodu.

26 październik / 5 listopad 1612 - załoga polska pod Kremlem i w Kitajgrodzie zmuszona została do kapitulacji.

Michał Romanow carem. Likwidacja obcej interwencji. Traktat Stołbowski (1617) i Dueliński (1618)

1613 - sobór ziemski, wybór nowego cara. Zostaje nim Michał Romanow. Jest to kandydatura kompromisowa. Głównym zadaniem Romanowa była likwidacja interwencji. W 1614 stracono Zaruckiego.

Lato 1615 - Gustaw Adolf oblega Pskowe.

27 luty / 9 marzec 1617 - rokowania z Rosją, i trakt pokojowy Adolfa w Stołbowie. Kończył on interwencje szwedzką. Rosja zostaje jednak odcięta od Bałtyku.

1612-1613 - rokowania polsko rosyjskie, nie dały rezultatu. Rosja nie chciała uznać Władysława na tronie carskim, i nie mogła zgodzić się na uzależnienie swej niezawisłości.

1617-1618 - wyprawa wojenna przeciw Rosji na czele z Chodkiewiczem. Wyprawa zakończyła się pod Możajskiem.

1 (11) grudzień 1618 - pokój w Duelino - traktat rozejmowy na 14 lat, na mocy którego Smoleńsk i Siewierszczyzna przechodzą do Polski. Rosja obroniła swą niepodległość. Władysław nie zrzeka się jednak prawa do tronu.

Rozdział piętnasty

Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) - konflikt zbrojny na pograniczu dwóch epok

Niektóre aspekty genezy wojny trzydziestoletniej w oświetleniu nowszej historiografii

Wielki konflikt zbrojny na tle kryzysu feudalizmu europejskiego. Wojna między siłami feudalnymi, reprezentowanymi przez obóz habsbursko - katolicki a siły kapitalizmu, reprezentowane przez Czechy, Niemcy, Europę reformacji oraz Francje. Podział Europy na dwa rejony - przemysłowy Zachód i rolniczy Wschód. Główne przyczyny wojny leżały w zagadnieniach społeczno - gospodarczych, sama była wyrazem sprzeczności stopnia sił wytwórczych a sił produkcji. Wiek XVII był ostatnią fazą ogólnego przejścia z gospodarki feudalnej do kapitalistycznej. Na początku tegoż, zauważa się stagnacje i zanik koniunktury gospodarczej. Pierwsze zwiastuny kryzysu występują po 1600. Obserwujemy spadek ruchów między państwami, wymiana raczej o charakterze lokalnym. Po 1600 upadek życia gospodarczego i kryzys ekonomiczny. 1620 - kryzys spadku produkcji jest coraz bardziej widoczny.

Sytuacja polityczna w Rzeszy Niemieckiej i we Francji w przededniu wybuchu wojny

Układ sił w Rzeszy kształtował się w wyniku wielkich wydarzeń XVI, z czym związane był kryzys wewnętrzny cesarstwa. Tendencje ośrodkowe reprezentowane są przez władców terytorialnych w Niemczech, i opozycji narodowej stanów w krajach habsburskich.

Kardynał Klesl - arcybiskup wiedeński, których chciał rozładować napięcie w Rzeszy. Był on wyrazicielem interesów kontrreformacji.

Protestanci w Rzeszy liczyli na protekcje i pomoc obcą, także na katolicką - francuską.

Z kryzysem w Rzeszy łączył się czołowy aspekt sytuacji politycznej. Protestanci zerkali ku Francji, ta zaś parła do rozprawy z Habsburgami. Henryk IV rozpoczyna kroki wojenne, sztylet Ravaillaca niweczy jego plany. Na dworze Marii Medici coraz większy wpływ zyskują jezuici. Regentka zbliża się do dworu madryckiego, i zawiera układy matrymonialne, żeni swe dzieci Ludwika XIII i Elżbiete z dziećmi Filipa III. Nie udało się jednak stworzyć pomyślnej sytuacji między Francją a Hiszpanią, narastały wciąż nowe punkty zapalne.

Ogólne napięcia sprzyjały pozycji Habsburgów, Francja i Anglia cofają się z antyhiszpańskich i antyhabsburskich pozycji bojowych.

Rzesza - skupienie wszystkich sprzeczności Europy, następuje konfrontacja reformacji i kontrreformacji oraz tendencji absolutycznych z decentralistycznymi.

Czechy - tam miał zacząć się ,,wybuch''. Kontrreformacja nie chciała pogodzić się z prawami które uzyskali protestanci i nie przestrzegała ich na każdym kroku.

Czeski ruch narodowo - protestancki uznał za poważny cios wybór Ferdynanda Styryjskiego na króla Czech i Węgier.

Defenestracja praska (1618) i wojna w Czechach. Jej aspekty międzynarodowe.

Marzec 1618 0 pogłos zdobywa naj radykalniejsza grupa protestantów prowadzona przez Thurna.

Wyznaczono termin nowego zjazdu protestantów w Pradze, cesarz zabronił zorganizowania zjazdu.

23 maja 1618 - przedstawiciele protestantów udali się do zamku królewskiego na Hradczanach, gdzie doszło do kłótni. Demonstranci użyli wobec namiestników siły, wyrzucając ich przez okno - defenestracja praska.

Epizod ten znany jest jako początek wojny trzydziestoletniej. Po epopei husyckiej to drugi moment kiedy historia narodu czeskiego stała się historią powszechną.

Vaclav z Ruppy - stał na czele czeskiego rządu złożonego z trzydziestu dyrektorów.

Na czele grupy republikańsko - mieszczańskiej stał Piotr Milner.

Powstańcy czescy liczyli na pomoc Anglii i Niderlandów. Pomoc Angielska ograniczyła się do poselstwa dyplomatycznego między cesarzem a powstańcami.

Niderlandy udzielają poważnego poparcia. Stany Generalne dały formalną gwarancje o pomocy finansowej. W 1619 przybywa też regiment piechoty pod dowództwem Frencka.

Czechy szukają również pomocy na Morawach i Śląsku. Karol Żerotin z Moraw nie zgodził się na udzielenie pomocy. Jan Jerzy Krniovsky nie tylko wysyła czechom pomoc militarną, lecz również obstawia wojskiem granice z Polską.

Reakcja ze strony Habsburgów była niejednolita. Klesl opowiadał się za rokowaniami, Ferdynand i Maksymilian reprezentowali krańcowo różne poglądy.

Kesl zostaje uwięziony, umiera cesarz Maciej, Ferdynand staje się panem sytuacji. 28 sierpnia 1619 otrzymuje koronę czeską.

Czechy wybierają jednak na króla elektora Ferdynanda V, zięcia Jakuba I 26 lipca 1619. Ruchło wybuchło powstanie, wojska Thurna wkraczają do Austrii. Atak wojsk cesarskich zmusza ich do odwrotu.

Listopad 1619 - polska powstańcze idą na Wiedeń. Ferdynanda ratuje Zygmunt III, podejmując akcje pomocy.

1619/1620 - krwawa dywersja lisowczyków, Bethlen zawraca spod Wiednia.

Wrzesień 1620 - klęska Żółkiewskiego pod Cecorą.

9 październik 1621 - Jan Karol Chodkiewicz dowodzi w bitwie z Turkami, którą wygrywa, i doprowadza do pokoju pod Chocimiem.

Bitwa pod Białą Górą (1620) i jej znaczenie w dziejach Czech

Bitwa pod Białą Górą - 8 listopada 1620. Wojska koalicji habsbursko katolickiej zadały protestantom kompletną klęskę i podbiły Pragę. Fryderyk V uchodzi ze swego królestwa do Palatynu. Czechy zostają rzucone na laskę Ferdynanda.

13 marzec 1621 - cesarz ustanawia trybunał nadzwyczajny, misje zniszczenia wszelkich przywilejów i swobód politycznych i religijnych w czechach, powierzona księciu Lichtensteinowi. Następuje restytucja dóbr kościelnych, skonfiskowanych przez reformacje.

Ludność czech gwałtownie się zmniejszyła, o około 3 miliony. Na klęskę czechów złożyła się przewaga militarna Habsburgów, i brak jedności w obozie powstańczym.

Wojna o Palatynat i Wojna Duńska (1622-1629)

Wojna trwała, na wschodzie przeciw sojusznikowi Czech, Bethlenowi Gaborowi, na zachodzie przeciwko Ferdynandowi V.

Mikulov, czerwiec 1622 - pokój w Nikolsburgu z Bethlenem.

Wojska cesarskie zabezpieczają się od strony Węgier, koncentrują się na Palatynacie. Fryderyk V dysponuje świeżo pozyskanymi sprzymierzeńcami, margrabią Jerzym Fryderykiem i księciem Chrystianem Brunszewickim.

Maj - czerwiec 1622 - zwycięstwo Tilly'ego pod Wimpfen i Hochst, oddają Palatynat w ręce cesarza.

Wojna o Palatynat, zaczyna czesko - niemiecki okres wojny trzydziestoletniej, nie doprowadziła do pacyfikacji Europy. Sukcesy Habsburgów nad Wełtawą i Renem zachęciły Hiszpanie do podjęcia jeszcze jednej próby zgniecenia Niderlandów Północnych. 1621 podejmują działania wojenne. Wpływ na to miała także bierność Anglii.

10 czerwiec 1625 - kapitulacja po zdobyciu Bredy, gdzie wojska hiszpańskie pod dowództwem Ambrisio Spinoli odnoszą sukcesy.

Styczeń 1626 - zawarcie traktatu w Madrycie, dyplomatyczne zakończenie konfliktu z Francją.

Król duński Chrystian IV, podobnie jak Gustaw Adolf, był zaniepokojony postępami habsbursko katolickimi. Protestanci niemieccy jednocześnie coraz bardziej zagrożeni, szukali pomocy w Skandynawii.

1625 - Chrystian wkracza do Cesarstwa.

1625 - Gustaw Adolf wznawia działania wojenne przeciw Polsce.

Wkroczenie Chrystiana do Niemiec rozpoczyna duński okres wojny. Chrystian i Mansfeld szybko poczęli ponosić klęski.

Kwiecień 1626 - klęska Mansfelda pod Roslau.

27 sierpień 1626 - klęska Chrystiana IV w bitwie pod Luter

1628 - uhonorowanie Wallensteina tytułem admirała Morza Bałtyckiego.

Czerwiec 1628 - Gustaw August zawiera ze Stralsundem układ o charakterze zaczepno - odpornym. Gustaw postanowił znaleźć wspólny język z bałtyckim rywalem Chrystianem.

22 maj 1629 - pokój w Lubece z Habsburgami.

Wallenstein i Gustaw Adolf. Potęga militarna Szwecji.

Albrecht von Wallenstein - urodzony 1583 roku, od najmłodszych lat dążył do zrobienia kariery. W czasie panowania czeskiego, dowodził wojskiem na Morawach, dochował wierności Habsburgą, świadczył im wielkie przysługi. Znalazł się w gronie najbliższych ludzi cesarza. Obdarowany tytułem księcia Frydlandu i Żagania. Począł występować z planami maksymalnego wzmocnienia władzy cesarskiej. Tym pozyskał sobie jeszcze bardziej Ferdynanda.

Gustaw Adolf - przeciwnik Wallensteina, w królestwie odziedziczonym po Karolu IX. Był jednym z najwybitniejszych monarchów w dziejach Szwecji, i jednym z największych wodzów i mężów stanu w historii. Łączył talenty administratorskie z wojskowymi. Jego najbliższym doradcą był Axel Oxenstiern, przeciwieństwo swego królewskiego przyjaciela. Przeprowadził reformy kościelne umacniające luteranizm. Tworząc doborową armie, nie mógł jednak skupić się tylko na państwie Szwedzkim.

Szwecja w XVII wieku kieruje się na silny rozwój kopalnictwa miedzi i żelaza, związany z wzrastającym zapotrzebowaniem. Bogastwo stanowiły lasy dostarczające drewna niezbędnego do eksploatacji kopalń. Nieliczna ludność Szwecji nie pozwalała na zmobilizowanie silnej armii, Gustaw wspierał się więc ludnością obcą. W 1623 armia liniowa liczyła około 25 tysięcy ludzi. Potęgę szwedzkich sił zbrojnych stworzył nie tylko system rekrutacji i organizacji, ale też uzbrojenie, i novum sztuki wojennej Gustawa. Potęgę oparł na piechocie, Kompania liczyła 150 ludzi. Artyleria składała się z lżejszych dział polowych i ciężkich oblężniczych. Podstawą strategii była zasada mówiąca o należności zajmowania terytorium stanowiącego oparcie zaopatrzenia.

Wojna polsko - szwedzka (1625 - 1620)

Kolejny krok w konflikcie o teren Niemiec, to wojna z Polską. Była logiczną konsekwencją polskiej i szwedzkiej polityki w tym okresie. Polska to zdecydowany obóz habsburski. Gustawowi chodziło o zagarnięcie dla Szwecji dochodów z polskiego handlu morskiego i rozstrzygnięcie sprawy Inflant. W 1626 Gustaw przenosi wojnę z polską do Prus. Wojna pruska toczyła się trzy lata (1626 - 1629). Zmagania te to część wojny ogólnoeuropejskiej.

28 listopad 1627 - pobicie Szwedów na morzu pod Oliwą.

26 czerwiec 1629 - pobicie Gustawa pod Trzcianą przez Konecpolskiego.

Pod względem militarnym jednak, wojna przybierała dla Polaków niekorzystny obrót. Zwycięstwo Wallensteina nad Chrystianem wymagały przerzucenia sił szwedzkich do Rzeszy. Gustaw zgodził się na przerwanie działań wojennych.

26 wrzesień 1629 - sześcioletni rozejm w Altmarku. Wśród postanowień była klauzula o demilitaryzacji Gdańska. Szwedzi na mocy umowy z Gdańskiem, uzyskali prawo pobierania ceł z polskiego handlu morskiego.

Szwedzki okres wojny trzydziestoletniej (1630-1635). Śmierć Gustawa Adolfa i Wallensteina

6 marzec 1629 - Ferdynand wydaje edykt restauracyjny, na mocy którego zwracano katolikom majątki utracone na rzecz protestantów.

1630 - dymisja Wallensteina.

W Niemczech akt ten doprowadził do zaostrzenia sytuacji wewnętrznej, co miało znacznie ułatwić sytuacje Gustawowi.

6 lipiec 1630 - ląduje na czele swych wojsk w Peenemunde, zajmując wyspy Wolin i Uznam oraz pobliski Szczecin. Dla jednych Gustaw kierował się pobudkami głównie religijnymi, dla innych, chęć opanowania całego wybrzeża południowego Bałtyku. Jeszcze inni przypisują mu dążenie do stworzenia imperium germańskiego.

Cele Gustawa Adolfa nie ograniczyły się tylko do chęci osiągnięcia lokalnych zdobyczy terytorialnych. Rzuca być może swe siły w celu chęci zmiany układów sił w Europie.

1630 - do końca tego roku, Szwedzi zajmują większa część Pomorza, umacniając tam swą pozycje. Jan Jerzy i Jerzy Wilhelm, nie popierają otwarcie Szwedów, a zjazd protestancki w Lipsku, odrzucał propozycje sojuszu ze Szwecją. Pomorski Bogusław za to włącza się, z powodu okupacji skandynawskiej jego państwa.

