Przyczyny i etapy wielkiej rewolucji francuskiej.

Przyczyny:

• Skutki przegranej Francji w wojnie siedmioletniej (1756-1763),

• Skurczenie się terenów zamorskich Francji, które przynosiły olbrzymie zyski,

• Kryzys gospodarczy Francji,

• Klęski żywiołowe, które doprowadziły do upadku gospodarki Francji -susza, pomór bydła 1785 roku, nieurodzaj w 1788 roku, surowa zima z lat 1788/1789,

• Chwiejna polityka Ludwika XVI, który nie dorównywał swoim poprzednikom,

• Olbrzymie zadłużenie Francji i bezskuteczne próby ratowania finansów państwa przez kolejnych ministrów finansów,

• Niezadowolenie przede wszystkim stanu trzeciego, który jako jedyny płacił podatki, głównie na króla i jego dwór,

• Francja podatnym gruntem, na który trafiły idee rewolucyjne,

Kolejne etapy rewolucji:

1. Zwołanie przez Ludwika XVI do zamku w Wersalu Stanów Generalnych na 5 maja 1789 roku, aby te zgodziły się na kolejne podatki.

2. Obrady Stanów Generalnych zakończone fiaskiem i zamknięciem drzwi, w celu ich zakończenia.

3. Zgromadzenie się stanu trzeciego w sali do gry w piłkę.

4. Ogłoszenie się stanu trzeciego Zgromadzeniem Narodowym 17 czerwca 1789 roku.

5. Przekształcenie się Zgromadzenia Narodowego w Konstytuantę 9 lipca 1789 roku, w celu uchwalenia konstytucji.

6. Pozorne ustąpienie króla, który zaczął gromadzić wokół Wersalu wojsko.

7. Stworzenie Gwardii Narodowej dla obrony obradujących i ludności stolicy.

8. Wyjście tłumów na ulice i atak wpierw na arsenał, a później na Bastylię - symbol władzy absolutnej króla 14 lipca 1789 roku.

9. 14 lipca 1789 roku początkiem wielkiej rewolucji francuskiej.

10. Poddanie się króla, który dalej spiskował przeciw rewolucjonistom, próbował uciekać, za co został skazany na szafot.

11. Generał i uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych Marie Joseph de La Fayette dowódcą Gwardii Narodowej.

12. Ataki chłopskie na dwory i klasztory w całej Francji. Niszczenie archiwów, w których mieściły się dowody zobowiązań chłopskich wobec panów. Była to tzw. wielka trwoga.

13. Zniesienie przez Konstytuantę przywilejów stanowych:

• Szlacheckich przywilejów podatkowych,

• Dziesięciny,

• Poddaństwa osobistego chłopów,

• Ogłoszenie równości wobec prawa.

• Uchwalenie Deklaracji praw człowieka i obywatela 26 sierpnia 1789 roku. Zasady suwerenności narodu oraz praw jednostki do wolności, własności i bezpieczeństwa.

• Jesień 1789 roku - czas powszechnie panującego głodu i niezadowolenia.

• Król staje się zakładnikiem ludu.

• Nieudana próba ucieczki pary królewskiej. Kompromitacja króla w oczach ludu.

• Obawy o wzrost popularności rozwiązań radykalnych.

• Uchwalenie konstytucji 3 września 1791 roku. Jej postanowienia:

• Monarcha - nie królem Francji, lecz królem Francuzów,

• podział obywateli na 4 klasy według stanu majątkowego - nie doszło do realizacji zasady równości,

• edykt o licytacji dóbr bez ich parcelacji,

• Kościól został powiązany ze strukturami państwa.

• Władza prawodawcza w rękach Zgromadzenia Prawodawczego - Legislatywy. Skład Legislatywy:

• Lewica:

• Jakobini - przedstawiciele paryskich klubów politycznych:

• Lewica - górale,

• Prawica - żyrondyści - niechęć do króla, chęć konfliktu z Austrią i eksportu rewolucji do innych krajów, nie zważając na niegotowość do tego Francji.

• Kordelierzy - najbardziej radykalni, obrońcy ludu - Marat, Danton.

• Prawica: umiarkowani monarchiści

• Oskarżenie króla o zdradę i brak patriotyzmu.

• Wypowiedzenie wojny Austrii, pomimo braku istotnych przygotowań do niej oraz objawów: niewystarczającej liczby oficerów i korupcji w wojsku w kwietniu 1792 roku.

• Przystąpienie do wojny francusko-austriackiej Prus w lipcu 1792 roku.

• Uchwalenie przez legislatywę ustawy o ojczyźnie w niebezpieczeństwie.

• Uchwalenie zniesienia monarchii i wprowadzenie ustroju republikańskiego we Francji.

• Zgilotynowanie Ludwika XVI i Marii Antoniny.

• Terror jakobinów.

• Rządy termidorianów.

• Panowanie 5-osobowego Dyrektoriatu.

• Dojście do władzy wybitnego dowódcy wojsk francuskich generała Napoleona Bonapartego.

Organizacja władzy wykonawczej w oparciu o konstytucje francuskie i uchwały Senatu

Dnia 5 maja 1789 roku król Ludwik XVI zwołał Stany Generalne, w których brali udział deputowani z trzech stanów. Trzysta reprezentantów duchowieństwa, trzysta przedstawicieli stanu szlacheckiego i sześciuset deputowanych ze stanu trzeciego. Spór pomiędzy stanami rozpoczął się od sposobu głosowania. Przedstawiciele klas uprzywilejowanych domagali się utrzymania dawnej zasady głosowania stanami, podczas gdy deputanci stanu trzeciego opowiadali się za głosowaniem osobistym (pogłównym) i wspólnym sprawdzaniem ważności mandatów. Dnia 12 czerwca 1789 roku deputowani stanu trzeciego z pomocą kilku duchownych i garstki szlachciców przystąpili do sprawdzania mandatów wszystkich głosujących. Posiadając dwukrotną przewagę liczebną, deputowani stanu trzeciego 17 czerwca 1789 roku ogłosili się przedstawicielami narodu francuskiego i utworzyli Zgromadzenie Narodowe (Assemblée Nationale). Wszyscy uczestnicy Zgromadzenia Narodowego przysięgli, że rozwiążą się najwcześniej po uchwaleniu nowej konstytucji. W związku z charakterem zadania spoczywającego na barkach deputowanych, Zgromadzenie Narodowe przekształciło się 9 sierpnia 1789 roku w Konstytuantę (Assemblée Constituante).

