CZY MUZYKĄ MOŻNA LECZYĆ ?

Muzykoterapia stanowi najstarszą i najbardziej rozwiniętą formę terapii przez sztukę. Związek między muzyką a medycyną sięga początków historii ludzkości. Leczenie muzyką znane było już w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. W antycznej Grecji powstawały teorie Pitagorasa i Platona o leczniczym wpływie muzyki na organizm człowieka. Arystoteles (384 - 322 p.n.e.) uważał, iż muzyką można oddziaływać na człowieka, gdyż wyzwala ona jego stany afektywne i właśnie takim synonimem oczyszczenia, czyli ,,katharsis”, były dla niego tańce kultowe.

Eksplozja zainteresowań tą problematyką przypada na XVII i XVIII wiek.

Badacze i teoretycy tego okresu jak np. Kircher, Brendel, Nikolai czy Roger byli zwolennikami metody leczenia muzyką opartą na założeniach medycznych i filozoficznych.

W XIX wieku nie stworzono żadnych nowych koncepcji teoretycznych na temat leczenia muzyką, dopiero po II wojnie światowej, muzykoterapia zyskała charakter naukowy i zaczęto ją traktować jako równorzędną z innymi gałęziami medycyny.

W Polsce pionierami muzykoterapii w okresie XX - lecia międzywojennego byli prof. Aleksandrowicz i dr Cwynar. Przez wiele lat głównymi ośrodkami w zakresie rozwijania różnych metod i form w zakresie muzykoterapii były - Akademia Muzyczna we Wrocławiu, gdzie działał prof. T. Natanson oraz Klinika Nerwic Instytutu Psychoneurologicznego w Warszawie, w której dr E. Galińska przez długi okres prowadziła muzykoterapię grupową.

Rozwój muzykoterapii, jak wynika z poznanych publikacji, przebiega w dwóch różnych kierunkach: na terapię indywidualną i grupową.

Muzykoterapia indywidualna zakłada oddziaływanie muzyką na każdą jednostkę. Całe postępowanie terapeutyczne, tj. metody, środki i czas trwania, jest zależne od wzajemnych relacji między terapeutą a pacjentem oraz od rodzaju dolegliwości. Muzyka traktowana jest jako samodzielny ,,lek”, który niekiedy może zastąpić środki farmakologiczne, niezależny od psychoterapii.

Kierunek ten reprezentowany jest głównie przez szkołę szwedzką, a propagatorem tej koncepcji jest Pontvik.

Muzykoterapia grupowa rozwinęła się w szkole amerykańskiej, która opiera swą działalność na opisie zaobserwowanych reakcji powstałych podczas słuchania muzyki różnych stylów. Podobne poglądy prezentuje większość polskich muzykoterapeutów.

Większe efekty terapeutyczne daje muzykoterapia w połączeniu z innymi

formami oddziaływania, tj. łączenie muzyki ze śpiewem, ruchem, tańcem, słowem, rysowaniem, pisaniem, światłem i dotykiem. Podczas słuchania muzyki, która działa przede wszystkim na emocje, następuje wpływ sfery słuchu na wzrok, somestezję i kinestezję.

Współczesne badania psychologów i pedagogów szkolnych dowodzą, iż w śro­dowisku przedszkolnym i szkolnym ob­serwuje się wzrastającą liczbę dzieci z zaburzeniami w rozwoju osobowości. Dzieci te mają trudności w nauce, w do­stosowaniu się do otoczenia, nierzadko sprawiają kłopoty wychowawcze rodzi­com i nauczycielom.

U wielu uczniów stwierdza się znacz­ny stopień nadpobudliwości; mają obni­żone procesy hamowania, słabo kontro­lują swoje zachowania, z trudem odróż­niają to, co jest dobre, słuszne, od tego, co złe i niepożądane. Są nadmiernie ru­chliwi, impulsywni, przekorni, często używają obraźliwych zwrotów.

W grupie uczniów z zaburzeniami ner­wicowymi obserwuje się także dzieci z

obniżoną aktywnością psychoruchową; sprawiają wrażenie bardzo powolnych, ociężałych, biernych, niezdecydowanych i niesamodzielnych. Często postrzega się je jako mało zdolne, gdyż w pracy po­trzebują więcej czasu na opanowanie określonego materiału. W istocie ich po­ziom umysłowy jest prawidłowy, a wol­ne tempo nauki wynika z przewagi pro­cesów hamowania, które wytworzyły się jako mechanizm obronny z lęku przed porażką, niepowodzeniem.