23 styczeń 1631 - Barwalde - w pobliżu Frankfurtu, zostaje podpisany traktat między Szwecją a Francją. Ostrze układu skierowane przeciw cesarzowi. Przedstawiciel Richelieugo, przedstawia warunek uszanowania religii katolickiej na terenach które wejdą w skład Szwecji, ale także samej ligi katolickiej. Impet Szwedów miał być skierowany przeciw Habsburgą. Francja obowiązuje się do płacenia Szwecji subsydiów w wysokości 1 miliona rocznie.

Jesień 1630 - wojska cesarskie dowodzone przez Tilly'ego i Pappenheima oblegają Magdeburg. Zostaje on zdobyty 20 maja 1631.

Zdobycie tego miasta było na rękę Gustawowi Adolfowi. Protestanci zaczęli skłaniać się ku niemu, jako jedynemu obrońcy wiary i ich interesów. Umocniwszy swą pozycje, stanął na czele wojsk szwedzko - saskich.

17 wrzesień 1631 - wielka bitwa pod Breitenfeldem w której stykają się dwie sztuki wojenne, hiszpańska i szwedzka, klęskę ponosi Tilly.

Listopad 1631 - zajęcie Pragi.

Gustaw myślał coraz bardziej o rozbiciu cesarstwa, oderwaniu od niego księstw protestanckich i utworzenie corpus evangelicorum pod swoim protektoratem.

15 kwiecień 1632 - ostateczna klęska nad rzeką Lechem i śmierć Tilly'ego.

Richelieu niespokojnie patrzył na sukcesy Gustawa, oraz na klęskę swego sojusznika Bawarii.

Kwiecień 1632 - układ Habsburgów z Wallensteinem w Gollersdorfie którego tekst nie jest znany. Przypuszcza się iż otrzymał on znaczne uprawnienia.

Wypiera on wojska saskie z Czech i zdobywa Prage.

Lipiec - wrzesień 1632 - armia Wallensteina odpiera wojska Gustawa pod Furth.

16 listopad 1632 - bitwa na polach w Saksonii. Zginął dowódca cesarski Pappenheim, oraz król szwedzki. Dowodzenie przejął Książe Bernard Weimarski.

Kwiecień 1633 - liga w Heilbron, między Szwecją a stanami protestanckimi, dzięki Oxensternowi.

Luty 1634 - Wallenstein zostaje zamordowany, w wyniku prowadzonej przezeń polityki.

5-6 wrzesień 1634 - klęska koalicji szwedzko - protestanckiej pod Nordlingen w Wirtembergii.

30 maj 1635 - pokój w Pradze. Zawieszał edykt restytucyjny lat 40, ale czynił Cesarza panem Rzeszy.

Rola Polski i Rosji w szwedzkim okresie wojny trzydziestoletniej

Gustaw zdawał sobie sprawę, że Polska zawsze będzie stać na jego drodze w opanowaniu wybrzeży Bałtyku. Wynikiem tego była akcja dyplomatyczna skierowana przeciwko Rzeczypospolitej. Antypolskie intrygi koncentrowały się w Stambule, pod patronatem Korneliusza Hagi.

Altmark - rozejm, nie dający jednak wielu zmian.

Najlepszą przeciwwagą dla Polski miała być Rosja. Gustaw dążył więc do tego by rzucić ją przeciw Rzeczypospolitej.

Moskwa prowadziła wspólną politykę z Gustawem, ale polityka ,,drugiego frontu'' nie zdobyła rozgłosu, co widać było po jego śmierci. Oxenstiern rozumiał konieczność współdziałania szwedzko - rosyjskiego przeciw Polsce.

1632 - 1634 - wojna smoleńska, zwycięża Władysław IV, dyktując Rosji warunki wiecznego pokoju 27 maja 1634.

Francuski okres wojny (1635-1648)

Francja kieruje swe siły przede wszystkim przeciw Hiszpanii.

18 maja 1635 - wypowiedzenie wojny.

Richelieu wiele dokonał na tle armii, zaniedbanej po śmierci Henryka IV.

1635 - 1648 - francusko - szwedzki etap wojny, przechylanie się zwycięstwa na stronę anty - habsburską.

19 maja 1643 - klęska Hiszpanów pod Rocoi, zadana przez księcia d'Enghiena. Francuzi zwyciężają mimo przewagi wojsk nieprzyjaciela.

1637 - 1657 - rokowania pokojowe cesarza Ferdynanda III.

Wrzesień 1635 - rozejm polsko - szwedzki w Sztumskiej Wsi.

Doszło do ponownego zbliżenia polsko - austriackiego poprzez ślub Władysława IV z Cecylią Renatą.

1644 - zwycięstwo Francuzów Tureniusza nad wojskami cesarskimi pod Frymburgiem.

1645 - zwycięstwo pod Nordlingen

1648 - zwycięstwo pod Lens.

Szwedzi zadają klęskę Danii, która znalazła się po stronie Habsburgów.

Traktat westfalski (1648) i jego znaczenie w historii Europy i Niemiec.

24 października 1648 - traktat westfalski składający się z dwóch dokumentów - układu między Francją i Rzeszą oraz Szwecją i cesarzem. Francuzi formalnie uzyskiwali prawo do biskupstw Toul, Metz, Verdun oraz Alzacji, i pewnych nabytków na prawym brzegu Renu. Szwedom przypadło Pomorze ze Szczecinem, drugą część po wymarłej książąt szczecińskich, tj. resztę Pomorza, otrzymała Brandeburgia.

1648 - protest papieża Innocentego X przeciw zahamowaniu kontrreformacji.

Habsburgowie austriaccy uzyskują gwarancje godności cesarskiej, przez dominacje katolików w kolegium elektorskim, czyniło to z Rzeszy luźny związek zupełnie suwerennych państw.

Niderlandy Północne wycofały się z obozu sojuszników, zawierają trakt w Hadze, 30 stycznia 1648 roku z Hiszpanią.

W traktacie westfalskim uznano niepodległość Szwajcarii, sprawa czeska została pogrzebana. Nie zakończył on jednak wielkich zmagań europejskich. Rok ten nie zakończył też wojen religijnych. Ludwik XIV będzie posługiwać się hasłami religijnymi.

1648 - rok zamknięcia epoki dla Niemiec. Jest to swoiste ostateczne rozbicie na przeszło dwa wieki. Straty bojowe były niewielkie, lecz straty społeczne i gospodarcze były ogromne. Zginęło także wiele ludności cywilnej. Niemcy stają się poważnie wyludnione w wyniku wojny. Przyniosła ona również kryzys agrarny, handel został poważnie ograniczony, spadły ceny na zboże.

Rozdział szesnasty

Wzrost znaczenia Francji i zmierzch Hiszpanii

Francja po śmierci Henryka IV. Richelieu u władzy

1610 - 1624 - okres depresji trwającej 14 lat po śmierci Henryka IV. W czasie małoletności Ludwika XIII rządzi regencja z matką Marią de Medici na czele. Nie było wśród niej jednak ludzi wybitnych. Nie było ludzi którzy potrafili by dobrze doradzić w jakiejkolwiek dziedzinie społecznej.

1614 - zwołanie Stanów Generalnych po raz ostatni przed wielką rewolucją. Nie odgrywają jednak żadnej roli.

Concini dążył do obalenia paulette i zniesienia pensji płaconych szlachcie. Nie zdołał jednak złamać opozycji. Concini zostaje zamordowany w 1617, a Maria popada w niełaskę.

1621 - nasilenie walki o władze, po śmierci Luyensa. Maria odzyskuje stracone wpływy.

Richelieu (1585 - 1642) - pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej, przeznaczony do zawodu wojskowego. Mając 23 lata obejmuje biskupstwo w Lucon. Stwarzało możność dotarcia do wielkiego świata. W 1614 przechodzi chrzest bojowy jako polityk. Zostaje sekretarzem do spraw zagranicznych oraz doradcą Marii. Był mediatorem miedzy Ludwikiem a jego matką, co zapewniło mu kapelusz kardynalski w 1622. Celem jego było zniszczenie hugenotów, podniesienie autorytetu władzy za granicami państwa oraz pomnożenie jego bogactw. Testament jego był bilansem jego rządów, nie planem działania.

Walka Richelieugo z opozycją arystokratyczną i hugenocką.

Arystokracja wypowiada walkę absolutyzmowi i Richelieu.

1630 - Maria, dawna protektorka, dała ultimatum Ludwikowi, do wyboru jej lub jej pierwszym ministrem. Wybór padł jednak na Richelieu, a Maria opuszcza francje. Gaston Orleański zostaje pobity przez wojska kardynała.

Opozycja feudałów nie była jedyną opozycją antyabsolutyczną. Drugą stanowili hugenoci. Richelieu nie był zainteresowany zwalczaniu ich swobód wyznaniowych, nie mógł jednak dopuścić do siły politycznej.

28 październik 1628 - kapitulacja twierdzy hugenockiej La Rochelle.

1629 - wolność wyznania w ,,edykcie łaski''. Każda bowiem krwawa rozprawa z hugenotami, rzuciła by cień na stosunki z protestanckimi sprzymierzeńcami.

Richelieu łamał wszelaką opozycje, głosił że wszystko musi być podporządkowane racji stanu. Zakazywał pojedynków, a tych którzy tego nie przestrzegali, posyłał pod ręce kata.

Państwo absolutne Richelieu

Absolutyzm kardynała nie pociągnął za sobą poważniejszych reform. Działalność ustawodawcza jest nikła. Wyznawał on zasadę iż nie potrzeba nowych instytucji, należy wykorzystać dawne z okresu silnej władzy królewskiej. Powaznej reformie ulega jedynie urząd intendentów, którzy byli urzędnikami do wykonywania funkcji lokalnych. Uaktywnil on ich, wysyłając co pewien czas na prowincje. Władza w czasie ich pobytu tam była praktycznie nieograniczona. Był to poważny krok na drodze centralizmu biurokratycznego.

Widział konieczność bogacenia się państwa, za najbardziej celowy środek do tego uważał handel. Dążył do ograniczenia importu towarów do Francji. Przywiązywał wielką wagę do spraw ekonomicznych, zwłaszcza rozwoju handlu. Zebrał swój program gospodarczy, obudziło to zrozumienie Francji dla spraw morza.

1626 - przyjmuje tytuł generała nadintenta żeglugi i handlu, rozumując znaczenie floty. Powołał w tym celu specjalny organ rządowy.

Rozległe plany wobec kolonizacji, powołane kompanie kupieckie, szybko zakończyły jednak swój żywot.

Richelieu nie odnosi większych sukcesów na tle kolonizacji czy też gospodarczych przemian, jednak tłumaczyć to można trwającą wojną.

Przewaga Francji nad Habsburgami. Wojna francusko - hiszpańska i traktat Pirenejski (1659)

Według kardynała, najważniejszą rzeczą była równowaga sił między władcami Europejskimi. Władca Francji, miał stać się nie tylko gwarantem sił na kontynencie, ale również arbitrem europy. Rząd kardynała obserwował wydarzenia związane z wojną środkowo europejską, szykując się do wstąpienia we właściwym momencie. Gdy po Nordlingen zwycięstwo Habsburgow wydawało się przesądzone, Francja występuje przeciwko nim. Inaczej przedstawia się sprawa na odcinku hiszpańskim. Tu współdziałanie francusko - holenderskie początkowo odnosiło sukces, jednak rychło Holendrzy wycofują się.

Mazarin uzyskuje pomoc angielską, sprzymierzając się z królobójcą Cromwellem.

Związek Reński - pod patronatem Francji, w Niemczech.

1658 - wspólne zwycięstwo nad Hiszpanami pod Dunerką.

7 listopad 1659 - rokowania pokojowe i traktat pirenejski, upadek znaczenia Hiszpanii. Filip IV zrzeka się na korzyść Francji pewnych prowincji, części Flandrii i Luksemburga. Dunkierka przechodzi w ręce angielskie.

Powstanie ludowe we Francji i Fronda. Koniec opozycji antyabsolutycznej

Na strukturę społeczną Francji składały się trzy ugrupowania - grupa arystokratów, grupa bogatego mieszczaństwa oraz chłopsko - plebejska. Pierwsza reprezentowała tendencje decentralistyczne, główny cel to niedopuszczenie do powstania silnej władzy królewskiej. Za czasów Ludwika XIII walkę prowadzili też hugenoci. Byli sojusznikami arystokracji, aczkolwiek ich interesy różniły się od tych władców feudalnych.

Absolutyzm budowany był na szlachcie średniej. Tylko tam gdzie władca i średnia szlachta zawarły ze sobą przymierze, tam obeszło się bez wstrząsów, i monarchia potrafiła wzmocnić się. Średnia szlachta miała liczne powiązania z mieszczaństwem. Było ono czynne na polu ekonomicznym i politycznym. Monarchia sprzymierzyła się ze średnią szlachtą, a częściowo z burżuazją.

Ruchy ludowe były wyrazem protestu chłopów i plebsu miejskiego przeciw formom ucisku ze strony państwa. Bezpośrednią przyczyną były nowe podatki, do których wprowadzenia zmuszony był rząd. Ucisk fiskalny stosowano wobec wszystkich, najdotkliwiej czuły go jednak warstwy niższe. Do zbrojnych ruchów doszło w Burgundii - 1630, Prowansji - 1631 i Poitou - 1636.

Dochodziło do buntów także za Ludwika i Richelieu, gdzie palono na ulicy portrety króla i kardynała.

1635 - poważne wystąpienia biedoty miejskiej w Bordeaux i Perigord. Na pomoc powstańcom spieszą chłopi.

1639 - największe powstanie we Francji Richelieugo w Normandii. Znane jako bunt bosonogich. Najlepiej zorganizowane pod przywództwem Jana Bosonogiego.

Ruchy ludowe nigdy nie osiągnęły rozmiaru wojen chłopskich jak np. w Niemczech, jednak zagrażały szlachcie. Szczególną siłę przejawiło się w okresie frondy, ostatnia próba oporu przeciwko absolutyzmowi. Parlament w odpowiedzi na nowe podatki nałożone przez Mazarina, zaprotestował przeciw rozporządzeniu Kardynała, nie usłuchał rozkazu rozejścia się. Mazarin próbował przeciwstawić się opozycji, i nakazał aresztować Broussela, przywódcę opozycji.

26 i 27 sierpnia 1648 - ludność Paryża porwała za broń i barykaduje ulice.

Styczeń 1649 - oblężenie zbuntowanego Paryża, Mazarin z dworem zdołał uciec, cofając wszystkie ustępstwa wobec opozycji.

Zwycięża ostatecznie stanowisko parlamentu, który doprowadził do kapitulacji wobec dworu, znanej jako pokój w Rueli, 11 marca 1649 roku. Hasło wali rzucone przez parlament reprezentował główne interesy bogatego mieszczaństwa. Na czele stanął Kondeusz, kardynał de Retz oraz książę de Beaufort. Ta nowa fronda, nie wahała korzystać się z pomocy ludu do walki z wrogami. Chwilowym triumfem było zmuszenie Mazarina do ucieczki. W 1653 ponoszą jednak zupełną klęskę.

Kryzys gospodarczo - społeczny Hiszpanii w pierwszej połowie XVII w.

Druga połowa XVI - kryzys gospodarczy, nie zostaje zahamowany, lecz wzrasta, pociągając za sobą konsekwencje polityczne.