Rozwój sytuacji we Francji zaniepokoił ówczesnego króla Ludwika XVI, którego działania nie przyniosły mu poparcia społecznego. Monarcha zdymisjonował kontrolera finansów Neckera, zwolennika reform ustrojowych, i sprowadził oddziały wojskowe w celu rozpędzenia Zgromadzenia Narodowego, czyli Konstytuanty. Przeciwko królowi wystąpili uzbrojeni chłopi i robotnicy, którzy 14 lipca 1789 roku zdobyli i zburzyli Bastylię (więzienie polityczne, w którym przetrzymywani byli przeciwnicy króla).

Wydarzenia w stolicy szybko wywołały silne echo w całym kraju. Ludność wiejska przyjęła zburzenie Bastylii jako hasło uwolnienia się od władzy panów feudalnych. Odziały chłopskie rzuciły się na siedziby panów i niszczyły dokumenty określające tzw. prawa feudalne.

Obawa przed powszechnym powstaniem chłopskim skłoniła członków Konstytuanty do niezwłocznego podjęcia prac legislacyjnych. Wśród najważniejszych zmian wprowadzonych przez Konstytuantę należy wymienić:

1. Uchwalenie zniesienia ustroju feudalnego w nocy z 4 na 5 sierpnia 1789 roku,

2. Wydanie dekretu uchylającego osobiste poddaństwo chłopów w dniach od 5 do 11 sierpnia 1789 roku,

3. Wydanie dekretu statuującego, że ciężary rzeczowe związane z ziemią mają podlegać wykupowi, co spowodowało niezadowolenie chłopów (chłop, który przestał być niewolnikiem, stał się teraz dłużnikiem właściciela ziemi),

4. Zniesienie sądownictwa panów nad chłopami, przywilejów podatkowych, którymi niegdyś cieszyli się duchowni i szlachta oraz zdelegalizowanie kupna urzędów,

5. Ogłoszenie "Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela" dnia 26 sierpnia 1789 roku.

"Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela" z dnia 26 sierpnia 1789 roku jest jednym z najważniejszych dokumentów, jakie pozostawiła po sobie Wielka Rewolucja Francuska. Proklamowała ona następujące zasady prawne:

1. Zasada równości wszystkich wobec prawa i zachowanie prawa naturalnych i przyrodzonych, (art. 1)

2. Zasady prawa naturalnego (wolna własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi), (art. 2)

3. Zasada suwerenności narodu, wyrażająca się w możliwości decydowania o własnej przyszłości,

4. Żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany, ani przetrzymywany, bez wyroku sądowego i za dokonanie czynu nie ujętego w ustawie, (przepis reakcyjny na zjawisko osadzania więźniów politycznych w obalonej już Bastylii),

5. Ustawa ma precyzyjnie i klarownie ustalić przedmiotowo zamknięty katalog kar i przestępstw, (nullum crimen, nulla poena, sine lege),

6. Każdy człowiek uchodzi za niewinnego, póki nie ogłosi się go winnym, (zasada domniemania niewinności),

7. Proklamacja wolności religijnej i wolności słowa,

8. Podatki mogą być uchwalane tylko za zgodą obywateli,

9. Prawo własności, jako prawo nienaruszalne i święte (art. 17), (prawo własności w Deklaracji jest charakterystyczne dla rewolucji burżuazyjnej, która niszcząc własność feudalną, ogłosiła nienaruszalność własności kapitalistycznej).

Konstytuanta po uchwaleniu "Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela" przystąpiła do kolejnych reform polityczno - społecznych:

1. Uchwała znosząca cła wewnętrzne i cechy rzemieślnicze,

2. Likwidacja dotychczasowego podziału kraju na prowincje, na rzecz departamentów (nazwy departamentów miały być związane z ich położeniem geograficznym i odnosić się do nazw gór i rzek),

3. Ogłoszenie posiadłości kościelnych dobrami narodowymi i wyznaczenie duchowieństwu stałych pensji.

Ukoronowaniem prac Konstytuanty było uchwalenie Konstytucji 3 września 1791 roku, która utrzymywała monarchię i ustanawiała Zgromadzenie Prawodawcze (Assemblée Legislative).

Władza wykonawcza w Konstytucji 3 września 1791 roku była sprawowana przez króla, któremu ustawa zasadnicza przyznała następujące kompetencje:

Władza wykonawcza była ściśle związana z administracją lokalną, której organizacja opierała się na zasadzie hierarchiczności (gradacyjności) i podporządkowania.

Konstytucja 3 września 1791 zniosła dotychczasowy podziała na miasta i wsie, co początkowo spotkało się negatywną opinią społeczeństwa francuskiego.

Władze administracyjne były kolegialne, a ich członkowie byli wybierani przez obywateli czynnych (citoyens actifs). Podział na obywateli czynnych (citoyens actifs) i biernych (citoyens passifs) ustanowiła ustawa z przełomu maja i czerwca 1791 roku "Ordynacja wyborcza do Zgromadzenia Prawodawczego". Wybory do departamentu i dystryktu miały charakter pośredni (dwustopniowy), natomiast członków zarządu gminy wybierano bezpośrednio.

Zgromadzenie departamentowe, składające się z 36 członków wybieranych co 4 lata, było najwyższą instytucją w departamencie. Zasadą było, że co 2 lata ustępowała połowa składu, czyli 18 osób.

Władze departamentu znajdowały się pod nadzorem Ciała Ustawodawczego w kwestiach podziału i obliczaniu podatków.

Kontrolę nad organami dystryktu sprawowały władze departamentowe, zgodnie z zasadą hierarchiczności.

Nadzór nad władzami gminnymi wykonywały władze dystryktu i departamentu, które mogły również usuwać pewnych pracowników z organów funkcjonujących w gminie..