Przyczyny reakcji nerwicowych mogą być różne. Powstają najczęściej wskutek niekorzystnych oddziaływań wychowaw­czych zarówno środowiska rodzinnego, jak i szkolnego (np. wrogie, niechętne nastawienie dorosłych do dzieci, brak lub niewielki kontakt emocjonalny z podopiecznymi, niedojrzałość, niezrównoważenie albo nadmierna troskliwość opie­kunów).

Wielu psychologów i pedagogów szkolnych zaleca, aby w trakcie lekcji wprowadzać ćwiczenia, które pełnią funkcje dydaktyczne i terapeutyczne. Szkoła powinna nie tylko dostarczać wie­dzy z określonych dziedzin nauki, ale przygotowywać dzieci do samodzielne­go i twórczego działania, uczyć, jak po­konywać trudności i przeżywać niepowo­dzenia, jak żyć w zgodzie ze sobą i oto­czeniem, odczuwać radość i sens z wy­konywanej przez siebie pracy.

Szczególnie korzystne warunki dla od­działywań terapeutycznych są lekcje „muzyki" oraz inne zajęcia np. muzyczno - rytmiczne.

Głównym celem działań muzykoterapeutycznych w szkołach, szczególnie w młodszym wieku szkolnym, z uwagi na stan rozwoju psycho-ruchowego i olbrzymią potrzebę ruchu jest:

- rozładowanie napięć emocjonalnych,

- wpływanie na efektywność pracy umysłowej,

- rozwijanie twórcze i emocjonalne poprzez łączenie muzyki, plastyki i poezji,

- działanie pobudzające lub relaksujące,

- zachęcanie do aktywnego muzykowania (śpiew, gra na instrumentach),

- działanie przeciwstresowe,

- wyciszanie agresji,

- stymulowanie koncentracji uwagi i pamięci bezpośredniej,

- pomaganie w akceptacji społecznej.

Jeden z czołowych muzykoterapeutów w Polsce dr Maciej Kierył opracował schemat OZURA (Odreagowanie, Zrytmizowanie, Uwrażliwienie, Relaks i Aktywizacja), wg którego opracowywane zestawy ćwiczeń pozwolą na stymulowanie, wywołanie oraz ukierunkowanie aktywności dziecka.

Poniżej podaję przykładowy model zajęć z muzyki z elementami muzykoterapii.

Odreagowanie

1. Krótkie, dość szybkie ćwiczenia ruchowe lub emisyjne w celu zmniejszenia napięcia psychofizycznego (zadania wykonywane na tle muzyki dynamicznej, o wyraźnie zaznaczonym rytmie lub bez podkładu muzycznego; swobodny spontaniczny taniec)

2. Seria „trzech oddechów" (rodzaj „przerywnika" wprowadzanego na róż­nych etapach zajęć; ma zapobiegać znu­żeniu i osłabieniu koncentracji);

3. Pytanie skierowane do dzieci: „Jak się dzisiaj czujesz?" lub „Jak się teraz czujesz?" (pytanie o charakterze diagno­stycznym i terapeutycznym; stawiane na początku i na końcu zajęć w celu usta­lenia przez nauczyciela, jakie jest aktu­alne samopoczucie dzieci; wprowadza­ne także po to, aby nauczyły się uważ­nego i głębszego „wsłuchiwania się" w swoje ciało, lepiej rozróżniały i nazy­wały różnorodne stany emocjonalne, zdobyły świadomość, iż u podłoża złe­go samopoczucia leży zawsze określo­na przyczyna; stosowane również i po to, aby każdy uczeń poszerzył wiedzę na swój temat, jak i pozostałych człon­ków grupy);

4. Krótka rozmowa z dziećmi w celu ustalenia, co robią w wolnym czasie, jaka panuje w domu atmosfera (np. jak spę­dziłeś weekend, minione święta itp.), a także przygotowania się do aktywnego udziału w dalszych zajęciach grupowych.