Półwysep Iberyjski nie był organizmem jednolitym, dzielił się na Kastylię i Aragonie. Do Kastylii włączono Andaluzję, do Aragonii Katalonię. Trzeci niezależny region to Portugalia, włączona przez Filipa II. Kastylia należy do atlantyckiego regionu ekonomicznego, Aragonia do śródziemnomorskiego.

Kryzys w rolnictwie pogłębia się w połowie XVI wieku. Przejawiało się to w problemie wydajności gleby. Stosowany system trójpolówki nie zawsze był przestrzegany. Doprowadziło to do zmęczenia ziemi, a w jego wyniku do konieczności poszukiwania nowych ziem.

Następuje upadek drobnej własności ziemskiej i koncentracji dóbr, połączony z nabywaniem praw królewskich, przede wszystkim podatków.

Proces koncentracji nie sprzyjał ani rozwojowi rolnictwa ani handlu. Od końca XVI wieku zaczyna się widoczny już kryzys handlu zarówno wewnętrznego jaki zagranicznego.

1620 - zjawisko kryzysu ekonomicznego ma charakter międzynarodowy. Następują objawy przesycenia rynku amerykańskimi towarami.

W rolnictwie występuje również zjawisko nie gospodarowania wielu hektarów. Zacofana, stojąca na niskim poziomie technika rolna nie sprzyja wydajności. Rozwijać się zaczęła hodowla owiec dla korzystnego eksportu wełny. Ogromna nieproduktywność społeczeństwa, na którą wpływ miały podboje kolonialne. Brak bodźców ekonomicznych zmuszające do wzięcia się do pracy.

Koncentracja bogactw, czyli upadek, a nawet pewien zanik klas średnich. W Hiszpanii brakowało klas średnich które były zainteresowane rozwojem gospodarczym. Interesujące nas klasy to mieszczańskie kupiectwo. Do szkodliwych przejawów należało też inwestowanie pieniędzy w operacje kredytowo - pożyczkowe.

Warstwa chłopska była zróżnicowana społecznie, obok masy zubożałych, żyli też na wsi bogaci chłopi. Praca na roli przestaje im się opłacać. Znaczna część podatków i świadczeń spada na dobra ziemskie. Chłopi stanowią klasę najbardziej uciskaną. Dochodzi zacofanie w technice rolnej i przemysłowej. Rzucało się to w oczy każdemu cudzoziemcowi. Kryzys rzemiosła, na skutek skurczenia się amerykańskich rynków zbytu.

XVI - epidemia w Hiszpanii, pochłaniająca około 500 tysięcy ofiar.

Na krytyczną sytuacje wpłynęło też wypędzenie kryptomuzłumańskich Morysków z Lermy.

Chaos pogłębiał system podatkowy i biurokratyczny.

Monarchia i społeczeństwo nie widziało konieczności reform.

Kryzys polityczny i katastrofa w 1640 roku. Upadek znaczenia Hiszpanii

1618 - upadek Lermy, faworyta Filipa III.

Gaspar de Guzmana - obdarzony tytułem książęcym, powołany przez Filipa IV. Rozpoczął on walkę z nadużyciami aparatu urzędniczego, wielu ludzi postawił w stan oskarżenia, pragnął wytoczyć proces Lermie. Uchronił go jednak kapelusz kardynalski.

Główne swe kroki skierował przeciw nadużyciom, a jego reformy były dość ograniczone. Energie zużył na wprowadzenie Hiszpanii do wojny trzydziestoletniej, bał się jednak konfliktu zbrojnego. Obawiał się że wojna przyniesie Hiszpanii ostateczną ruinę. Dał temu wyraz w posiedzeniach rady państwa. Liczył się z możliwością nowej wojny domowej we Francji i upadkiem Richelieu, ale gdy Goston i Montmorency wystąpili przeciw kardynałowi, nie popiera ich. Olivares nie ufał francuskim malkontentom. Udzielenie poparcia Gastonowi, przyczynia się do wzrostu napięcia między Paryżem i Madrytem. Zadzkodziło to Hiszpanii. Wojna z Francją może być zwycięska tylko w momencie współdziałania Habsburgów. Po śmierci Gustawa Adolfa, Oliver knuje plany pomyślnego zakończenia wojny. Ta jednak toczy się dalej, i wymaga nowych podatków, co pogarsza itak katastrofalną sytuacje gospodarczą.

1620 - 1621 - powstania chłopskie w Katalonii, 1632 - w Viscaya.

1640 - Ani jeden okręt z ładunkiem szlachetnych metali nie przypływa ddo Seweli, wybucha powstanie w Katalonii i w Portugalii. Jest to czarny rok dla Hiszpanii, rok kryzysu. Olivares rozumie to dobrze, w swoim memoriale, nazywa go najbardziej nie pomyślnym rokiem. Rewolucja katalońska, poparta przez chłopów z Gerony, przeradza się w ruch separatystyczny. Zostaje zamordowany namiestnik króla, Santa Coloma. W powstaniu wyodrębniają się dwa nurty - chłopsko plebski oraz szlachecko - mieszczański. Słabość ekonomiczna była przyczyną niepowodzenia powstania.

Rewolucja w Portugalii toczy się inaczej. Był to kraj silniejszy gospodarczo, kolonialna potęga. Portugalczycy znacznie więcej tracili niż zyskiwali w unii z Habsburgami. Interesy kupiectwa i szlachty, wymagały zerwania krępującej unii. Nie znajdowali się oni w stanie dekadencji gospodarczej. Klasy posiadające Portugalii, były co do tego zgodne. Do wybuchu doszło w grudniu 1640. Zorganizowano spisek, stolica - Lizbona, i większość terytorium znalazła się w ręku powstańców. Królem ogłasza się Jan IV z dynstii Braganzów.

Filip IV chciał odzyskać zbuntowany kraj, nie miał jednak do tego żadnych możliwości.

17 czerwiec 1665 - klęska Hiszpanów w pobliżu Vila Vicosa.

13 luty 1668 - niepodległość Portugalii.

1643 - upadek Olivaresa, w wyniku fatalnych dla monarchii wydarzeń.

Upadek Hiszpanii w XVII wieku, nastąpił w wyniku zamknięcia się na reformy, i stagnacji gospodarki.

Rozdział siedemnasty

Rewolucja Angielska

Geneza rewolucji Angielskiej

Holandia i Anglia - kraje w których przeobrażenia gospodarczo - społeczne poszły w kierunku kapitalistycznych stosunków. Dokonane poprzez Rewolucje, jak rewolucja niderlandzka, która miała podwójny charakter walki o wyzwolenie oraz o wewnętrzne cele gospodarcze.

Istotą rewolucji było przechodzenie od feudalizmu do kapitalizmu, oraz konfiskaty religijne, hasła i ideologia religijna odejmowały prawie wszystkie konfiskaty społeczne i polityczne okresu rewolucji.

1688 - mała rewolucja, całkowite przeobrażenie monarchii angielskiej, tracąca cechy monarchią absolutną.

Rewolucja angielska - przełomowy moment w historii świata, zjawisko złożone i skomplikowane. W rewolucji bez wątpienia znalazły wyraz najistotniejsze konflikty epoki. Konflikty religijne, stanowiące istotny moment w przebiegu wojny domowej.

Gospodarka Anglii w pierwszej połowie XVII w.

Epoka elżbietańska była stuleciem pierwszej rewolucji przemysłowej, nie przekształciła się jednak w gruntownie w ekonomiki kraju, jak to uczyniła druga rewolucja. Ludność Anglii z Walią liczyła ponad 4 miliony ludzi, z czego mieszkańców Walii szacuje się na około 300 tysiącach. Proces urbanizacji Anglii nie posunął się jeszcze zbyt daleko. W największych miastach mieszkało nieco ponad 1 milion ludzi.

XVI - podział kraju na dwie części, południowo wschodnią, i wschodnią, uprzemysłowione i gęściej zaludnione, oraz północną i zachodnią, biedniejszą zacofaną i mniej ludną. Rozwój ekonomiczny obu części przebiega bardzo różnie.

Około 53% zajmuje przemysłem i rzemiosłem, 46% zaś rolnictwem. Nie wolno zapominać że wielu robotników praca w przemyśle i rzemiośle nie stanowiła jednego zajęcia. Cechą charakterystyczną ówczesnego życia był wysoki procent ziemi leżącej odłogiem. Dysproporcja w rozwoju ekonomicznym znalazła odbicie w dziejach politycznych.

Panującym systemem roli była w tym czasie trójpolówka, czasem system czwórpolowy. Poważnym przedsięwzięciem były prace nad melioracją gruntów. Liczne książki ukazywały się w połowie XVII wieku, poświęcone problematyce rolnej. Życie wsi określała towarowa produkcja zboża oraz hodowla owiec i produkcja wełny. Kapitalizm Anglii można nazwać kapitalizmem wiejskim. Christoper Hill tłumaczy dlaczego arystokracja angielska od dawna przeznaczała młodszych synów do handlu.

XVII - panowanie gospodarki czynszowej, początki pracy najemnej w rolnictwie. Ziemia poczynała być zaspokojeniem potrzeb gospodarki konsumpcyjnej.

W dalszym ciągu na wsi trwają ogradzania, występujące już za pierwszych Tudorów. Powodują doniosłe następstwa społeczne na wsiach i w miastach. Powodują nasilenie konfliktów społecznych na wsi, oraz pauperyzacje szerokich rzesz chłopskich. W walce z ogradzaniami, wydawano zakazy nowych ogradzań, oraz uciekano się do ściągania kar pieniężnych.

1607 - większe powstanie chłopskie w hrabstwie Northampton. Powstańcy niszczyli żywopłoty i zasypywali rowy otaczające pastwiska. Ogradzanie było główną ale nie jedyną przyczyną wystąpień chłopów. Były one też skierowane przeciw melioracji o odbieraniu im serwitutów leśnych.

Nowi nabywcy terenów zadrzewionych nie czuli się zobowiązani do honorowania starych feudalnych praw chłopskich, co doprowadziło do ostrych konfliktów i wystąpień miejscowej ludności.

Przemysł angielski przeżywał za pierwszych Stuartów poważny zastój, zwłaszcza w przemyśle sukienniczym. Produkcja u początku trzeciej dekady XVII spadła o polowe. Sytuacja stała się tak katastrofalna, że w 1622 roku, zajęła się nią Tajna Rada Królewska, a w 1640, specjalnie powołani komisarze przedstawili królowi sprawozdanie.

Inaczej przedstawia się sytuacja przemysłu węglowego. Brak zastoju, rozwijał się najlepiej ze wszystkich. Postępuje jednak poważny brak drewna. Węgiel zaczyna być powszechnie stosowanym opałem w Anglii. Rośnie jego wydobycie na początku XVII stulecia.

Handel zagraniczny - na czoło wysuwa się Kompania Wschodnioindyjska, osiągająca ogromne dochody.

Stosunki społeczne. Rola gentry

Strukture społeczną charakteryzuje brak barier uniemożliwiających wzajemnie przenikanie się i zlewnia grup poszczególnych klas i stanów.

Szlachta dzieli się na dwie grupy - dawną szlachtę feudalną, której podstawą były dochody z rent, i nową szlachtę, która przeszła na kapitalistyczne formy gospodarki wiejskiej.

Feudalna szlachta dawnego typu posiadała swe włości w zacofanych regionach kraju.

Gentry - nowa szlachta, rozdzielona na ,,upper gentry'' i ,,lower gentry''. Zasiedlała regiony rozwinięte gospodarczo. Zainteresowana obalaniem feudalnych związków, i wprowadzaniem kapitalizmu.

Przynależność do arystokracji nie oznaczała że jej przedstawiciel nie mógł być przedsiębiorcą, postęp arystokracji nie był zamknięty.

Jednym z najważniejszych faktów społecznej i politycznej polityki w Anglii jest wzrost liczebny klasy właścicieli ziemskich i wolnych zawodów, połączony z równoczesnym wzrostem ich zamożności.

Rozrost szlachty i arystokracji był możliwy dzięki reformacji, konfiskującej olbrzymie dobra kościelne oraz klasztorne. Olbrzymia ich część przeszła do rak prywatnych właścicieli, głównie gentry. Wystawienie tych dóbr przez państwo, ożywiło poważnie handel ziemią, co doprowadza do zerwania z zasadą iż handel taki jest niemoralny. Najbardziej skorzystała na tym gentry. Poczęła ona gromadzić w swym ręku poważne kapitały i dobra konsumpcyjne. Następuje wzrost rozwoju budownictwa wiejskiego. Nie była to jednak klasa społecznie jednolita. Gentry zasilała burżuazja handlowo - przemysłowa, odłam mieszczaństwa kupujący ziemie.

Górna warstwa - głównie monopoliści, udziałowcy kompanii handlowych. Walczyli oni z monopolami, o wolność handlu. Stuartowie nie szukali zbliżenia z gentrą, przymierzali się z feudalną szlachtą.

Następuje kryzys dawnej arystokracji rodowej. Kryzys dochodów senioralnych, przeobrażenia w sztuce i technice wojennej, doprowadziły do obniżenia znaczenia jazdy, rozwój monarchii absolutnej, to kryzys dawnego rycerstwa. Przemiany te wpłynęły niekorzystnie na położenie arystokracji.

Druga połowa XVI i początek XVII - okres załamania się gospodarczego najwybitniejszych rodów angielskich.

Ogromny spadek prestiżu baronów i Lordów. Nie tylko jednak oni, również Kościół, Korona i duchowieństwo. Karol I np. traci uznanie z powodu pro hiszpańskiej polityki oraz ekscesów seksualnych.

1540 - 1640 - przesunięcie względnego bogactwa od Kościoła i Korony, przyczyną - sprzedaż ziemi i wydzierżawienie monopoli.

Yeomanry - ludzie stanu wolnego, pośredni między gentrą a chłopstwem, zwana wiejską klasą średnią.

Purytanizm i jego dwa kierunki - prezbiterianizm i independentyzm

Purytanie - purytanizm - ruch wywodzący się z prostej linii kalwinizmu, jego angielska odmiana. Celem ideologii było doprowadzenie do końca reformacji w Anglii, i stworzenie nowego typu człowieka - nowego stylu życia. Feudalizm utożsamiali purytanie z lenistwem, wyuzdaniem i zepsuciem. Idea człowieka poczciwego. Wrodzy wobec instytucji feudalnych. Reprezentowali republikanizm. Nie uznawali władzy monarszej. Tawney uważa, że nie zerwanie z Rzymem przez Tudorów, a purytanizm stanowił istotę reformacji w Anglii.

Nowy ruch niepokoił jednak Stuartów i siły społeczne.

XVI - rozłam purytanów na prezbiterian i independentów.

Prezbiterianie - rekrutowani spośród bogatszych warstw społecznych, byli zwolennikami czysto kalwińskiej organizacji Kościoła. Występowali przeciwko Kościołowi Anglikańskiemu.

Independenci - inaczej kongregacjoniści. Głosili hasła posuniętej swobody religijnej, uznając nakazy w dziedzinie kultu religijnego za sprzeczne z nakazami Biblii. Kierunek zdecentralizowany, szeroki zasięg poglądów religijnych i społecznych. Ruch trudny do sklasyfikowania.

Pierwsi Stuartów w walce z parlamentaryzmem. ,,Jedenastoletnia tyrania'' Karola I (1629-1640)

Purytanizm posiadał potężne wpływy w parlamencie. Parlament był też główną siłą opozycji antykrólewskiej. Antagonizmy między nim a monarchą wystąpiły już za Jakuba I. Chciał on zbudować absolutyzm w Anglii wbrew średnim klasom.