Na przełomie września i października 1791 roku Konstytuanta rozwiązała się, a jej członkowie przysięgli, że żaden z nich nie będzie się starał o wybranie do nowego zgromadzenia.

Niebawem po rozwiązaniu Konstytuanty, powołano Zgromadzenie "Górali" ("Montagnards"), które liczyło 745 członków. Jego skład tworzyły następujące formacje polityczne i społeczne :

1. Trzej przedstawiciele stanu chłopskiego i czterech przedstawicieli stanu rzemieślniczego,

2. 136 jakobinów (członków Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji), stronnictwo lewicowe,

3. Felienaci (odszczep jakobiński powstały w 1790 roku), reprezentanci wyższej warstwy burżuazji, zasilani przez liberalną szlachtę francuską,

4. Żyrondyści (odszczep jakobiński) jako reprezentanci wielkiej i średniej burżuazji handlowej i finansowej,

5. Górale (radykalna grupa jakobinów), stronnictwo, którego nazwa pochodzi od miejsca zajmowanego w Zgromadzeniu (Konwencie Narodowym).

W wyniku walk pomiędzy poszczególnymi stronnictwami, z początkiem czerwca 1793 roku do władzy doszli jakobini, którzy realizowali politykę dyktaturalną.

Dnia 24 czerwca 1793 roku jakobini uchwalili swoją konstytucję, zwaną popularnie "Konstytucją Jakobińską". Ustawa zasadnicza, przyjęta w referendum ludowym uchodzi za najbardziej postępową konstytucję burżuazyjną. Jakobini powierzyli władzę wykonawczą Radzie Wykonawczej (Conseil Exécutif), która składała się z 24 członków wybieranych przez Ciało Ustawodawcze. Co roku połowa składu Rady musiała ustępować. Głównym zadaniem członków Rady było mianowanie i odwoływanie naczelnych kierowników administracji (agents en chef) spoza swojego grona.

Konstytucja jakobińska dokonała również znaczących zmian w organizacji administracji lokalnej, wzmacniając wpływ władz centralnych w organach terytorialnych :

1. zniesienie rad generalnych i urzędów syndyka w departamencie i utrzymanie jedynie dyrektoriatów, ale z bardzo ograniczonymi kompetencjami,

2. zastąpienie syndyków w dystryktach i gminach agentami narodowymi (agents nationaux), mianowanymi i odwoływanymi przez Konwent Narodowy. Ich funkcje to przede wszystkim wprowadzanie ustaw w życie i donoszenie władzom o opieszałościach w wykonywaniu aktów prawnych. Działalność agentów narodowych była kontrolowana i nadzorowana przez komisarzy (représentants en mission) delegowanych przez Konwent Narodowy.

Jakobini utracili władzę w państwie w efekcie przewrotu termidoriańskiego, którego dokonała bogata burżuazja 27 lipca 1795 roku (9 termidora). Nowo wybrany Konwent Narodowy szybko zajął się redagowaniem nowej konstytcji. Zwieńczeniem prac legislacyjnych było uchwalenie Konstytucji Dyrektorialnej z 22 sierpnia 1795 roku (5 fructidor III r.). Nowa ustawa zasadnicza weszła w życie 27 października 1795 roku po pozytywnym referendum ludowym.

Władza wykonawcza według Konstytucji z 1795 roku miała być sprawowana przez organ kolegialny, pięcioosobowy Dyrektoriat, którego członków wybierała Rada Starszych z listy uchwalonej przez Radę Pięciuset. Każdy Dyrektor sprawował powierzoną mu funkcję 5 lat, a co roku ustępował jeden z nich. Dyrektoriat mianował od 6 do 8 ministrów i sekretarza. Osoby sprawujące funkcję Dyrektora lub ministra nie mogły być jednocześnie członkami którejkolwiek z Izb ustawodawczych. Dyrektoriat mógł komunikować się z Izbami tylko w drodze wymiany pism.

Dnia 9 listopada 1799 roku (18 brumaire) Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu, kończąc tym samym rządy pod sztandarem Konstytucji Konsularnej. Napoleon wprowadził dyktaturę wojskową, a Ciało Prawodawcze po raz ostatni zebrało się w roku 1800. Zwołano dwie komisje, każda po 25 osób, które miały wydawać zarządzenia na wniosek dyktatora.

Z inicjatywy Napoleona dnia 13 grudnia 1799 roku uchwalono Konstytucję Konsularną, dzięki której cała władza faktyczna spoczywała w rękach jednej osoby (pierwszego konsula). Ustawa zasadnicza ustanawiała pierwszego konsula jako dzierżyciela całej władzy państwowej oraz konsulów drugiego i trzeciego, którzy mieli jedynie głos doradczy. Konsulowie byli wybierani na 10 lat, z możliwością ponownego wyboru. Najpoważniejsze kompetencje konstytucja przyznała pierwszemu konsulowi :

1. Ogłaszanie ustaw przygotowanych przez Radę Stanu oraz mianowanie i odwoływanie członków tej Rady,

2. Powoływanie i dymisjonowanie ambasadorów, posłów, oficerów, członków administracji lokalnej i komisarzy rządowych pracujących przy trybunałach,

3. Mianowanie (ale nie odwoływanie) sędziów karnych i cywilnych (oprócz sędziów pokoju i sędziów sądu kasacyjnego).

Napoleon I Bonaparte na mocy dwóch uchwał Senatu uzyskał dwie godności, dzięki którym umacniał swoją władzę polityczną i faktyczną.

Dnia 4 sierpnia 1802 roku Senat wydał uchwałę Senatus Consultum organiczne, na mocy której Napoleon stał się dożywotnim konsulem.

Dnia 18 maja 1804 roku Senat wydał uchwałę Senatus Consultum organiczne, na mocy której Napoleon uzyskał tytuł Cesarza Francuzów.