Zrytmizowanie

1. Krótkie ćwiczenia muzyczno-ruchowe lub zadania z udziałem instru­mentów perkusyjnych poddane dyscy­plinie rytmicznej; stosowane w celu pogłębienia odreagowania oraz uporząd­kowania i zintegrowania grupy (konty­nuacja fazy poprzedniej; wszystkie wy­konywane zadania powinny mieć ścisły związek z realizowanym tematem i sta­nowić wprowadzenie do głównego eta­pu zajęć);

2. Seria „trzech oddechów" (ewentu­alnie ćwiczenie emisyjne).

Uwrażliwienie

l. Realizacja głównych treści tematu z jednoczesnym włączeniem ćwiczeń te­rapeutycznych (np. elementy pantomimy, psychodramy muzycznej); ekspozycja zadań związanych z:

a) percepcją muzyki - nauka pełnego, głębokiego i świadomego odbioru mu­zyki; uwrażliwienie na jej przebieg, na­strój, charakter; uświadomienie, że istnie­je ścisły związek między emocjami odbiorcy a słuchanym lub wykonywa­nym utworem; nauka rozróżniania, na­zywania i wyrażania różnych stanów emocjonalnych;

b) ekspresją - ćwiczenia muzyczno-ruchowe, elementy pantomimy, psycho­dramy muzycznej; opanowanie podsta­wowych wiadomości z zasad muzyki (np. o wartościach rytmicznych, metrum, ar­tykulacji, dynamice, agogice itp.), roz­wój zdolności muzycznych, m. in. nau­ka wyrażania różnych stanów emocjonal­nych za pomocą ruchów, gestów, mimi­ki lub ilustracji na instrumentach perku­syjnych, głosem własnych odczuć bądź tematów narzuconych przez nauczyciela (terapeutę);

c) plastyką - wykonywanie prac pla­stycznych do wysłuchanych utworów muzycznych; zaznaczenie przez dzieci zauważonych elementów muzycznych (np. budowa, forma, charakter utworu, artykulacja, barwa, dynamika, agogika itp.), które decydują o wyrazie, nastroju; eksponowanie własnych odczuć, refle­ksji, skojarzeń; ćwiczenia te służą zarów­no rozwijaniu wyobraźni, zdolności mu­zycznych, jak i wzbogacaniu sfery uczu­ciowej i usprawnianiu czynności umysło­wych (koncentracji, pamięci, uwagi, szybkiego myślenia); stwarzają chęć do indywidualnych wypowiedzi, wyrażania osobistych przeżyć i „bezpiecznego" wyładowania nadmiernie nagromadzonej energii;

2. Seria „trzech oddechów".

Relaks

1. Ćwiczenie izometryczne - polega na stopniowym, aż do maksimum, napinaniu mięśni; rozwija i wzmacniają wszystkie partie mięśni, poprawia kondycję fizyczną i redukuje napięcie nerwowe;

2. Trening relaksacyjny z elementami wizualizacji (przeżycia zmysłowego)przy spokojnej, cicho odtwarzanej mu­zyce terapeuta podaje sugestie odpręże­nia, odpoczynku, spokoju, ciepła, prze­bywania na łonie przyrody (osoby pod­dawane treningowi powinny znajdować się w wygodnej pozycji, np. leżącej, w pomieszczeniu izolowanym od silnych, nieoczekiwanych bodźców, rozpraszają­cych uwagę).

Aktywizacja

1. Wysłuchanie utworu o żywszym tempie, miłym nastroju, ewentualnie krótkie ćwiczenia ruchowe (przywróce­nie naturalnej aktywności życiowej i motywacji do działania);

2. Wysłuchanie i analiza dwóch lub trzech kontrastujących miniatur instru­mentalnych bądź fragmentów większych form wokalno-instrumentalnych i instru­mentalnych (uwrażliwienie na podstawo­we elementy w muzyce; nauka świado­mego odbioru utworów);

3. Pytanie: „Jak się teraz czujesz?"

Proponowany przykładowy model zajęć z muzyki z elementami muzykoterapii pozwoli na wyrabianie postaw:

a) poznawczej - rozszerza możliwości poznawania zmysłowego i

pozazmyslowego,

b) emocjonalnej - pomaga poznać własne emocje,

c) behawioralnej - wspiera gotowość do działania i konkretnych zachowań.