Przedmiotem ostrych ataków był stosunek króla do Hiszpanii, niezadowolenie wzbudzała próba ożenku syna Karola z infantką hiszpańską.

Polityka Jakuba I skończyła się niepowodzeniem, Anglia pozostała na uboczu wojny trzydziestoletniej. Małżeństwo jego syna z księżniczką francuską Marią, w 1625 nie przyniosło wielu rezultatów.

Karol I odziedziczył po ojcu niezrozumiałość do polityki, walczył on z parlamentem kontynując polityke ojca.

Jerzy Villiers, ks. Buckingham - Od 1619 sprawował godność wielkiego lorda administracji. Na tym stanowisku wsławił się brakiem umiejętności i przekupstwem. Zarówno Jakub I jak i Karol I ulegali jego władzy. Popierał on raz Hiszpanów a raz Francuzów. Wzburzenie w kraju wywołał sojusz z Francją Richelieu, co spowodowało iż znaleźli się w sojuszu przeciw hugenotom.

15 czerwiec 1626 - w wyniku napięć, król rozwiązuje parlament.

Karol I wydaje proklamację, iż władza królewska jest absolutna, monarcha odpowiada tylko przed Bogiem.

W wyniku niepowodzeń, zwołano trzeci parlament, z silniejsza opozycją. Obie Izby zaczęły domagać się wydania deklaracji w sprawie poszanowania praw obywatelskich.

John Felton - purytanin, tyranobójca, w przededniu La Rochelle, morduje on Buckinghama w Portsmouth 23 sierpnia 1628. Sytuacja ta nie zmieniła jednak napięcia w kraju.

2 marzec 1629 - kolejne rozwiązanie parlamentu. Izba Gmin ogłasza za zdrajcę wolności Anglii każdego kto popiera papizm i arminianizm, oraz kto będzie doradzał królowi nowe podatki. Był to pierwszy krok rewolucji.

Strafford - następca Buckinghama. Nie tylko doradzał nakładanie podatków, lecz sam je ściągał. Stosował gwałtowną politykę wobec Irlandii.

William Laud - arcybiskup Centerbury, prymas Anglii. W 1633 został biskupem. Wzmacniał jedność Kościoła Anglikańskiego, stanowiska władz centralnych, drogę w tym widział w ujednoliceniu kultu religijnego. Umacnia się jego pozycja na dworze, nakłania do walki z purytanizmem.

1629 - protest parlamentu przeciw podatkom.

1634 - 1637 - wznowienie daniny okrętowej.

Biurokracja Stuartów nie mogła poradzić sobie z problemami jakie następowały w kraju.

Bunt w Szkocji i początek rewolucji w Anglii (1640)

Karol I próbuje odebrać Szkocji dobra kościelne. Napięcie wzrasta gdy Laud próbuje podporządkować kościół szkocki.

Lipiec 1637 - bunt w Edynburgu na nabożeństwach w katedrze St. Gilesa przeciw nowemu modlitewnikowi.

Luty 1638 - Przedstawiciele stanów podpisują przymierze National Covenant skierowane przeciw próbom zmian.

Na czele wojsk szkockich staje Alexander Lesile, wychowanek Gustawa Adolfa.

Czerwiec 1639 - król zawiera rozejm w Berwick. Obiestrony miały rozpuścić swe wojska.

Strafford doradza królowi zwołanie parlamentu.

Kwiecień 1640 - zbiera się w Londynie nowy parlament. Górę bierze opozycja purytańska, pod przewodnictwem działaczy Hempden. Domagali się ukarania złych doradców królewskich.

5 maja 1640 - rozwiązanie parlamentu, sesja trwała tylko trzy tygodnie, stąd nazwa krótki parlament.

Sierpień 1650 - Leslie wkraczaj zbrojnie do północnych hrabstw Anglii, godził się jednak na zawieszenie broni.

7 listopada 1640 - zbiera się parlament, od razu w stanie wojny z rządem. Na czele stał John Pym, zwany wkrótce Kingiem Pymem. Szlachcic z Somerset, uznawany za przywódcę purytan. Nienawidził Strafforda.

7 listopada 1640 - długi parlament, dążył do rozprawy z doradcami króla, a szczególnie Strafforda.

Bill of Attainder - rzekome prawo pozwalające parlamentowi skazać kogo chce na śmierć.

12 maj 1641 - Strafford umiera w szafocie, po ówczesnym procesie przed Izbą Lordów.

Reformy godzące absolutyzm i stanowisko opozycji.

Oliver Cromwell i ,,długi parlament''

Pokój ze Szkocją, i szukanie pomocy przez króla w tym kraju. W parlamencie angielskim następują pierwsze rozdźwięki.

Oliver Cromwell - urodzony 25 kwietnia 1599, debiutuje w 1628, wybrany reprezentantem hrabstwa Huntington. W długim parlamencie zyskuje coraz więcej zwolenników. Żądał zniesienia episkopatu w Anglii, a więc reformacji Kościoła Anglikańskiego. Wkrótce znalazł się w czołówce opozycji obok ,,Króla Pyma''.

Wielkie Napomnienie - skierowane pod adresem króla, wytknięcie wszystkich jego przewinień - 22 listopad 1641.

Próby złamania opozycji przez Karola I. Wybuch wojny domowej (1642)

Z powodu powstania irlandzkiego, sytuacja kształtuje się pomyślnie dla króla. Król jednak decyduje się na nowe złamanie prawa, wydając rozkaz aresztowania najwybitniejszych przedstawicieli opozycji. - 3 styczeń 1642.

Opozycja została jednak ostrzeżona przez dopuszczoną do tajemnicy lady Carlisle.

4 i 5 stycznia - rozruchy w Londynie.

22 sierpień 1642 - król wypowiada wojnę parlamentowi.

Kraj rozpada się na dwa obozy, zwolenników króla i zwolenników parlamentu. Mają one wszelaki możliwy charakter, nawet geograficzny. W obozie królewskim znajdują się intelektualiści i artyści, po stronie parlamentu stają głównie gentry. Wschodnia i południowo wschodnia Anglia to zwolennicy parlamentu, północna i zachodnia - króla.

Cromwellowska armia nowego wzoru i klęska rojalistów

23 październik 1642 - bitwa pod Edgehill w hrabstwie Warwick, brawurowy atak kawarelii królewskiej zadaje klęske cios oddziałom parlamentu, od klęski ratuje je samowola Ruperta.

Koniec 1642 i rok 1643 - niepowodzenia militarne obozu rewolucji. Król zdobywa Oxford, Bristol, południowo zachodnią Anglię, York i Lancester. Rewolucja traci przywódców - Hempdena, Pyma.

Lato 1643 - obrona Gloucester przed armią królewską.

1644 - sojusz ze Szkocją, wojska wkraczają ponownie do Anglii.

1643 - stworzenie Armii Nowego Wzoru, nad która pracował pułkownik Cromwell. Tworzy Armie Asocjacji Wschodniej. Wysuwa dwie naczelne zasady - jej walory mają dorównać armii królewskiej, moralna organizacja wartości ma stać na wyższym poziomie niż racjonalistów. Główną bronią był demokratyzm, fanatyzm oraz zdyscyplinowanie.

2 lipiec 1644 - zwycięstwo armii parlamentu i Szkotów pod Marston Moor.

Cromwell wkrótce zostaje dowódcą jazdy. W rzeczywistości sprawuje naczelne dowództwo.

Armia Cromwella była nowoczesna, oparta na szerokiej bazie społecznej, armia regularna, oddziały opierały się na stałym budżecie, i posiadały jednolite umundurowanie.

14 lipiec 1645 - armia parlamentu staje przeciw królewskim oddziałom pod Naseby. Triumfuje Cromwell i jego żelaznobocy.

3 lipiec 1647 - król dostaje się w ręce Cromwella.

Wzrost nastrojów antyrewolucyjnych i powstanie rojalistów

Większość w parlamencie posiadali prezbiterianie. Armia była opanowana przez independentów.

23 grudzień 1644 - wprowadzenie kultu prezbiteriańskiego jak obowiązujący w całej Anglii.

Independenci reprezentowali interesy średniej szlachty i mieszczaństwa, a w religii poglądy nonkonformistyczne. Coraz ostrzej krytykowali prezbiterian.

1644 - John Milton żąda zupełnej wolności słowa i druku.

Levellers - z powodu rozłamów, występuje grupa będąca po środku poglądów obu stron, na czele z Johnem Lilburnem. Występowali oni przeciwko przywilejom feudalnym.

6 wrzesień 1647 - armia Cromwella zajmuje Londyn.

Rozbicie zwycięskiego parlamentu stało się faktem dokonanym. Propaganda Karola I natrafiła na podatny grunt.

Luty 1648 - wybuch wojny domowej w Walii. Ogniska tworzyły się w innych hrabstwach, głównie w Kent.

Maj 1648 - Cromwell odnosi zwycięstwo nad zwolennikami króla pod Cardiff w Walii.

17 sierpień 1648 - bitwa pod Preston w Lancashire, zwycięstwo independentów. Cromwell wkracza do Edynburga. Zwycięstwo było możliwe po porozumieniu z levellerami, przeciwko rojalistom.

Parlament kadłubowy i egzekucja Karola I. Anglia republiką (1649)

Grudzień 1648 - Cromwell wkracza do Londynu. Żąda sądu nad królem, i rozwiązania parlamentu. Przeprowadzono czystkę w parlamencie, nazwaną od admirała, czystką Pride'a. Okrojony w ten sposób parlament wszedł do historii jako kadłubowy.

Istniał również problem egzekucji króla, natury prawnej oraz trudności politycznej. Królowi nie można było bowiem w żaden sposób wytoczyć procesu.

1 styczeń 1649 - parlament uznaje króla winnym wszystkich nieszczęść.

4 stycznia - parlament przyjmuje trzy rezolucje stwierdzające, przy pomocy rewolucyjnych deklaracji, zalegalizowano sprawę procesu.

26 stycznia - wyznaczenie wyroku śmierci mimo nie uznania kompetencji sądowych.

30 styczeń 1649 - ścięcie króla, tłumy po wykonaniu wyroku dały wyraz niezadowoleniu.

Wiele państw potępiło stracenie króla, zrywając jednocześnie stosunki z Anglią.

17 marca 1649 - proklamowanie republiki. Akt o republice - Common Wealth and Free State.

Walka z ruchami radykalnymi I konspiracją rojalistyczną. Wojny z Irlandią, Szkocją i Holandią.

Zniesienie monarchii i powstanie republiki było szczytowym punktem rewolucji angielskiej. Dla gentry skończyła się ona 1 649, nie skończyła się jednak dla niższych warstw społecznych. Levelle reprezentowali interesy drobnych posiadaczy demokratycznych republikan.

Lilburn - nie był przychylny decyzji o straceniu króla, żądał od parlamentu by ten nie rezygnował z należnej mu władzy na rzecz Rady Państwa. Jego uwiezienie spowodowało rozruch levellerów.

Grudzień 1649 -Lilburne staje przed sądem, który uniewinnia go. W 1652 parlament kadłubowy skazuje go jednak na banicje.

Diggerowie - twierdzili oni, iż feudalni lordowie związani byli z monarchią, i że w raz z nią ponieśli klęskę.

Diggerzy rozpoczynają uprawę ziemi leżącej odłogiem. Wywiera to jednak sprzeciw właścicieli ziemskich, a wojska likwidują komuny wiejskie.

Levellerzy i diggerzy grozili cromwellowskiej republice z lewicy, miała ona swych wrogów i na prawicy. Do czasu powrotu Stuartów w 1660, istniała silna konspiracja monarchistyczna.

1641 - powstanie w Irlandii. Chodziło o ziemie irlandzką, o wywłaszczenie szlachty i chłopów.

Sierpień 1649 - wstąpienie do Irlandii wojsk Cromwella.

3 wrzesień 1649 - atak na twierdze Drogheda.

11 wrzesień 1649 - zdobycie, i bezlitosna rzeź mieszkańców.

Zwycięstwo pozwoliło Anglikom realizować swe plany w Irlandii. Wydano akt o nowym porządku rolnym (1652), który dał początek grabieży ziemi. Skonfiskowane majątki obrócono bądź na spłacenie długów parlamentu, bądź na opłacenie Armii. Oznaczało to koniec stosunków agrarnych w Irlandii.

1650 - Cromwell kieruje się do Szkocji. Zerwali oni więzy z rewolucją, a po straceniu króla, obwołali swym królem jego syna, Karola II.

26 czerwiec 1650 - zaprzysięgnięcie Covenantu przez Karola II.

3 wrzesień 1650 - rozbicie wojsk Dawida Leslie przez Cromwella.

3 wrzesień 1651 - decydująca klęska pod Worcester zadana przez Cromwella.

Szkocja i Irlandia połączona unią polityczną i ekonomiczną z Anglią. W polityce zagranicznej republiki kierowano się interesami handlowymi kraju.

Październik 1651 - akt nawigacyjny, zezwalający na import towarów obcych do Anglii wyłącznie na okrętach brytyjskich, kolonialnych lub kraju z którego towar pochodzi.

1652 - 1654 - wojna angielsko holenderska, wynikiem rywalizacji handlowej.

Cromwell Lordem - Protektorem Anglii (1653 - 1658). Koniec protektoratu i restauracja Stuartów (1660)

1653 - Cromwell przyjmuje z rąk generałów i części burżuazji tytuły lorda - protektora i przewodniczącego Rady Stanu. Cromwell skierował się przeciwko Hiszpanii.

1655 - 1650 - popierał politykę szwedzką w Polsce, uważając Rzeczypospolitą za ostoję reakcji katolickiej.

Bilans polityki zagranicznej Cromwella był dla Anglii pomyślny i zapewnił jej w Europie poczesne miejsce w zespole mocarstw.

20 kwietnia 1653 - rozpędzenie kadłubowego parlamentu, Anglia przekształca się w protektorat, dyktaturę wojskową.

1656 - zwołanie parlamentu przez Cromwella, ten proponuje mu koronę królewską, propozycje jednak odrzuca. Cromwell wykazywał wyraźne tendencje do wprowadzenia szerokiej tolerancji religijnej i opierania się na współpracy z parlamentem.

3 wrzesień 1658 - śmierć Cromwella, wykazanie w pełni niedoskonałości systemu protektoratu. Na następcę wyznacza syna Ryszarda, w 1659 zostaje zmuszony do ustąpienia.

1660 - nowy parlament powołuje na tron Karola II. Symbolem końca rewolucji miał być trup Cromwella powieszony na szubienicy i wywleczony z grobu.

Rewolucja Angielska - problem sporny w historiografii.

Różna była interpretacja ruchów w Anglii. Nie można odmówić jednak roli postaci Cromwella, który budzi mieszane uczucia po dziś dzień. Gardiner ustalił pogląd, że rewolucja była rewolucją purytańską, której celem było zdobycie wolności religijnej. Ostatnie dziesięciolecia przesuwają spór rewolucji na tory metodologiczne.

Rozdział osiemnasty

Na przełomie dziejów Europy Środkowo - Wschodniej (Druga połowa XVII w.)

Ogólna charakterystyka sytuacji politycznej w Europie Wschodniej w połowie XVII w.

Uczestnikami polityki były przede wszystkim Rozja, Polska i Szwecja, a także Turcja, chanat krymski i Brandeburgia. Są to państwa których interesy polityczne i gospodarcze koncentrowały się w Europie Środkowo - Wschodniej.