Określenie „epoka napoleońska” oznacza okres w historii Europy, trwający od 1799 r. do 1815 r. Te zaledwie szesnaście lat obfitowało w wiele istotnych wydarzeń politycznych i społecznych. Zmieniła się mapa ówczesnej Europy, za sprawą podbojów wojsk napoleońskich, zawieranych sojuszów, ale także upowszechniły się oświeceniowe zdobycze rewolucji francuskiej (szczególnie te z zakresu prawa). Napoleon Bonaparte zamknął więc niejako okres rewolucji, przyczyniając się jednocześnie do upowszechnienia jej haseł i idei.

Bonaparte wyrósł na fali rewolucji francuskiej. Już wówczas był dobrze zapowiadającym się wojskowym, dzięki którego sukcesom rosła wiara w siłę Francji. Kompromitacja elit rewolucyjnych pozwoliła mu dojść do władzy. Właśnie w nim społeczeństwo widziało gwaranta suwerenności państwa. Kiedy obejmował władzę miał zaledwie 30 lat. Był człowiekiem ambitnym, znającym swoją wartość. Ale jednocześnie z racji tego, że pochodził z biednej rodziny, nie miał licznych towarzyskich koneksji. Mimo tego zapisał się na kartach historii.

1. Polityka wewnętrzna.

9 XI 1799 r. powołany został do życia konsulat. Faktycznie ten typ rządów był rodzajem dyktatury wojskowej. Napoleonowi splendoru i sławy przyczyniły zwycięstwa odniesione we Włoszech i w Egipcie nad wojskami I koalicji antynapoleońskiej. Sprawując dyktatorską władzę, realizował jednocześnie interesy burżuazji, dbając o rozwój przemysłu i handlu. Organizował roboty publiczne, które dawały możliwość pracy rzeszom osób bezrobotnych. Zakazane zostały strajki. Chłopi poparli Napoleona po tym jak zagwarantował im posiadanie uprawianej dotychczas przez nich ziemi. Przeprowadzona została reforma administracji. W 1811 r. cały kraj podzielono na departamenty. Na ich czele został postawiony prefekt, który osobiście odpowiadał za to co działo się na podporządkowanym mu obszarze. Ograniczeniu uległy polityczne swobody obywatelskie. Zniesiona została wolność prasy, likwidowano konsekwentnie opozycję polityczną (zarówno prawicową, a więc monarchistów, jak i lewicową - jakobinów). Urząd ministra policji sprawował - Józef Fouche. Dzięki niemu i aparatowi policji władze były w stanie monitorować wszystkie posunięcia przeciwników.

Istotnym wydarzeniem było wydanie Kodeksu Napoleona w 1804 r. Zawierał on przepisy prawa karnego, cywilnego i handlowego. Ponadto zapewniał obywatelom równość wobec prawa, wolność wyznania i równouprawnienie religii. Gwarantował swobodę działalności gospodarczej i nienaruszalność własności prywatnej. Podobne Kodeksy były później wprowadzane w państwach uzależnionych od Francji napoleońskiej, m. in. w Księstwie Warszawskim.

Bonapartego nie zadowalał tytuł pierwszego konsula i w 1804 r. koronował się na cesarza. Ponownie więc zmianie uległ ustrój Francji. Z republiki stała się monarchią. Napoleon rozpoczął dyktatorskie rządy. Prawdopodobnie dążył do założenia własnej dynastii, do dziedziczności korony i utrwalenia swego panowania. Na tronach podbijanych przez siebie państw osadzał oddanych mu ludzi bądź swoich krewnych.

2. Polityka zagraniczna. Konflikty militarne.

Wojny napoleońskiej Francji były kontynuacją konfliktów toczonych jeszcze przez republikę a później Dyrektoriat. Lata 1802 - 1803 to lata pokoju. Reszta to czas ciągłych wojen. Przeciwnicy Francji zrzeszali się w kolacjach antynapoleońskich.

W 1803 r. Napoleon rozpoczął przygotowania do ataku na Anglię. W październiku 1805 r. rozegrała się wielka bitwa morska pod Trafalgarem. Zakończyła się sukcesem floty angielskiej. W tej sytuacji plany francuskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie stały się nierealne. Po stronie Anglii do walki przyłączyły się Austria i Rosja. Powstała III koalicja. Napoleon w bitwie pod Austelitz (4 XII 1805 r.) zadał wojskom kolacji druzgocącą klęskę. IV koalicję utworzyły Prusy i Rosja, zaniepokojone sukcesami francuskimi. Ale i one zostały pobite. Prusy poniosły klęskę w bitwach pod Jeną i pod Auerstaedt. Wojska napoleońskie w toku działań wkroczyły na teren dawnych ziem polskich. W 1806 r. wybuchło powstanie polskiej ludności skierowane przeciwko pruskiemu zaborcy. Walki z koalicją zakończył pokój w Preszburgu (1806 r.) i w Tylży (1807 r.). Na mocy pierwszego z nich Austria utraciła posiadłości w południowo-zachodnich Niemczech, Wenecję, Dalmację i Istrię. Przestała być także hegemonem w Rzeszy. Utworzony został Związek Reński pod nadzorem Francji. Z części terytorium odebranego Prusom zostało utworzone Księstwo Warszawskie. Napoleon nie był w stanie zakończyć drogą militarna konfliktu z Anglią, dlatego zdecydował się na wprowadzenie blokady kontynentalnej Wysp Brytyjskich. Od 1806 r. porty Francji i jej sprzymierzeńców zostały zamknięte dla angielskich statków. Tym samym przemysł brytyjski pozbawiony został swoich największych rynków zbytu. To posunięcie nie dało Napoleonowi zwycięstwa. Anglia mimo że osłabiona nadal gotowa była wspierać wszelkie akcje wymierzone przeciwko swojemu kontynentalnego przeciwnikowi.     

Lata 1807 - 1812 to czas sukcesów Napoleona i jego polityki zagranicznej. Udało mu się wówczas uzależnić od siebie szereg państw m. in. Księstwo Warszawskie, Królestwo Włoch, Królestwo Neapolu. Państwami sprzymierzonymi były Rosja, Prusy czy Dania. Czasowy sojusznik - Austria, po wypowiedzeniu wojny i przegranej w bitwie pod Wagram, została zdegradowana do roli państwa uzależnionego. Trudności miał Napoleon z Hiszpanią. Zamierzał osadzić na tronie tego kraju swojego brata Józefa. Powstańcy hiszpańscy, których wspierała Anglia, stawili skuteczny opór Francji. Za czasów panowania Bonapartego zwiększyło się terytorium francuskie. Przyłączone zostały Belgia, Holandia, północne Niemcy, a na południu cześć północnych Włoch, Dalmacja i Istria. W tym też czasie Francja po raz pierwszy swoimi wpływami sięgnęła Morza Bałtyckiego.    

Od 1809 r. zaczęły się psuć stosunki pomiędzy Francją a jej sojusznikiem Rosją. Powodem było m. in. powiększenie obszaru Księstwa Warszawskiego, kosztem zdobyczy w konflikcie z Austrią. Ta sytuacja rodziła możliwość a zarazem obawę, że przy francuskiej pomocy zostanie wskrzeszone państwo polskie. Rosja, jako partner handlowy Wysp Brytyjskich, także bardzo niekorzystnie odczuła skutki blokady kontynentalnej. Car Aleksander I nie przestrzegał porozumień pokojowych z Tylży i faktycznie wspierał Anglię w jej konflikcie z Francją. Napoleon widząc, że dotychczasowy sojusznik odwrócił się od niego, zdecydował się na rozwiązanie siłowe. Do wojny z Rosją wystawił armię liczącą 600 tys. żołnierzy i 1300 armat. Źle bojowej sprawności wojska wróżył jej mieszany skład. 60% stanowili Francuzi, resztę sojusznicy Francji różnej narodowości, w tym także Polacy. Dowództwo nad wojskami rosyjskimi objął Michaił Kutuzow. Pod swoją komendą miał 220 tys. żołnierzy i do użytku 900 armat. W obliczu znacznie mniejszej armii Kutuzow przyjął taktykę unikania walnej bitwy i cofał się przed napierającymi Francuzami. Ci w trakcie ofensywy zdołali zająć Smoleńsk i podążali w kierunku Moskwy. Największą bitwą tej kampanii była bitwa pod Borodino (5-7 IX 1812 r.). Nie przyniosła jednak rozstrzygnięcia. Obie strony poniosły duże straty. Wojska rosyjskie wycofały się z Moskwy. Nadeszła zima 1812/1813 r. Sytuacja wojsk francuskich stacjonujących w stolicy państwa rosyjskiego zaczynała się pogarszać. Brakowało żywności, odzieży i posiłków. Coraz trudniej było utrzymać władzę w mieście. W tej sytuacji Napoleon zarządził odwrót. W czasie drogi powrotnej większość żołnierzy zginęła z głodu, z wyczerpania i z mrozu. Dotychczasowi sojusznicy zostawili Napoleona. Powstała kolejna koalicja  antynapoleońska. Ocalałe resztki „Wielkiej Armii” zmierzyły się w nią w bitwie pod Lipskiem (16-19 X 1814 roku). Ta bitwa rozstrzygnęła losy Europy. Napoleon poniósł druzgocącą klęskę. Został zmuszony do abdykacji (6 IV 1814 r.). Na tron we Francji wróciła rodzina Burbonów w osobie brata ostatniego króla Ludwika XVI - Ludwika XVIII.  Bonapartemu pozwolono zachować tytuł cesarski. Ponadto do końca życia otrzymał we władanie wyspę u wybrzeży Włoch - Elbę.       

We Francji nastąpiła kolejna zmiana ustroju. Powróciła monarchia. Przywrócone zostały granice francuskie sprzed 1792 r. Ustaleniem porządku i pokoju w Europie miał się zająć kongres, którego obrady postanowiono zwołać do Wiednia.

W chwili gdy trwały obrady, zupełnie niespodziewanie Napoleon uciekł z Elby. 1 III 1815 r. wylądował wraz z niewielkimi oddziałami na południu Francji. Rządy Burbonów bardzo szybko zaczęły być krytykowane. Niezadowolenie społeczeństwa wykorzystał Napoleon. Zgromadził wokół siebie wiernych mu ludzi i po raz kolejny sięgnął po władzę. Te wydarzenia określa się mianem „stu dni Napoleona”. Obradujący w Wiedniu rządzący państw europejskich od razu zareagowali. Zorganizowano armię, która pod Waterloo, na terenie Belgii stawiła czoło wojskom napoleońskim. To było miejsce ostatecznej klęski Bonapartego. Na tron powrócił Ludwik XVIII. Natomiast Napoleona Anglicy wywieźli na Wyspę Świętej Heleny. Tu zmarł w 1821 r.

Bilans epoki napoleońskiej

Lata panowania i podbojów napoleońskich to czas wielkich zmian na kontynencie europejskim, zmian które dokonywane były w sposób bardzo szybki. Napoleon Bonaparte, jako że wyrósł w cieniu rewolucji potrafił wcielić jej ideały w życie, ale co chyba bardziej istotne wykorzystać je do swoich celów. Stworzył system podległych mu państw, których władcy gotowi byli reagować na każde skinienie ręką cesarza Francji. Państwom, które powstawały z jego inicjatywy narzucał ustrój polityczny i społeczny.

Jednocześnie Europa po trwających tyle lat wojnach, była kontynentem zrujnowanym i zniszczonym. Ocena epoki napoleońskiej jest bardzo niejednoznaczna, podobnie zresztą jak i osoby samego Napoleona. Dla niektórych narodów, np. Anglików, Hiszpanów jest on uosobieniem tyrana, natomiast dla Polaków był sojusznikiem ich sprawy, sprawy polskiej. Polacy widzieli w nim tego, który pomoże im odzyskać ich państwo. Do dziś z Napoleonem wiąże się legenda przedstawiająca go jako ambitnego, zdolnego człowieka pochodzącego ze społecznych nizin, który dzięki swojemu uporowi wspiął się na szczyt.