Szwecja - zainteresowana przede wszystkim Morzem Bałtyckim, i związała się przez to z polityką wschodnioeuropejską. Rozgrywała przez to wojny z Polską i z Moskwą.

Brandeburgia - jeden z najważniejszych krajów Rzeszy Niemieckiej.

Imperium Osmańskie - główne zainteresowanie koncentrowało się na Półwyspie Bałkańskim.

Chanat Krymski - zaangażowany w sprawy i konflikty rejonu południowo - wschodniego.

1648 - Ukraina stała się niezależnym państwem, po śmierci Chmielnickiego w 1657, niezależność staje się pionkiem między Rzeczypospolitą, Moskwą, Turcją i Krymem.

Problemy społeczne i gospodarcze Rosji w połowie stulecia

XVII - a zwłaszcza druga połowa to punkt zwrotny. Wzmocnienie międzynarodowego położenia państwa, likwidacja wewnętrznych i zewnętrznych pozostałości Chaosu. Liczba ludności spadła przez najazdy nieprzyjacielskie i czynniki biologiczne. Cała gospodarka opierała się na rolnictwie, ubytek ludności sprawił że wiele ziemi leżało odłogiem. Stan ten odbija się na chłopach, i wzroście bezrolnych i bobyli.

Schyłek XVII - poprawa sytuacji gospodarczych i społecznych skutków obcych najazdów, produkcja rolna wzrasta.

Czynnikiem hamującym rozwój jednak, był brak w nowoczesnych narzędziach produkcji. Bezwzględna dominacja rolnictwa, rzemiosło, drobna wartość towarowa, miały znacznie mniejszą role.

Stopniowy rozwój rynku wewnętrznego i związana z nim produkcja przyczyniają się do wzbogacenia się kupiectwa.

Zorganizowana większa produkcja, w której posługiwano się pracą najemna, pojawia się w Rosji u schyłku XVI teraz następuje jednak pełen jej rozwój.

1632 - założone manufaktury tulskie i koszyrskie, wysuwają się na czoło produkcji.

W Rosji nie istniała produkcja przemysłowa na dużą skale, jak to było w innych państwach Europy. Dominującą formą pozostało nadal rzemiosło.

Rosja w XVII wstępuje na drogę rozwoju gospodarczego, powolnego i długotrwałego. Jedną z cech rozwoju było ożywienie handlu wewnętrznego i zagranicznego. Zagraniczny organizowało głównie państwo. Eksport obejmował przede wszystkim zboża, futra, główne sobolowe, kawior, drewno i inne. Holandia była głównym partnerem Rosji, oprócz niej, Anglia i Szwecja.

Prawa obcych kupców regulowane były licznymi traktatami, dającymi przywileje kupcom rosyjskim.

W XVII wieku następuje również umocnienie pozycji struktury feudalnej, przy uproszczeniu struktury społecznej. Największe znaczenie zdobywają ludzie służebni. W wyniku tego jednak, stale ograniczana jest rola chłopów.

Konflikty społeczne w państwie moskiewskim. Powstania miejskie i wojna kozacka pod wodzą Razina (1670-1671)

1648 - bunt posadskije ludi w Moskwie. Pod wpływem ogólnego niezadowolenia wśród ludności posadu, oraz niższych warstw, rząd, zmuszony został do zniesienia podatku od soli.

Powstanie w Rosji sprawiło, że car odsyła od władzy Morozowa.

1650 - Nowogród i Pskowo, największe rozruchy i wystąpienia, spacyfikowane dopiero po dłuższej walce i interwencji cesarza.

1662 - miedziany bunt w Moskwie. Przyczyną była sprawa pieniędzy miedzianych, których emisje rząd carski podjął wobec niedoboru środków płatniczych. Spowodowało to inflacje pieniężną.

1666 - agitacja biedoty przez Stiepana Razina. Napadał na statki płynące na Wołdze w 1667. Dokonał zuchwałego rajdu na wybrzeże perskie Morza Kaspijskiego.

1670 - oddziały Razina rozpoczynają kampanie nad dolną Wołgą.

1 październik 1670 - klęska Razina pod Symbrijskim za pośrednictwem armii cesarskiej.

6 czerwiec 1671 - Razin ginie w Moskwie.

Reformy Administracyjne, kościelne i wojskowe. ,,Sobornoje ułożenije'' (1649)

XVII - to zanik dumy bojarskiej i instytucji soboru ziemskiego. Osobę cara utożsamiano z państwem.

Ułożenije - regulowało wiele zasadniczych problemów społeczno - gospodarczych oraz prawno - państwowych. Przestępstwo przeciw państwu to przestępstwo przeciw carowi. Karano za nie śmiercią.

Duma bojarska przekształca się w administracje państwową. Car wprowadza do niej coraz więcej ludzi utytułowanych, przeprowadzając jej biurokratyzację. Charakter dumy określa formalność jej postanowień. Upadek znaczenia znalazł w reformach Piotra I.

Sobory ziemskie, organ monarchii stanowej, zwoływane w przypadku niebezpieczeństwa wojny i konieczności rozstrzygania szczególnie ważnych spraw.

1653 - ostatni sobór ziemski, zwołany w sprawie wojny z Polską i przyłączenia Ukrainy.

Do procesu wzmacniania władzy centralnej można zaliczyć rozłam i reformę w Kościele Prawosławnym. Pilny stał się problem podporządkowania go państwu. Tendencjom tym sprzeciwiał się Nikon. Mimo niepowodzenia Nikona, kościół zachował w Rosji pozycje uprzywilejowaną.

Z likwidacją sporów ziemskich, i ograniczeniem dumy bojarskiej, umacniano aparat władzy poprzez prikazy. Liczba ich dochodzi do 80.

Prikazy stanowiły pośrednie ogniwo między władzą najwyższą i jej organami lokalnymi.

Jedną z najważniejszych zmian rozwoju państwa była armia. Strzelcy stanowili również silę policyjną. Dopiero w XVII w. poczęto tworzyć pułki nowej formacji.

Złamanie się pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej w drugiej połowie XVII w. Jego przyczyny.

Polska - partner walki o hegemonie, główny rywal Rosji.

XVII - wiek załamania znaczenia międzynarodowego. Skutki przejścia z gospodarki czynszowej na zacofaną rentę odrobkową. Przypada na ten wiek rozkwit folwarku i wywozu polskiego zboża na rynki Europy.

Ujemne efekty gospodarki wynikały z jej podstawowego założenia, tj. intensywnej produkcji towarowej przy minimalnych nakładach pieniężnych, co powodowało zacofanie.

Kryzys legł u przyczyn zmniejszenia popytu w Europie Zachodniej na zboże oraz upadek gospodarki chłopskiej.

Szczególnie dotkliwym następstwem były straty ludnościowe.

Upadek gospodarstw chłopskich wpływała hamująco na rozwój rynku wewnętrznego, co prowadziło do upadku miast. Kryzys gospodarczy spowodował również inflację pieniądza jak w Rosji. Armia polska ponosi wyrazny kryzys.

Następuje degeneracja ustroju państwowego. Wpływ ma zastosowanie liberum veto, po raz pierwszy w 1652. Dalsze stosowanie doprowadziły do upadku znaczenia sejmów. Władza centralna była ogromnie słaba.

Próby reform państwa, tkwiące w XVI wiecznych zamierzeniach spełzały na niczym.

Monarchia w Polsce nie potrafiła oprzeć się na masach średniej szlachty.

1665-1666 - rokosz Lubomirskiego.

Stosunki społeczne, gospodarcze i polityczne w Szwecji

W okresie wojny trzydziestoletniej, kraj ten doszedł do roli jednego z głównych mocarstw europejskich.

1660 - rola Szwecji na arenie międzynarodowej maleje, w XVIII w. Spada do zera. Jest to wynikiem kryzysu następującego w państwie.

Ekspansja Szwecji nie miała należytego pokrycia w potencjale ekonomicznym i geograficznym. Stanowiła zjawisko przejściowe. Podejmując się roli mocarstwa, brała na siebie zadanie ponad swych możliwości.

Terytorium Szwecji XVII w. to ziemie etnicznie szwedzkie, położone a wschodniej części Półwyspu Skandynawskiego. Na tych rozległych obszarach żyło około 2,5 mln ludności.

Mimo tej sytuacji walka o ziemie stanowiła istotną część dziejów Szwecji. Zjawisko wystąpiło po śmierci Gustawa, za panowania jego córki Krystyny.

Sytuacja prawno - ekonomiczna chłopstwa była bardzo korzystna, byli oni osobiście wolni, i dzielili się na grupy osiadłych na gruntach państwowych, i dzierżawiących ziemie od szlachty.

Coraz więcej chłopów popadało w zależność od arystokracji i szlachty, co spowodowało wyrażenie nawet w powstaniach zbrojnych.

Ciężar kwestii agrarnej spoczywał na redukcji dóbr państwowych, które znajdywały się w rękach szlachty.

Plan Gustawa spotkał się z silną opozycją arystokracji, przez co musiał ulec ograniczeniu.

Karol XI opierał się na mieszczaństwie i sejmie, które udzielało mu silnego poparcia. Silna strona gospodarki szwedzkiej to jej bogactwa naturalne. Handel zagraniczny znajdował się pod opieką kolejnych rządów szwedzkich. Nie dorównywała jednak ani w produkcji przemysłowej, ani w handlu zagranicznym innym krajom. Państwo szwedzkie było monarchią stanową o dominujących wpływach szlachty. Sejm szwedzki był jednym z głównych organów władzy centralnej, innym była rada państwowa. Polityka absolutyzmu w Szwecji opierała się na walce z przeciwnikami, głównie arystokracją.

Armia lądowa zorganizowana przez Gustawa, nie odpowiadała słabszej flocie wojennej.

Rozkład wewnętrzny Turcji w drugiej połowie XVII w. Próby przeciwdziałania mu - reformy Kopruluch i Aktywizacja Turcji w polityce międzynarodowej.

Następuje częściowy renesans przypisywany reformą wezyra Mehmeda, Ahmeda, i ich krewnego Karego Mustafę. Reformy te ograniczyły się głównie do zaprowadzenia rządów silnej ręki.

Renesans z epoko Kopruluch był bardzo krótkotrwały, bój o wielkość Imperium zakończył się u schyłku XVII w. Kryzys datujący się u drugiej połowy obejmuje wszystkie dziedziny życia. Najgroźniejszy jego objaw to upadek władzy sułtańskiej. Zorganizowanie nowych form wojskowych, które pozwoliły na rozprawę z opozycją dygnitarską, wzmocniły pozycje nowego sułtana Murada IV.

1648 - bunt janczarów, w czasie którego sułtan zostaje uduszony.

Drugim ośrodkiem anarchii w państwie były różne dworskie i dygnitarskie kamaryle, w których role odgrywały kobiety z haremu sułtańskiego.

Anarchia panowała również na prowincji, gdzie występowały bunty wielkorządców przeciwko sułtanowi.

Główną przyczyną powstań ludowych był wzrost ucisku fiskalnego chłopów, i przytwierdzenie ich do ziemi.

Pierwsza reakcją chłopa na pogarszanie sytuacji było zbiegostwo, nie rzadko do miast.

Nasilenie walk społecznych przynosi wzrost zbójnictwa. Walki te łączyły się z hasłami narodowościowymi.

1689 - Albańczycy powstają w Kosowie pod wodzą Segena-paszy.

Nawet radykalne reformy nie rokowały nadziei na zahamowanie procesu rozkładu państwa.

Rola chanatu krymskiego w Europie Wschodniej w połowie XVII w.

Żadnych trwałych podstaw nie miała siła militarna chanatu krymskiego. Kraj ten od końca XV był wasalem Turcji, był zacofany, ubogi, o nielicznej ludności. O wyżywieniu się własnymi zasobami nie było mowy. Mimo tego, Krym w połowie XVII wieku przeżywał rozkwit polityczny.

1637 - zwycięstwo nad ordą budziacką. Fakt ten miał następstwo w uznaniu zwierzchnictwa chanatu krymskiego.

Wzrost znaczenia Brandeburgii. Wielki elektor Fryderyk Wilhelm

Brandeburgia nadal była państwem drugorzędnym, nie przeżywał on jednak upadku w połowie XVII, wkroczył na drogę gospodarczego i politycznego rozwoju. Przesunięcie dróg handlowych ku Oceanowi Atlantyckiemu, Brandeburgia znalazła się na centralnych szlakach handlowych.

Przez posiadłości elektorów przebiegała także granica między obszarami gospodarczymi Europy, była to linia Łaby. Pomyślna koniunktura gospodarcza, narzuca właścicielom ziemskim konieczność zwiększenia produkcji zboża.

Na wschód od Łaby, chłopi zostali obróceni w poddanych.

Znaczenie ziem na wschód od Łaby, tłumaczy się tym, iż interesy kraju w znacznym stopniu ciążyły ku Europie Wschodniej.

1611 - przyznanie przez sejm polski lenna w Prusach Książęcych elektorowi brandenburskiemu.

Z tytułu nadania, elektorowie brandenburscy zostali lennikami królów polskich.

Przeniesiono lenno pruskie na brandenburskich Hohenzollernów, na co nalegał Zygmunt III w swym interesie dynastycznym. Nowy nabytek miał kapitalne znaczenie, gdyż było to jedyne terytorium w ich posiadaniu nie wchodzące w skład Rzeszy Niemieckiej, co wzmacniało ich pozycje wobec cesarza. Ułatwiło to osiągnięcie godności i tytułu królewskiego jako królów w Prusach.

Absolutyzm brandenbursko - pruski wykształcił się w ciągu drugiej połowy XVII w. Wyrósł opierając się na silnej armii i skarbie.

Fryderyk Wilhelm (1640 - 1688) - Nie gardził żadnym sposobem zdobycia pieniędzy, po zatargu ze szlachtą, wymógł na niej za przebaczenie znaczne sumy pieniężne. Najbardziej charakterystyczne były pertraktacje z junkrami brandenburskimi. Otrzymał on wtedy niczym nie ograniczoną moc nadawania podatków. U progu wojny dzięki temu, wystawił doborowa 20 tysięczną armie.

Rywalizacja polsko - rosyjska. Powstanie Chmielnickiego na Ukrainie i interwencja rosyjska w wojnie polsko - kozackiej (1654)

1632 - 1634 - wojna smoleńska, zrzeczenie się tytułu carskiego przez Władysława IV.

Nie zostają jednak usunięte źródła konfliktów, tj. spory terytorialne o Smoleńszczyznę, Siewierszczyznę i Czernihowszczyznę.

Decydujący wpływ na politykę Rosji w czwartym i piątym dziesięcioleciu XVII wywiera niebezpieczeństwo ze strony chanatu krymskiego. Umacnia więc granice południowe, oraz pozyskuje sprzymierzeńców na wojnę z Tatarami.

15/25 wrzesień 1647 - luźny traktat obronny zawarty między Moskwą a Warszawą.

1648 - walka Polski z Kozaczyzną zapomorską.

Geneza Kozaczyzny związana jest ze zbiegostwem chłopów i plebsu miejskiego. Nasilenie przypada na drugą połowę XV w. Zbiegowie uchodzą w stepy na Niż, czyli Zaporoże.

XVI - Kozacy stają się barwną pod względem socjalnym i etnicznym społecznością. Są znakomitymi żołnierzami i korsarzami.