Wojna krymska (l. 1853-1856)

PRZYCZYNY

a) pośrednie

• wojna turecko-egipska w latach 1839-1840 wykazała ogromną słabość polityczną Turcji. Stąd każde z mocarstw starało się uzależnić Turcję od siebie Dążenia te wynikały z motywów politycznych i ekonomicznych,

• rosyjski handel czarnomorski przewyższał o 50% handel przechodzący przez porty bałtyckie i białomorskie, konkurował skutecznie z handlem angielskim i francuskim w Turcji i Persji. Mając protektorat nad Mołdawia i Wołoszczyzna Rosja utrudniała morski eksport zboża z tych krajów do Anglii,

• stąd W. Brytania była zdecydowana nie dopuścić do opanowania ekonomicznego Turcji przez Rosję, paraliżowała wpływy rosyjskie nad Bosforem, wzmacniała wojskowo Turcję, gotowa była do kompromisu z Francją na wschodzie, by powstrzymać wpływy rosyjskie nawet drogą militarną,

• dla Austrii ekspansja rosyjska była również niebezpieczna, utrudniała bowiem handel austriacki idący Dunajem ku Morzu Czarnemu Ekspansja Rosji oznaczała dla Austrii początek okrążenia ekonomicznego i politycznego od wschodu i południa,

• obawa burżuazji francuskiej przed zachwianiem dotychczasowej równowag w wyniku wzrostu ekspansji rosyjskiej,

• dążenie Rosji do podziału Turcji lub wpływów w Turcji między Rosję i Wielką Brytanię, z zachowaniem dla Austrii zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego,

• wzrost napięcia w stosunkach Rosji z Turcją pod wpływem żądań Rosji i Austrii wydania patriotów węgierskich i polskich, którzy po klęsce rewolucji na Węgrzech znaleźli schronienie w Turcji. Po konsultacjach z Londynem i Paryżem sułtan odmówił, zobowiązując się jednak, że powstrzyma emigrantów od działania na szkodę Rosji i Austrii,

b) bezpośrednie

• żądanie Rosji uregulowania sprawy miejsc świętych i uznania prawa Rosji do opieki nad wszystkimi prawosławnymi w Turcji. Porta odmówiła, a angielskie i francuskie okręty wojenne popłynęły ku Cieśninie Dardanelskiej. Z końcem VI 1853 r. Rosjanie weszli do Mołdawii i na Wołoszczyznę.

PRZEBIEG

• 16 X 1853 r. Turcja wydała Rosji wojnę,

• 18 XI 1853 r. admirał Paweł Nachimow rozbił flotę turecką pod Synopą na północnym wybrzeżu Małej Azji,

• 13 II 1854 r. Wielka Brytania i Francja wystosowały do Rosji ultimatum, grożąc wojną, jeśli Rosja w ciągu dwóch miesięcy nie opuści Mołdawii i Wołoszczyzny. Mikołaj I zwrócił się o pomoc do swoich wypróbowanych dotąd sojuszników Austrii i Prus. W przypadku Austrii był pewny, że przynajmniej pozostanie ona życzliwie neutralna, choćby z tytułu wdzięczności za pomoc rosyjską przeciw Węgrom w okresie Wiosny Ludów. Spotkało go jednak przykre rozczarowanie. Państwa te zajęły bowiem postawę "nieżyczliwej neutralności". Związane sojuszem z Turcją Anglia i Francja wydały 31 III 1854 r. wojnę Rosji,

• Austria natomiast nie mogła się zdecydować ani na wypowiedzenie wojny Rosji, ani na prawdziwą neutralność, choć formalnie pozostała neutralna w tej wojnie. W konsekwencji wysłała znaczne oddziały do Siedmiogrodu i zdecydowanie zażądała opuszczenia księstw naddunajskich przez wojska rosyjskie. Rosjanie musieli odejść spod Sylistrii, wycofać się za Dunaj i opuścić oba księstwa w VIII 1854 r., zajęte potem przez Austriaków. Front naddunajski przestał istnieć,

• nie mogąc uzyskać austriackiej pomocy militarnej Wielka Brytania i Francja skłoniły do wzięcia udziału w wojnie Sardynię. Na Krym wysłano piętnastotysięczny korpus sardyński, który w wojnie nie odegrał istotniejszej roli,

• w IX 1854 r. desant sprzymierzonych na Krymie (60 tys. żołnierzy). Armia ta zadała 8 IX Rosjanom ciężką klęskę nad rzeką Almą,

• IX 1855. r. - kapitulacja Sewastopola. Oblężony i zdany na własne siły Sewastopol bronił się zaciekle przez 349 dni. Flotę rosyjską zatopiono u wejścia do portu, by uniemożliwić przeciwnikowi wtargnięcie do twierdzy. W czasie ustawicznego bombardowania artyleryjskiego w Sewastopolu zginęło 73 tys. ludzi. W końcu II 1855 r. Rosjanie ponieśli klęskę pod Eupatorią, a 15 IX 1855 r. sojusznicy zdobyli kurhan małachowski, czyniąc obronę miasta beznadziejną. Obroną Sewastopola początkowo dowodził książę Aleksander Mienszykow, a następnie gen. Michał Gorczakow (późniejszy namiestnik Królestwa Kongresowego),

Przyczyny przegranej Rosji

• Rosja Mikołaja I była pod względem gospodarczym przysłowiowym kolosem na glinianych nogach. Zacofanie ekonomiczne kraju, upadek rosyjskiej metalurgii w czasach gdy Europa Zachodnia rozwijała się szybko (w latach 1800-1850 udział Rosji w produkcji surówki żelaza spadł z 21,5% produkcji światowej do ok. 5,5%) musiały się odbić ujemnie na pozycji militarno-politycznej Rosji,

• przewagą techniczna Wielkiej Brytanii i Francji skonkretyzowała się w postaci lepszej broni na polu walki i bardziej nowoczesnego przygotowania zaplecza,

• Rosja nie miała połączenia kolejowego z Krymem (ogólna długość linii kolejowych w Rosji w tym czasie wynosiła 1050 km) i w rezultacie zaopatrzenie na front było dostarczane zaprzężonymi w woły wozami, które w dodatku często ginęły na bezdrożach Ukrainy,

• w efekcie mimo waleczności swych żołnierzy Rosja przegrała. W II 1855 r. Mikołaj I zmarł (mówiono, że złe wiadomości z frontu przyczyniły się do tego). W rok po jego śmierci podpisany został w Paryżu traktat pokojowy W tym okresie już (odwołując się do słów Mickiewicza) poselstwo paryskie nie "lizało stóp" cara jak w czasach powstania listopadowego, lecz występowało w roli zwycięzcy. Na szczęście dla następcy Mikołaja I. Aleksandra II. warunki pokoju nie były tak twarde, jak można by się spodziewać,

• Napoleon III już w czasie rokowań pokojowych starał się nawiązać przyjazne stosunki z Rosją.

TRAKTAT PARYSKI - 30 III 1856 ROKU

• podpisany przez Wielka Brytanię, Francję, Sardynię, Austrię, Rosję i Prusy. Rosja zwracała Turcji zajęty Kars, sojusznicy ustępowali z Sewastopola, Bałakławy, Eupatorii, Kerczu, Kinburnu i wszystkich innych punktów zajętych w czasie działań wojennych,

• Turcja utrzymywała zwierzchnictwo nad Mołdawią Wołoszczyzną i Serbią, ale garnizony tureckie mogły się znajdować tylko w Serbii. Wszystkie państwa, sygnatariusze traktatu, brały na siebie opiekę nad chrześcijanami w Turcji,

• Rosja ustępowała z południowej części Besarabii i delty Dunaju - tereny te miały zostać przyłączone do Mołdawii. Wprowadzono na Dunaju swobodę żeglugi i ogłoszono neutralność Morza Czarnego. Nie wolno było odtąd ani Rosji, ani Turcji utrzymywać tam okrętów wojennych, ani też arsenałów na wybrzeżach. Do traktatu dołączono konwencje o zamknięciu cieśnin dla okrętów wojennych i o demilitaryzacji Wysp Alandzkich,

• wprowadzono wolność żeglugi na Dunaju, a zasada ta miała być uważana "odtąd za część powszechnego europejskiego prawa narodów",

• 16 IV 1856 r. ogłoszono deklarację w przedmiocie prawa wojny morskiej, gdzie m.in. po raz pierwszy skodyfikowano pojęcie blokady morskiej.

Skutki pokoju paryskiego

• załamanie się w wyniku wojny krymskiej systemu Metternicha głoszącego, że w interesie stabilności prawowite, koronowane głowy w Europie muszą być zachowane, że ruchy narodowe i liberalne muszą być zdławione, że stosunki pomiędzy państwami musi kształtować consensus pomiędzy podobnie myślącymi władcami. W rezultacie doprowadziło to w następnych dekadach do licznych konfliktów: wojna Piemontu i Francji przeciw Austrii (1859 r.), wojna o Szlezwik-Holsztyn (1864 r.). wojna austriacko-pruska (1866 r.) i francusko-pruska (1870 r.). Z tego zamieszania wyrosła nowa równowaga sił w Europie,

• polityczne zakończenie funkcjonowania Świętego Przymierza, gdyż po przeciwnych stronach starły się w wojnie państwa tworzące jego podstawę,

• Wielkiej Brytanii udało się złamać rosyjski nacisk na Turcję, w wyniku wojny i kongresu paryskiego poprawiła się jej pozycja międzynarodowa,

• upadek autorytetu i prestiżu Rosji na arenie międzynarodowej, wojna wydatnie zmniejszyła znaczenie Rosji na Bliskim Wschodzie. Straty Rosji mogłyby być jeszcze większe, gdyby nie życzliwa wobec niej postawa na kongresie Francji, która nie chciała zbytnio osłabiać Rosji, by nie zyskała na tym nadmiernie Wielka Brytania,

• rozpoczęcie procesu politycznego prowadzącego do zjednoczenia i utworzenia państwa rumuńskiego. Na początku 1862 r. Zgromadzenie Narodowe proklamowało utworzenie Rumunii na czele z księciem Aleksandrem Cuzą, a od 1866 r. z dynastią Hohenzollernów,

• poważną porażkę polityczną poniosła Austria, która swą agresywną neutralnością zraziła sobie Rosję, ale nie pozyskała ani Francji, ani Wielkiej Brytanii. Była teraz zupełnie izolowana w Europie,

• wynik wojny krymskiej przekreślił także rozbudzone w czasie jej trwania nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Napoleon III wysuwał wprawdzie sprawę polską, ale nigdy wyraźnie, rząd brytyjski z wyjątkiem Palmerstona był jej przeciwny w obawie przed rewolucją w Europie i zmianą tam równowagi sił, choć zgodził się na utworzenie na swoim żołdzie dywizji polskiej Władysława Zamoyskiego. Z powodu protestów Austrii nie użyto jej na placu boju. Czynną rolę odegrał natomiast pułk kozaków sułtańskich, który utworzył dawny agent ks. Adama Czartoryskiego, Michał Czajkowski (Sadyk Pasza).

SKUTKI WEWNĘTRZNE DLA ROSJI

klęska uwidoczniła konieczność reform wewnętrznych w Rosji za Aleksandra II (l. 1855-1881), czyli nastąpiła tzw. odwilż posewastopolska:

• reformy w Rosji - 19 II 1861 r. reforma chłopska, zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, nadanie wolności osobistej, specyficzne uwłaszczenie;

• ustawa o powołaniu organów samorządu terytorialnego (ziemstw); nowa ustawa o sądownictwie likwidująca dawne sądownictwo stanowe, wprowadzająca niezawisłość i nieusuwalność sędziów, likwidująca kary cielesne, wprowadzono sądy przysięgłych, oskarżeni mieli odtąd prawo do obrony (1864 r. ustawa o miastach regulująca system samorządu miejskiego (1870 r.); reforma wojskowa, skrócenie czasu służby (1874); ustawa o szkolnictwie wyższym z 1863 r. przywracająca uniwersytetom autonomię ograniczoną za Mikołaja I, nowa ustawa o cenzurze (1865 r.); ustępstwa w sprawie autonomii Finlandii.

Ekspansja kolonialna w Afryce w XIX wieku.

Kolonializm -zapoczątkowany jeszcze w okresie wielkich odkryć geograficznych system politycznego i gospodarczego opanowania i wykorzystania obszarów mniej rozwiniętych przez kraje dobrze rozwinięte.