Druga połowa XVI - Zygmunt August i Batory próbują wziąć ich na służbę, tzw. rejestry kozackie. Po unii lubelskiej, sprawa ta stała się jedną z ważniejszych.

Charakterystyczną cechą pierwszych wystąpień kozackich był ich społeczny charakter.

1596 - sojusz prawosławia i Kozaczyzny

Występowanie kozaków przeciw Rzeczypospolitej - zapoczątkowali je: Kosiński, Nalewajko, Żmajło, Taras Fedorowicz, Pawluk, Hunia i Ostranica.

1638 - sejm warszawski i antykozacka ustawa.

Bohdan Chmielnicki - pisarz wojska zaporoskiego, do niedawna jeden z lojalnych Rzeczypospolitej przywódców kozackich.

1648 - wojska Chmielnickiego i Tuhaj-beja kierują się w głąb terytorium Rzeczypospolitej.

29 kwiecień - 16 maj 1648 - bitwa pod Żółtymi Wodami, poprzedzona dwutygodniowym oblężeniem.

26 maj - bitwa pod Korsuniem, klęska armii koronnej.

20 maja - w Mereczu umiera Władysław IV.

23 wrzesień 1648 - Chmielnicki staje pod Piławcami, bitwa skończyła się pogromem wojsk koronnych. Droga w głąb Polski stała przed Chmielnickim otworem.

Luty 1649 - rokowania w Perejesławiu, które nie odniosły żadnych skutków.

15 sierpień - Zborowo, Jerzy Ossoliński zawiera z Chanem porozumienie.

1651 - wojna wybucha na nowo.

28 - 30 czerwiec - Beresteczko na Wołyniu, Polacy odnoszą zdecydowane zwycięstwo.

28 wrzesień - zawarcie ugody w Białej Cerkwi.

Chmielnicki zaczyna szukać porozumienia w Rosji, co umocniło by ją w jej pro polskim stanowisku.

1653 - Rosja podejmuje uchwalę o przyjęciu Ukrainy pod protekcje carską.

8/18 styczeń 1654 - w Perejesławiu nastąpiło oficjalne przyjęcie Ukrainy pod protekcje.

Działania wojenne przyjmują nie korzystny obrót dla Polski. Aleksy Michajłowicz wjeżdża w terytorium kraju, zajmując Smoleńszczyzne, niemal całą Białoruś i część Litwy.

1654 - przymierze polsko tatarskie, skierowane przeciw Rosji i Kozaczyźnie.

Najazd szwedzki na Polskę i druga wojna północna (1655 - 1660). Traktaty w Oliwie, Kopenhadze (1660) i Kardis (1661)

Lato 1655 - do działań wojennych dołącza się Szwecja. Kierowała się chęcią ukończenia planu objęcia Bałtyku jako wewnętrznego morza, jeziora szwedzkiego.

Gustaw Karol dążył bądź do rozprawienia się z Polską lub Rosją, bądź tylko skierowana przeciw Rosji. Według drugiej hipotezy, miano zatrzymać ekspansje rosyjską na Bałtyku.

Najazd szwedzki poprzedzały rokowania dyplomatyczne, w Lubece (1651-1653) i Sztokholmie (1655).

Wojska wkraczają na terenie Pomorza i Inflant. Pospolite ruszenie poddaje się armii szwedzkiej 25 lipca 1655

20 październik 1655 - zerwanie unii polsko litewskiej, którą miała zastąpić unia ze Szwecją.

8 wrzesień - upadek Warszawy.

19 październik - kapitulacja Krakowa.

Szlachta i magnateria przechodzi pod obóz Gustawa, widząc w nim energiczniejszego władcę.

17 styczeń 1656 - traktat w Królewcu między Gustawem a Frderykiem Wilhelmem, elektor brandenburski zrywa związki lenne z Polską.

Listopad - grudzień 1655 - obrona klasztoru jasnogórskiego w Częstochowie.

30 czerwiec 1656 - odbicie Warszawy przez Jana Kazimierza, który powrócił z wygnania.

28-30 lipiec 1656 - bitwa pod Warszawą, pokonanie armii Polskiej, bez większych konsekwencji politycznych.

3 listopad 1656 - porozumienie z Rosją w Niemży nad Wilnem, w zamian za obietnicę obioru Aleksego na tron polski.

22 wrzesień 1656 -układ z Brandenburgią w Rydze, gwarantujący Rosji jej neutralność w walce ze Szwecją.

6 grudzień 1656 - pierwszy w dziejach układ o rozbiorze Polski, w Radnot na Węgrzech.

1657 - sprzymierzeniec Gustawa, Rakoczy, pobity w czasie odwrotu z łupieskiej wyprawy z Polski.

10 wrzesień, 6 listopad 1657 - traktaty wawelsko - bydgoskie, na których podstawie w zamian za porzucenie Gustawa, przyłączenie się do koalicji antyszwedzkiej i zawarcie sojuszu, elektor uwalniał się od zależności lennej wobec Polski w Prusach Książęcych.

27 luty 1658 - kapitulacja Duńczyków w Roskilde, musiała przyjąć narzucone przymierze, i nie przepuszczać przez cieśniny duńskie żadnych okrętów wojennych.

1658/1659 - zwycięstwo przechyla się na stronę wojsk sprzymierzonych.

1660 - rokowania pokojowe za pośrednictwem Francji między Polską a Szwecją.

3 maj 1660 - traktat pokojowy w Oliwie, Szwecja i Polska zachowały stan posiadania sprzed wojny, Rzeczypospolita rezygnuje z pretensji części Inflant. Jan Kazimierz zrzeka się praw do tronu szwedzkiego.

6 czerwiec 1660 - korzystny układ Danii ze Szwecją, Duńczycy zrzekają się posiadłości po drugiej stronie Sundu i Kattegatu.

21 czerwiec 1661 - traktat w Kardis między Szwecją a Rosją.

Szwecja w wyniku wojny cofnęła się z pozycji mocarstwowej.

Wojna polsko - rosyjska i traktat andruszowski (1667)

1656 - rozejm trwał krótkie między obiema państwami.

1658 - Iwan Wahyowski zawiera unie w Hadziaczu, na mocy której Ukraina wraca do Rzeczypospolitej jako księstwo ruskie.

1659 - unia w Hadziaczu przestała istnieć, doprowadziła do połączenia Kozaczyzny z Rosją.

1663 - próba Polaków do militarnego pokonania Rosji przy pomocy tatarskich sprzymierzeńców.

Zima 1663/1664 - wyprawa Jana Kazimierza na Zadnieprze zakończyła się niepowodzeniem.

30 styczeń 1667 - doczesny pokój w Andruszowie. Rzeczypospolita odstępowała Siewierszczyznę,. Smoleńszczyznę, Czernihowszczyznę i parę miast na północy. Traktat ten oznaczał klęskę Rzeczypospolitej w jej polityce wschodniej.

Wojny polsko - tureckie, polityka bałtycka Sobieskiego i jej perspektywy na tle polityki europejskiej

1666- władze w Turcji obejmuje Adil Gerej, nie mógł on wybaczyć Polsce pojednania z Rosją.

Turcy przekraczają granice Węgier, odnosząc początkowo sukcesy, np. zdobycie Wielkiego Waradyna.

1 sierpień 1664 - zwycięstwo sił chrześcijańskich pod wodzą Montecuccoliego w bitwie nad rzeką Rabą.

10 sierpień 1664 - traktat pokojowy w Vasvarze, Turcja zatrzymywała Siedmiogród.

4 październik 1669 - Turcy zdobywają stolice Krety, Kandię. Ahmed wyrusza przeciw Polsce.

16 październik 1672 - traktat w Buczaczu, Rzeczypospolita ustępuje Turcji większa część Ukrainy, ponadto obowiązuje się do płaceniu haraczu.

11 listopad 1673 - zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem przez Jana Sobieskiego.

Król Jan III Sobieski - Wybitny wódz, jeden z największych mężów stanu w historii Polski. Potrafił zrozumieć, że wojny z Turcją nie wywierają żadnych korzyści dla Polski. Chciał odebrać Brandenburgii Prusy Książęce.

1674 - 1679 - wojna Brandenburgi ze Szwecją. Brandenburgie popiera Dania.

1676 - zwycięstwo Szwedów pod Lundem

1677 - zwycięstwo Szwedów pod Landskroną.

18 czerwiec 1675 - klęska Szwedów pod Fehrbellinem, powiększona zwycięstwem Dunczyków koło Olandii i w zatoce Koge.

26 wrzesień 1679 - pokój ze Szwecją w Lundzie, na zasadzie terytorialnego status quo.

Trzy traktaty Sobieskiego:

11 czerwiec 1675 - jaworowski z Francją.

4 sierpień 1677 - gdański ze Szwecją.

17 październik 1676 - rozejm z Turkami w Żurawie oparty na artykułach pokoju buczackiego.

Rozwój dziedzicznych krajów habsburskich.

Kraje Habsburskie: Austria właściwa, Czechy, Morawy, Śląsk i zachodnia część Węgier. Kraje Habsburgów przeżywały długotrwały rozwój. Łączyła je wspólna dynastia. Podstawą ekonomicznego bytu było rolnictwo. W tej dziedzinie gospodarki widzimy umacnianie się systemu folwarczno - pańszczyźnianego. Wprowadzono gospodarstwa stawowe, system trójpolówki, zaczęto uprawiać kukurydze. Druga połowa XVII wieku to także rozwój w rolnictwie, rozwój rzemiosła i manufaktur. Szybko przywędrowały idee merkantyzmu i zostały przystosowane do warunków lokalnych.

1667 - założenie przez merkantylistę Johanna Bechera orientalnej Kompanii Handlowej.

W dziedzicznych krajach Habsburskich rozwija się absolutyzm. Siły zbrojne zostają zbudowane na nowych zasadach, powstaje stała armia cesarska.

Turcja w wojnie z Austrią i jej sprzymierzeńcami. Bitwa Wiedeńska (1683) i traktat karłowicki (1699). Bilans XVII w. w historii Europy Środkowo - Wschodniej.

1677 - Kara Mustafa wkracza na Ukraine.

Lipiec 1678 - Czehryń zostaje zdobyty.

Styczeń 1681 - Traktat w Buczaczu, odbiciem zwycięstwa tureckiego.

1682 - Węgrzy chwytają za broń, a ich przywódca ogłasza się lennikiem sułtana - Emeryk Thokoly. Porta popiera powstańców.

31 marzec 1683 - przymierze z Polską zawarte przez Austrie.

12 wrzesień 1683 - Sobieski na czele wojsk cesarskich, polskich i posiłków z Rzeszy zwycięża Turków. Polsce jednak nie przynosi to większych korzyści. Rzeczypospolita wkracza w drogę długotrwałej wojny z południowym sąsiadem.

26 kwiecień / 6 maj 1686 - wieczysty pokój między Polską a Rosją.

1684 - liga antyturecka, tzw. święta liga. Do ligi wstępują Austria, Polska, Kuria Rzymska i Wenecja, z czasem Rosja.

Front austriacko turecki, gdzie wojska cesarskie pod komendą wybitnych dowódców odnosiły sukcesy, największy to zdobycie Budy, 2 października 1686, oraz pod Mohaczem w 1687.

W Rosji w czasie panowania Fiodora Aleksiejewicza, wpływ na rządy po upadku bojarzyna Matwiejewa, zdobywali ludzie jak Jazyków, Lichacze i Wasyl Golicyn.

Iwan organizuje bunt strzelców, za którymi stał lud. W wyniku puczu strzelców, obok Piotra na tronie osadzono również Iwana V. Piotr decydował się na rozprawę z Golicynem i Zofią, i do wydarcia im władzy. Rządy jego nalezą do następnej epoki dziejów rosyjskich.

W Europie Zachodnien następuje pacyfikacja umożliwiająca Austrii skierowanie wysiłku przeciw Turcji. Na polach pod Zentą, doszło do bitwy w której Eugeniusz Sabaudzki rozgramia armie turecką, 12 września 1687.

26 styczeń 1699 - pokój w Karłowicach, międzynarodowy traktat pokojowy między Turcją a Austrą, i Polską a Wenecją. Parta godzi się na przejście całych Węgier i księstwa siedmiogrodzkiego pod panowanie Habsburgów. Karłowicie to przypieczętowanie klęski wiedeńskiej, azowskiej i zenteńskiej.

Bilans XVII stulecia w historii Europy Śordkowo - Wschodniej to: przełom w układzie sił politycznych, wysunięcie się Rosji na prym, obok niej Brandenburgia i Prusy. Austria również odgrywała coraz większą role.

Rozdział dziewiętnasty

Europa Zachodnia w okresie przewagi francuskiej

Francja w drugiej połowie XVII w. Colbert, Louvois, Vauban

Przewaga francuska w Europie. Podstawą przemian, było ożywienie życia gospodarczego. Apoegeum związane było z triumfem absolutyzmu.

Ludwik XIV (1643 - 1715) - król słońce, ucieleśnienie idei absolutyzmu, uchodzący za twórcę nowożytnej Francji, zdziałał bardzo wiele, ale nie był jedynym budowniczym potęgi państwa.

Monarchia francuska wysuwa się bezapelacyjnie na czoło europejskich mocarstw.

Jean Baptiste Colbert (1619 - 1683) - Karierę rozpoczyna jako intendent Mazarina, w chwili objęcia władzy przez Ludwika, staje się jego osobistym doradcą, a kilka lat później, generalny kontroler finansowy, a w końcu ministrem gospodarki. W dziedzinie ustrojowo - prawnej, dążył do ujednolicenia prawodawstwa krajowego, przeprowadzając wiele nowych ustaw i kodyfikacji. Był bezwzględnym zwolennikiem władzy absolutnej. Najbardziej wszechstronna była działalność na polu finansowym i gospodarczym. Wprowadził plan zwiększenia dochodów państwa, drogą produkcji przemysłowej.

Taille - podatek gruntowy od dochodów osobistych.

W interesie polityki Colberta leżała też poprawa sytuacji chłopa, dlatego na porządku dziennym stanęła sprawa taille.

Ostatecznie podatek ten zostaje zredukowany, inaczej było z podatkami konsumpcyjnymi, czyli aides. W ten sposób polityka Colberta nie przyniosła polepszenia sytuacji chłopa, gdyż byli wyzyskiwani także przez możnowładztwo.

Zasługą jego jednak jest iż przeniósł ciężar utrzymania monarchii i jej wojen, z podatków na produkcje przemysłową, by przy jej pomocy wzbogacić kraj.

Merkantylizm - system ekonomiczno - polityczny, obejmujący wszystkie dziedziny danego społeczeństwa, system którego głównym celem jest zbudowanie potęgi politycznej państwa opartej na potędze gospodarczej. Działalność Colberta przysporzyła powstania francuskiej odmiany zwanej kolbertyzmem.

1663 - Colbert rozpoczyna szerokie badania nad zasobami naturalnymi Francji.

Kolbertyzm zakładał, iż handel francuski w stosunkach z zagranicą powinien osiągnąć bilans dodatni. W tym celu należało zwiększyć eksport, i zredukować do minimum import.

1667 - początek wojny celnej.