Na początku XIX wieku niewiele było w Afryce kolonii europejskich. Do najważniejszych należał Kraj Przylądkowy na szlaku do Indii, który Wielka Brytania uzyskała dzięki postanowieniom Kongresu Wiedeńskiego. Wzdłuż Morza Śródziemnomorskiego Czerwonego ciągnęły się posiadłości Imperium Otomańskiego. Angola i Mozambik były posiadłościami Portugalii.

Kiedy Francuzi i Egipcjanie wspólnymi środkami wybudowali Kanał Sueski, Wielka Brytania zaczęła dążyć do przejęcia nad nim kontroli. Ta wodna arteria skracała, bowiem drogę do perły Brytyjskiej Korony - Indii. W 1875 zakupiono pakiet kontrolny akcji od Izmalea Paszy (chedyw Egiptu), a w 1882 pod pozorem tłumienia zamieszek wewnętrznych pozyskali faktyczną władzę w Egipcie. W należącym wówczas do Egiptu Sudanie wybuchło powstanie przeciw dominacji brytyjskiej. Dowodził nim Muhammad Armada Abu Ahaha. Mahdi (Pomazaniec Boży) był charyzmatycznym religijnym przywódcą i wojownikiem. Stworzył silną armię i ogłosił niepodległość Sudanu. Po śmierci Mahdiego Brytyjczycy po raz kolejny próbowali podporządkować sobie Sudan. Mimo ogromnej przewagi udało im się to dopiero w roku 1898. Państwu temu nadano statut kondominium (czyli terytorium wspólnie rządzone przez Egipt i Wielką Brytanię). Faktyczną władzę sprawował jednak brytyjski gubernator.

W roku 1830 Francja rozpoczęła podbój Algierii. Zajęło jej to 20 lat ale kraj ten stał się dla Francuzów "drugą ojczyzną". W 1881 opanowali Tunezję. Dalsza ekspansja Francji w Afryce północnej zmierzała do opanowania Maroka, którym zainteresowane były także Niemcy, Wielka Brytania i Hiszpania. W 1912 roku strony konfliktu porozumiały się co do podziału Maroka. Jego większa część stała się protektoratem francuskim, mniejsza przypadła Hiszpanii. Niemcy, w zamian za rezygnację ze swych pretensji do otrzymały od Francji część jej posiadłości w Afryce Równikowej.

W czasie kiedy Francuzi kolonizowali Afrykę północno - zachodnią i środkową (Czad, Kongo Francuskie), Brytyjczycy opanowali Afrykę Wschodnią. Do zderzenia się konkurentów w podboju Afryki doszło 19 września 1898 roku na terenie Sudanu, w pobliżu fortu w Faszodzie. Odziałami brytyjskimi dowodził lord Horatio Kitcher, a francuskimi kapitan Jean Marchand. Incydent ten omal nie doprowadził do wojny brytyjsko - francuskiej. Po roku osiągnięto kompromis, który regulował granice ekspansji obydwu mocarstw między rzekami Nilem i Kongo.

Kiedy w latach osiemdziesiątych nasiliła się emigracja brytyjska do Kraju Przylądkowego zamieszkujący te tereny Burowie (holenderscy osadnicy)przenieśli się na północ. Po Wielkim Treku (wędrówce) wędrówce pokonaniu Zulusów utworzyli tam dwie własne kolonie: Transwal i Oranię. Kiedy jednak znaleziono na zajętych przez Burów terenach złoża złota i diamentów Wielka Brytania podjęła próbę podporządkowania ich sobie i rozpoczęła akcję "okrążania" republik burskich. I w niedługim czasie opanowali również tereny przyległe: Zanzibar, Ugandę, Rodezję, Beczuanę. Licząc na sprawność swej armii i zagraniczną pomoc (Portugali i Niemiec) Burowie zdecydowali się odpowiedzieć zbrojnie na brytyjskie prowokacje. Po zaciekłych trzyletnich walkach, wyniszczeni wojną totalną Burowie musieli skapitulować. Brytyjczycy nie tylko wprowadzili nową taktykę wojenną tj. szyk rozproszony, wymyślili ochronne płaszcze dostosowane do warunków pustynnych (trencze w kolorze khaki),ale także zastosowali barbarzyńskie represje wobec ludności cywilnej, którą zamykano w obozach koncentracyjnych. Z terenów podbitych w czasie wojny burskiej oraz z Kraju Przylądkowego utworzono w 1910 roku Związek Południowej Afryki. Państwo to uzyskało status dominium, a autonomiczne rządy objęli Burowie.

W wyścigu o podporządkowanie sobie Afryki uczestniczyły także inne europejskie państwa. W latach osiemdziesiątych zainteresowały się Afryką Niemcy i Włochy. Ponieważ Afryka Północna, będąca naturalnym celem do ekspansji włoskiej został już podporządkowana Francji, państwo włoskie zdecydowało się na podbój Erytrei i Somalii w Afryce Wschodniej. Podbiło także Trypolitanię i Cyrenajkę. Zachowała natomiast niepodległość Etiopia, której wojska rozgromiły włoską armię w bitwie pod Aduą. Mimo iż niemiecki "żelazny kanclerz" uważał podbój koloni tylko za niepotrzebne obciążanie budżetu uległ presji rodzimych przedsiębiorców i handlowców. Niemcy zajęły obszary w Afryce Południowo - Zachodniej i Wschodniej (Niemiecka Afryka Wschodnia, Afryka Południowo Zachodnia, Kamerun, Togo). Także Belgi udało się zdobyć posiadłość w Afryce. Zainwestowawszy swoje własne kapitały, belgijski władca, Leopold II zajął obszar Afryki Środkowej, w dorzeczu Kongo. Powstało tam państwo - Kongo, stanowiące prywatną własność króla Belgii. Stare potęgi kolonialne straciły na znaczeniu. Portugali utrzymała swoje kolonie to jest Mozambik i Angolę, a Hiszpania posiadała tereny Sahary, Gwinei oraz część wybrzeża marokańskiego.1

---