Sprowadzano z zagranicy fachowców. Colbert dążył do uruchomienia zakładów zajmujących się produkcją antyimportową. Rozwinęły się manufaktury, dzieląc na dwie kategorie, pierwsze były zakładami państwowymi, drugie prywatnymi. Manufaktury tej epoki to głównie wielkie scentralizowane przedsiębiorstwa. Przeprowadzona została reforma systemu miar i wag. Zasięgiem kolbertyzm objął też rolnictwo, faworyzując uprawę roślin przemysłowych.

Francja podejmuje na szerszą skale politykę kolonialną oraz handel oceaniczny.

Potęga militarna zawdzięczana była markizowi Louvois. Nie zmienił nic w zasadach rekrutacji i organizacji, przestrzegał jednak porządku, i ścigał nadużycia. Wysiłek kierował na podniesienie stanu liczbowego armii, ulepszenie uzbrojenia i musztry. Dzięki pomocnikowi, Vaubanowi, buduje także pierścień fortec wokół północno - wschodniej granicy Francji.

Ogólne zagadnienia absolutyzmu.

Marksistowska nauka uważa monarchie absolutną za najwyższe stadium feudalizmu, za formę dyktatury feudalnej.

Anglik Perry Anderson - Stanowiło kompensacje zaniku poddaństwa w kontekście gospodarki, represyjna machina klasy feudalnej, likwiduje tradycyjne gminne swobody ubogich.

Monarchie określano jako ,,państwo - przedsiębiorstwo''. Państwo jest przedsiębiorstwem, które sprzedaje mieszkańcom i obywatelom ochronę, ich stan posiadania, przejawiając tendencje monopolistyczne.

Monarcha absolutny posiada prawne i w rzeczywistości wszystkie atrybuty suwerenności, ustanawia prawa, wymierza sprawiedliwość.

Monarchia absolutna to kolejny krok po monarchii stanowej, rozwoju formy państwa.

Ludwik XIV i centralizm absolutyczny. Bilans rządów królewskich w dziedzinie społecznej i religijnej

Po śmierci kardynała Mazarina, Ludwik XIV przejmuje nieograniczoną władze. Stał ponad prawem, a także ponad klasami. Nie dzielił się z nikim rządami, a ostatnia opozycja została zduszona przez Mazarina.

Tylko w jednym przypadku nie uznawano nieograniczonej władzy, a mianowicie w odniesieniu do tak zwanych praw zasadniczych. Wykonawcami woli królewskiej były rady i urzędy centralne. Rady wyodrębniły się z Rady Królewskiej, stanowiąc jej formalne sekcje. Na czoło wysuwa się Rada Wysoka, lub Rada Stanu. Do zadań Rady Finansów należało naznaczanie wysokości podatków. Rada Prywatna była instytucją sądowniczą. Istniały jeszcze inne rady, nie miały one jednak takiego znaczenia.

Układ społeczny rad, był charakterystyczny. Ludwik XIV usuwa ze składu arystokratów, książęta krwi, parów Francji, wszystkich urzędników Korony prócz Kanclerza, wprowadza zaś swych urzędników.

Obok rad istniały urzędy centralne. Urzędy koronne będące reliktami okresu rozdrobnienia, straciły zupełnie swoje znaczenie.

Coraz większa role zaczęły odgrywać urzędy nowe, na ich czoło wysuwa się urząd generalnego kontrolera finansów, powołany w 1661. Obok niego role odgrywali sekretarze stanu, dworu królewskiego, spraw zagranicznych, wojny i marynarki. Rekrutowali się przeważnie spośród szlachty urzędniczej.

Wzmocnienie aparatu władzy centralnej ograniczało monarchie stanową, w praktyce oznaczało jej zanik.

1668 - ,,Państwo to ja''.

Następuje wzmożona eksploatacja chłopów, przez panów feudalnych, wyrażana w podwyższaniu danin.

1667 - dekret królewski, ograniczający prawo panów do zaboru 1/3 ziemi gminnej którą niegdyś uzyskali.

Powodowały bunty chłopskie, wybuchały w Orleanie, Montpellier, Gaskoni, Gujennie, Bretani, niektóre z nich krwawo stłumione.

Ludwik XIV prowadził przez pewien czas wojnę z Rzymem, szczytowy moment to deklaracja kleru francuskiego. Rozpoczęły się prześladowania hugenotów.

18 październik 1685 - odwołanie edyktu nantejskiego.

Około 20% hugenotów opuszcza kraj, woląc to niż wyrzeczenie się swoich przekonań.

Odwołanie edyktu przyniosło Francji dotkliwe straty ekonomiczne, pozbawiając jej wielkiej liczny przydatnych gospodarczo fachowców.

Wersal - siedziba Ludwika XIV, wywołana urazem do Paryża. Zbudowano tu olbrzymi pałac, pod kierownictwem Nasarda.

Wojna dewolucyjna (1667) i traktat akwizgrański (1668)

W chwili objęcia władzy przez Ludwika, Europa po raz pierwszy od 1618, znajdowała się w stanie powszechnego spokoju. Zakończyła się wojna hiszpańsko francuska, traktat oliwski pacyfikował Europe Północną i Środkową. Małżeństwo z Marią Teresą, stworzyło dla Burbonów ekspaktywe na tron hiszpański. Ludwik XIV liczył na wygaśnięcie męskiej linii Habsburgów hiszpańskich, gdyż syn Filipa IV, Karol, był bardzo chorowity.

1667 - manifest francuski, udowadniający prawa Marii Teresy do Niderlandów hiszpańskich.

Czerwiec 1667 - armia francuska pod wodzą Turenne'a, przekracza granice niderlandzką, zdobywając w niedługim czasie wiele miast i wiosek.

19 styczeń 1668 - traktat ewentualnego podziału, w którym Ludwik XIV i Leopold I uzgodnili rozbiór imperium hiszpańskiego.

29 styczeń 1668 - układ w Hadze, na którym Ludwik XIV zgodził się na pośrednictwo pokojowe w sporze z Hiszpanią.

Holandia w wojnie z Francją. Pierwsza koalicja europejska przeciw Ludwikowi XIV. Traktaty w Nimwegen (1678 - 1679), Fontainbleau (1679) i st. Germain - En- Laye (1679)

Stany Generalne prowadzą wciąż jeszcze politykę o nastawieniu antyhiszpańskim. Wzrost potęgi francuskiej i widmo aneksji Niderlandów przez Francuzów, niepokoiło polityków holenderskich.

Gruntem do konfliktu była rywalizacja holendersko angielska. Potęga Holandii opierała się na handlu, nie na jej własnym przemyśle.

W połowie XVII Holandia przeżywa walki wewnętrzne o władze między oligarchią kupiecką a feudałami.

1652 - 1654 - pierwsza wojna holendersko angielska, w której Anglicy zastrzegają sobie w pokoju londyńskim 5 kwietnia 1654 roku, iż Holandia nie uczyni nigdy swym stathouderem Wilhelma III Orańskiego.

1665 - 1667 - druga wojna holendersko angielska, toczona ze zmiennym szczęściem. Flota zjednoczonych Prowincji zadaje klęskę Anglikom w Pas-de-Calais w 1666. Admirał Ruyter dociera również w głąb Tamizy, w pobliże Londynu. Mimo to Holendrzy przegrywają.

31 lipiec 1667 - traktat pokojowy w Bredzie, zawarty przy współudziale mediatorów szwedzkich. Holandia odstępowała Nowe Niderlandy, wraz z miastem Nowy Amsterdam.

Colbert i Ludwik XIV dążyli do zniszczenia przewag ekonomicznej Holandii.

1 styczeń 1670 - tajny układ w Dover, uzupełniony 2 lutego 1671 traktatem paryskim, między Szwecją Anglią a Francją.

1672 - wojna przeciwko Republice Zjednoczonych Prowincji, rozpoczęta przez Francje i Anglie. Dyplomacja francuska zapewniała neutralność Leopolda I oraz niektórych książąt Rzeszy.

Wszystko wskazywało na upadek Zjednoczonych Prowincji, miażdżącą przewaga Francuzów na lądzie, i potężne siły angielskie na morzu.

Czerwiec 1672 - atak Rzeczypospolitej z dwojga stron, od morza i ze wschodu. Admirał Ruyter odpiera inwazje z morza, Francuzi na lądzie przekraczają jednak Ren. W Utrechcie przybywa delegacja z Piterem von Grootem, mająca podjąć rokowania kapitulacyjne. Nie może ich jednak przyjąć, ze względu na zakończenie w ten sposób niepodległości.

Uniesieni patriotyzmem Holendrzy, decydują się na desperacki krok uniesienia tamy, woda niszczy prace i dobytek wielu ludzi, jednak armie inwazyjne musiały cofnąć się, a dostęp do Amsterdamu i wielu innych miast został odcięty. Holendrzy przekazują jednocześnie rządy kraju w ręce rodziny Orańskiej.

1673 - pierwszy wyłom ze zgodnej profrancuskiej i antyholenderskiej koalicji, w osobie Fryderyka Wilhelma.

19 luty 1674 - Karol II zawiera pokój, w wyniku wielkiej niepopularności wojny w jego kraju.

1673 - 1674 - rozpada się obóz antyholenderski, powstaje wielka koalicja antyfrancuska. U źródeł tych leżała wzrastająca potęga i zaborczość Francji, która uwidoczniła się zarówno w wojnie jak i w pierwszych zmaganiach z Holendrami.

Posłowie i agenci Ludwika XIV robili co mogli. W Polsce pozyskali przyjaźń Sobieskiego. Na Węgrzech podsycali nastroje antyhabsburskie, lecz bez powodzenia. Na Sycylii przeciwko znienawidzonym rządom hiszpańskim, ludność porwała za broń, ogłaszając Ludwika XIV swym królem.

Louvois podniósł siły zbrojne do 280 tysięcy. Wodzowie francuscy odnosili liczne zwycięstwa. Główny wysiłek wojenny skierowany został przeciw Hiszpanii. Kondeusz zwycięża Hiszpanów 11 sierpnia 1674 pod Seneffe. Nie udaje mu się jednak pokonać Orańskiego.

Koalicja zaczęła odnosić porażki, potęga Francji okazała się bowiem ogromna.

1678 - 1679 - pokój w Nimwegen, składający się z kilku oddzielnych traktatów.

10 sierpień 1678 - Ludwik XIV i Wilhelm Orański, traktat 1, Holandia wychodziła z wojny bez szkody.

17 wrzesień 1678 - drugi traktat, między Francją a Hiszpanią w Nimwegen, Hiszpania uznaje się za pokonaną, płaciła koszty wojny koalicji z Ludwikiem.

5 luty 1679 - pokój między cesarzem a Francją. Nie przynosi on jednak zbyt wiele nowego.

Ludwik, kieruje teraz swe siły przeciwko elektorowi brandenburskiemu, który walczył z królem duńskim Chrystianem V, nękał dotkliwie sprzymierzeńców francuskich - Szwedów.

2 wrzesień 1679 - pokój Duńczyków ze Szwedami w Lundzie, z Francją w Fontainebleau.

29 czerwiec 1679 - traktat między Fryderykiem Wilhelmem a Ludwikiem XIV w Saint Germain-en-Laye.

25 wrzesień 1679 - tajny układ Ludwika XIV z Lisem znad Sprewy.

Paryż uczcił pomnikiem zwycięstwa króla, Francja odnosi bezsporne zwycięstwo dyplomatyczne.

Reuniony. Rozejm w Ratyzbonie (1684) i szczyt potęgi francuskiej. Liga Augsburska (1686) i ,,Coalitions raisonnees''

Polityka reunionów - wyrazy dążenia I ambicji królewskich, zrodzona na gruncie przecenienia możliwości I znaczenia potęgi Francji po Niemwegen. Colbert de Croissy przyczynił się do pchnięcia bezkrwawych i bezprawnych podbojów.

1680 - trybunał w Breisach przyznaje Ludwikowi XIV prawo do ziem Alzacji, które w części do niego należą. W roku następnym Louvois zjawia się pod murami Strasburga, miasta twierdzy, które przynależy do Rzeszy, i nikt tego nie kwestionował, 30 września 1681 zmusza ją do kapitulacji.

1681 - zagarnięcie Księstwa Dwóch Mostów. Na stronę francuską przechodzi elektor brandenburski, i król duński. Sprzeczne interesy wewnątrz Rzeszy, uniemożliwiały zmontowanie wspólnego frontu niemieckiego przeciw Francji.

Agresja turecka na wschodzie ułatwiała realizacje Ludwikowych zaborów. Utratę przyjaźni króla polskiego zrekompensował przyjaźnią turecką i brandenburską.

1681 - wciąga do swej polityki Karola II angielskiego, wysuwa projekt detronizacji Leopolda I, i wyboru swego na cesarza.

15 sierpień 1684 - rozejm między Francją a Hiszpanią, a także Cesarstwem. Przeciwnicy Ludwika nazwali tym traktatem międzynarodowym jego prawa do posiadania reunionów na czas rozejmu.

Rozpoczyna się okres rozumowanych przymierzy skierowanych przeciw Francji.

Anglia po restauracji Stuartów. Rządy Karola II (1660 - 1685)

Od czasu restauracji, Karol II starał się utrzymywać dobre stosunki z sąsiadami. Stosunek do Francji stał się jedną z głównych kości niezgody między królem a parlamentem.

Początkowo stosunki z królem i rojalistami układały się pomyślnie. Rozdzwięki pojawiły się podczas prowadzenia polityki z Francją. Karol II i Jakub II starali się prowadzić politykę tolerancji wobec katolików, Jakub oficjalnie przyjmuje katolicyzm w 1672.

Restauracja monarchii Stuartów, wroga rewolucji Cromwella, nastąpiła w poważnym stopniu dzięki poparciu i przy udziale ludzi, w interesie których doszło do rewolucji, czyli gentry i burżuazji. Nową szlachtę i burżuazje łączyło z monarchią to, że obie tworzyły front przeciw radykalniejszym kierunkom rewolucji.

1663 - nowy Navigation Act, będący potwierdzeniem i rozszerzeniem dawnego, wprowadzający nowe cła i zakazy utrudniające import.

Konflikt króla z parlamentem rósł, ofiarą padł Clarendon, muszący się zrzekać kanclerstwa, i skazany na banicje.

1672 - deklaracja, znosząca prześladowanie katolików i sekciarzy.

22 marzec 1673 - Test Act, zobowiązujący urzędników do podpisania deklaracji wierności wobec Kościoła Anglikańskiego i jego dogmatów.

Kontakty Karola II z Ludwikiem XIV zagrażały interesom Anglii. Obawiano się że sukcesor tronu, brat królewski, zaprowadzi w Anglii absolutystyczne porządki francuskie.

Pojawiły się także pogłoski o apokaliptycznym spisku jezuickim.

Pojawiają się dwie partie, Tory Party i Whig Party. Torysi uważali, że prawo do korony nabywa się poprzez urodzenie, wigowie, uznawali prawo parlamentu do zmiany praw sukcesyjnych.

26 maj 1679 - Habeas Corpus Act, czyli nikt nie może być aresztowany bez pisemnego nakazu sądowego, a zarzuty powinny być sprecyzowane w ciągu 24 godzin.

Jakub II i The Glorious Revolution (1688). Koniec panowania Stuartów

Kryzys ekskluzywny kończy się klęską wigów, i kolejnym zwycięstwem Stuartów.

Po śmierci Karola II, zasiada na tronie Jakub II, gorliwy katolik, bigot. Cieszył się poparciem rojalistycznym. Popadł rychło w konflikt z torysami i jawnymi wrogami Stuartów. Zaraz po objęciu panowania, walczy z pretendującym do tronu Jakubem Scottem. Najbardziej kochany przez ojca bastard, zgromadził 15 tysięcy ludzi, i ruszył zdobyć koronie, ulega jednak armii królewskiej pod Sedgemoor. Zostaje ścięty w 1685 roku.

Opozycja nie występowała jawnie, licząc że nie młody król, nie mający potomka, szybko zemrze, zwłaszcza będący słabego zdrowia. Jednak druga żona Jakuba, Maria z Modeny, urodziła 1688 roku syna, co dało sygnał do działania.

5 wrzesień 1688 - Wilhelm ląduje bez przeszkód w Anglii, z powodu izolacji Jakuba II. Wilhelm propagował, iż o wszystkim decydować będzie parlament, co umniejszało poparcie Jakuba. Ten mógł oprzeć swą siłę na masach ludowych, nie umiał z tego skorzystać jednak, i uchodzi za granice.

1689 - ugoda między wigami a torysami. Ucieczkę Jakuba uznano za abdykacje, koronowano Wilhelma Orańskiego i jego żonę Marie 6 lutego. W ten sposób zakończyła się wielka rewolucja, przede wszystkim zakończenie walki o cele, jakie podjęła rewolucja z 1640.

Wilhelm II Orański, król Holandii i stathouder w Anglii, stanął na czele dwóch państw, które miał wkrótce skierować przeciw Francji. Jakub II znalazł gościnę we Francji, a Ludwik XIV postanowił przywrócić go na tron.

1689 - Jakub II z posiłkami francuskimi ląduje w Irlandii, gdzie znalazł poparcie samych Irlandczyków. Po stronie Stuarta stanęły też oddziały hr. Tyroconnella.

11 lipca 1690 - bitwa nad rzeczką Boyne, Zwycięża Wilhelm III, posiadając znaczną przewagę militarną. Sam Wilhelm zostaje ranny, ale mimo to zwycięstwo było całkowite. Patrioci irlandzcy walczyli jeszcze trochę pod dowództwem Patricka Sarsfielda, ale i oni skapitulowali.

1691 - kolejna próba Jakuba II na odzyskanie tronu, również zakończona całkowitą porażką.

Wojna drugiej koalicji europejskiej z Francją (1688 - 1697) i traktat w Ryswick (1697)

W Europie Zachodniej trwała wojna koalicji augsburskiej z Francją. Mimo wewnętrznych słabości koalicji, złożonej z cesarza, Rzeszy, Anglii, Holandii, Hiszpanii i Sabaudii, Francja Ludwika nie mogła już znaleźć dostatecznych sił by zadać jej klęskę. Władca Francji nie miał już doskonałych doradców i ministrów. Zmarł bowiem i Colbert, i Louvois, i de Croissy. Następca Colberta, Seignelay, nie potrafił zebrać pieniędzy na wojnę.

Armia Francuska była nadal niepokonana na lądzie. Wojska ich zdobyły Namur, Charleroi w Niderlandach, i zadały Sabaudczykom klęskę pod Marsaglią.

Ludwik nie potrafił mimo zwycięstw i dyplomacji, rozerwać koalicji augsburskiej. Po obu stronach zaczęto odnosić potrzebę zakończenia wojny.

20 wrzesień 1697 - międzynarodowy traktat w Ryswick, kończący wojnę, na mocy pokoju zawartego z Holandią, Anglią i Hiszpanią. Ludwik XIV zwraca tym krajom wszystkie ziemie które zagarnął po Nimwegen.

30 październik 1697 - układ między Ludwikiem XIV a Leopoldem, Francja musiała zrezygnować z reunionów i zdobyczy ostatniej wojny.

Wojna umocniła pozycje cesarstwa, a ściślej Austrii. Rzesza Niemiecka rozbita w wojnie trzydziestoletniej, nie uzyskała już nigdy swej świetności. Habsburgowie austriaccy zdołali powstrzymać napór francuski na zachodzie europy, a jednocześnie ostatecznie rozstrzygnąć zmagania z Turcją.

Wojna sukcesyjna hiszpańska na Zachodzie, i wielka wojna północna na Wschodzie, zamykają ostatecznie historię XVII w.

Ocena Ludwika XIV w historiografii

Zdania są podzielone, chociaż dominuje opinia Voltaira ,,Ludwik XVI uczynił więcej dobrego dla swego narodu niż dwudziestu jego poprzedników razem wziętych''. Mousnier uważa go za wielkiego męża stanu.

Przeciwnie oceniają go inni pisarze i badacze, jak Leibniz, Fenelon i Monteskiusz, Sorel i Lavisse. Autor podpisuje się raczej pod ich opinią, gdyż Ludwika cechowała zaborcza zachłanności, zaborcza była również jego polityka w drugiej połowie XVII w. co zmobilizowało przeciwko niemu całą Europę Zachodnią.

Rozdział dwudziesty

Sztuka, literatura i myśl epoki baroku

Pojęcie baroku i manieryzmu. Główne kierunki baroku jako odzwierciedlenie najważniejszych problemów epoki

Według Klaniczay, barok z punktu widzenia marksistowskiego, wyrastał ze stagnacji, rozwinął się w krajach gdzie najmocniejsza i najtrwalsza była pozycja arystokracji.

Wollfin twierdził iż barok znamionują dążenie do wolności stylu, dynamika, poszukiwania wszędzie efektu malarskiego, wielkości, gigantyczności, bogactwo form, a także dążenie do operowania kontrastami.

Ojczyzną baroku były Włochy, a ściślej Rzym. Od nazwiska Federigo Barocciego wzięła się nazwa epoki.

Manieryzm - polega na naśladowaniu mistrzów renesansu, głównie Michała Anioła, i wynika z przekonania że arcydzieł nie sposób prześcignąć, a tworzyć należy bez wzoru naturalnego, jedynie z wyobraźni.

Dla wielu historyków manieryzm nie istniał, ani jako epoka, ani jako nurt w ramach renesansu czy baroku. Niektórzy uważają go za reakcje artystyczną na wczesny barok.

Hauser uważa manieryzm za artystyczny wyraz kryzysu ideowego.

XVII - kwestie wiary tracą swą ostrość, preteksty religijne coraz rzadziej służą do maskowania celów politycznych. Problematyka religijna przesuwa się na czystą teologie.

Libertynizm - intelektualny protest przeciw wszechwładnej roli religii i Kościoła w życiu ówczesnego społeczeństwa.

Hedonizm - cel życia w osiąganiu przyjemności i rozkoszy.

Na czoło epoki wysuwa się problem reformacji i kontrreformacji, oraz związane z nim zagadnienie tolerancji czy raczej nietolerancji.

Powszechny jest także problem i rola absolutyzmu. Znalazło to odbicie w filozofii, literaturze, teatrze a nawet w plastyce.

Problem baroku słowiańskiego

Endre Angyal - wprowadza do literatury pojęcie słowiańskiego baroku.

Najbardziej rozwinięta i najbogatsza była kultura barokowa Polaków i Chorwatów.

Wiele sporów powstaje na tle opinii slawista węgierskiego, jednak na pewno epoka ta łączyła Słowiańszczyznę z pozostałą Europą

Ofensywa kontrreformacji w sztuce baroku

Sobór trydencki i początek ofensywy Kościoła przeciw reformacji znajduje odbicie w sztuce. Nowa sztuka miała głosić wielkość, wspaniałość i siłę religii, oraz potęgować uczucia wiernych. Kościół był więc jednym z największych mecenasów sztuki.

Barozzi da Vigola i Giacomo Della Porta - prototyp kościoła barokowego.

Giovannio Lorenzo Bernini - pracami zwraca uwagę papieży Pawła V i Urbana VIII, ostatni poświęca mu dekoracje wnętrza bazyliki św. Piotra. Najbardziej znana jego rzeźba to ,,Dawid''.

Francesco Borromini - największe jego dzieła to kościoły rzymskie, np. San Carlo.

Michelangelo Mersi da Caravaggio - ,,Złożenie do grobu'' i ,,Śmierć Matki Boskiej'', to drugie zawiera ważne akcenty społeczne.

Niderlandy - podzielone, południowa część podatna na wpływy baroku.

Piotr Paweł Rubens - wszechstronny malarz, ,,Zdjęcie z krzyża'', ,,Połów Ryb''.

Jusepe Ribera - hołdujący realizmowi religijnemu, lubił się w przedstawianiu scen męczeństwa oraz świętych kobiet.

Sztuka baroku a absolutyzm. Sztuka dworska

Równolegle z kościelnym, rozwija się barok dworski. Artyści tworzą dzieła mające stanowiąc artystyczną apoteozę absolutyzmu.

Pałace budowano w modelu otwartym, zrywając z ideami pałacu zamkniętego.

Sztuka francuska czerpała z baroku włoskiego.

Nim do tego doszło, dominował styl Ludwika XIV. Sztuka stała na usługach absolutyzmu.

Nicolas Poussina - nadał piętno całej epoce w malarstwie francuskim.

Charles Coysevox - twórca znanego posągu Ludwika XIV.

Barok mieszczańsko - protestancki

Określenie baroku mieszczańsko - protestanckiego nie jest jednoznaczny, wszystkie pojęcia bowiem wpływały na siebie nawzajem.

Ojczyzną tego baroku była Rzeczypospolita Zjednoczonych Prowincji. Dwór był zbyt ubogi by stanowić rolę głównego mecenasa i odbiorcy sztuki w takim stopniu jak np. we Francji. Bogate mieszczaństwo holenderskie, nie odczuwało potrzeby wielkiej sztuki dekoracyjnej.

Frans Hals - mistrz portretu, zwłaszcza zbiorowego - ,,Bractwo św. Jerzego'', ,,Żołnierze Samochwały''.

Rembrandt van Rijin - niedościgniony mistrz światła i cienia, nie uznający żadnej sztuki na zamówienie. Stworzył np. ,,Saskię jako Florę'', ,,Lekcjęanatomii dr. Tulpa''.

Główne tendencje w literaturze pięknej. Reakcja religijna na renesans. Konflikt jednostki z papiestwem.

W literaturze dominuje kierunek religijny. Od strony formalnej, najbardziej charakterystyczną cechą baroku było zamiłowanie do kwiecistości i napuszoności stylu, stwarzanie zawiłych konstrukcji retorycznych i powikłanych wątków fabularnych.

Klasycyzm był powiązany z francuską monarchią. Wzorce na salonach opierały się na wzorach antycznych.

Francois de Malherbe - ojciec klasycyzmu francuskiego.

Teoretycy i twórcy klasycyzmu, twierdzili ze celem twórczości literackiej jest osiągnięcie doskonałości w dążeniu do piękna. Podkreślali wartość rozumu.

Jean Baptiste Poquelin - autor i aktor w komediach, który zmienił nazwisko, okazywał słabostki i śmieszności natury ludzkiej.

Jean Racine - twórca tragedii z regułami klasycystycznymi.

Jean de La Fontaine - jeden z największych poetów francuskich, twórca bajek przełożonych na wiele języków świata.

Lope de Vega - w twórczości swej przeciwstawiał się dworskim, arystokratycznym i religijnym poglądom, tworząc teatr ludowy.

Robert Harric - poeta rojalistyczny, jego liryki należą do najznakomitszych w historii literatury angielskiej.

Teatr i muzyka

Teatr przechodził okres największych zmian, które z dawnego renesansowego wytworzyły typ nowożytny, z niewielkimi zmianami istniejący do dziś.

Giovanni Battista Aleoti - twórca nowoczesnej sceny barokowej, teatru Farnese w Parmie.

1600 - powstanie we Włoszech opery.

Problematyka państwa i społeczeństwa w piśmiennictwie politycznym XVII w. Początki prasy

W ówczesnym piśmiennictwie politycznym specjalnie silny wyraz znalazł problem państwa absolutnego i jego stosunki do społeczeństwa i jedności.

Tommaso Campanelli - jeden z przedstawicieli komunizmu utopijnego. Był zwolennikiem panteizmu. W 1602 wydał swe dzieło opierając się na utopii Morusa i Państwie Platona.

Thomas Hobbes - pisarz polityczny nowej epoki, filozof. Twierdził, że przed zorganizowaniem życia społecznego, człowiek żył z gwałtu i rabunku.

Grotius - człowiek o bogatej przeszłości, twórca i pierwszy teoretyk prawa międzynarodowego.

XVI - prasa wywodziła się z awiz, tj. gazet pisanych. Od zarania następnego stulecia, datuje się początki prasy drukowanej. Narodziny prasy związane były z potrzebą publicznego wyrażania poglądów.

Empiryzm galileuszowski i racjonalizm kartezjański - początek nowej epoki w filozofii

Galileo Galilei - fizyk, astronom i matematyk - urodził się w Pizię i w Padwie. Zasłynął skonstruowanym teleskopem i odkryciem bezwładności swobodnego spadania ciał Był więc twórcą dynamiki. Według niego, u podstaw wszelkich nauk przyrodniczych, winno leżeć ich empiryczne, matematyczne oraz logiczne traktowanie. Zamiast więc nienaukowych a nawet naiwnych uogólnień, wprowadził empiryczne i naukowe metody badań przyrodniczych.

Francuz Rene Descartes - właściwy twórca filozofii nowożytnej, kartezjańskiej. Podstawą jest racjonalistyczne ujęcie teorii poznania, to znaczy poddanie w wątpliwość wiarygodności i prawdziwości wyobrażeń ludzkich osiągalnych za pomocą zmysłów. Prawda osiągalna jest dopiero za pomocą rozumu i myślenia.

Jansenizm. Filozofia i nauka XVII w.

Ypres Cornielle Jansen - w swym dziele wyraził swe poglądy religijne, podstawą jest twierdzenie, że zbawienie jest łaską daną od Boga, a człowiek nie ma na to wpływu, chociaż sam jest wolny. Była to zgodność poglądów z Kalwinem, dlatego szybko zostało potępione przez papieża. Niewiele to dało, gdyż zyskał zwolenników wśród ,,heretyków''.

Blaise Pascal - zwolennik jansenizmu, w nim widział jedyną szanse odrodzenia chrześcijaństwa, zło zaś widział w jezuitach. Przyjmował on probabilistyczny dowód o istnieniu Boga. Uważał, że przyjęcie tezy o istnieniu jest mniej ryzykowne i korzystniejsze dla człowieka niż jej odrzucenie, gdyż tracimy wtedy wszystko.

Isaak Newton - pośrednik między filozofią a przyrodoznawstwem, swe wiekopomne odkrycia przedstawił w swym dziele, stworzył naukę mechaniki klasycznej.

Oświata, pedagogika, wychowanie

Szkolnictwo w XVII wieku znajdowało się przeważnie w rękach Kościoła.

Jezuici opanowali całe niemal szkolnictwo średnie, wywierali też poważny wpływ na uniwersytety. Szkolnictwo jezuickie oparte było na znakomitej technice pedagogicznej, i świetnej organizacji nauczania.

Zdecydowaną walkę z tym systemem nauczania podjęli janseniści, którzy w ramach swej doktryny, wysokie miejsce przyznawali również problemom wychowawczym.

Mimo ich potępienia, zdano sobie sprawę z potrzeby reformy edukacji, co wyrażone zostało w postulatach przez Claude Fleury'ego.

Postęp w dziedzinie myśli filozoficznej, pedagogice i nauce, nie wpłynął na rozwój uniwersytetów, które znalazły się w swoistej stagnacji.

---