Nauczyciel może wprowadzać na lekcji 10 -15 minutowe przerywniki muzykoterapeutyczne dla relaksu lub odreagowania napięć.

Przygotowanie i przeprowadzenie zajęć muzykoterapeutycznych dla dzieci jest procesem trudnym i złożonym. Wymaga znajomości psychiki dziecka, wiedzy dotyczącej specyfiki za­burzeń, znajomości różnorodnych form i metod pracy. Na pewno potrzebne jest duże zaangażowanie i zdolność widzenia świata oczami uczniów, aby zajęcia były dla nich atrakcyjne. Atrakcyjne z wielu punktów widzenia: pod kątem metod pracy, tematów i problemów, walorów aplikacyjnych i zastosowań. Nie ma tu uniwersalnego przepisu i ściągawki metodycznej do prowadzenia takich zajęć. Efektywność pracy zależeć bę­dzie od bogactwa osobistej walizki technik i narzędzi nauczania, osobistej otwartości i kreatywności oraz określonego stosunku do uczniów. Pożądana jest umiejętność improwizacji oraz stworzenie odpowiednich warunków do prowadzenia zajęć: estetyka pomieszczenia, sposób rozmieszczenia słuchaczy i wysoka jakość odbioru muzyki.

Myślę, że artykuł ten zachęci niektórych nauczycieli do podjęcia takich zadań, które są możliwe do zrealizowania a nawet ciekawe, zabawne i pouczające

. Opracował:

Grzegorz Kornacki

Aneks

Problem doboru repertuaru do zajęć muzykoterapeutycznych nie został jeszcze dokładnie zbadany. Podane przykłady są dyskusyjne, ale nie ulega wąt­pliwości, że utwory muzyczne należy dobierać tak, aby zainteresowały uczestników grupy.

Przykładowy zestaw utworów muzycznych stosowanych przez niektórych muzykoterapeutów polskich

Utwory liryczne, pełne zadumy:

1. F. Mendelssohn - Koncert skrzypcowy e-moll,

2. E. Grieg - Śmierć Azy (muzyka do dramatu H. Ibsena Peer Gynt),

3. R. Wagner - Wstęp do Tristana i Izoldy,

4. F. Liszt - Marzenie miłosne,

Utwory dramatyczne, patetyczne:

1. L. van Beethoven - Sonata f-moll, op.57 „Appasionata"

2. F. Chopin - Polonez As-dur

3. R. Wagner - Cwałowanie Walkirii

4. P. Dukas - Uczeń czarnoksiężnika (scherzo sym­foniczne)

Utwory szybkie i wesołe:

l. A. Chaczaturian - fragmenty z baletu Spartakus,

2. M. Ravel - Rapsodia hiszpańska

3. M. Rimski-Korsakow - Lot trzmiela z opery Baj­ka o carze Sałtanie

4. G. Bacewicz - Oberek

Utwory o tematyce dziecięcej:

l. R. Schumann - Sceny dziecięce

2. M. Ravel - Suita Moja Matka Gęś

3. S. Prokofiew - Baśń symfoniczna Piotruś i wilk

4. G. Bacewicz - Suita dziecięca (na fortepian)

Utwory wzmacniające, bohaterskie, dynamiczne:

l. F. Liszt- Walc Mefisto

2. F. Chopin - Etiuda „Rewolucyjna"

3. S. Prokofiew - Marsz z baletu Romeo i Julia

4. G. Verdi - Marsz z opery Aida

Bibliografia

1. Breitenfeld D.: Muzykalność dziecięca - leczenie dzieci za pomocą

muzyki, w: Zeszyty Naukowe PWSM we Wrocławiu, 1975,

2. Galińska E.: Kierunki rozwojowe w polskiej muzykoterapii, w: Zeszyty

Naukowe PWSM we Wrocławiu, 1988,

3. Kierył M.: Stymulacja rytmiczno - ruchowa w terapii dzieci przewlekłymi

chorobami układu oddechowego, Rabka 1990,

4.Lewandowski K.: Muzykoterapia dziecięca, Gdańsk 1996,

5. Natanson T.: Wstęp do nauki o muzykoterapii, Ossolineum 1979,

6. Schwabe Ch.: Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami

czynnościowymi, tłum. z niemieckiego M. Murkowa,

Warszawa 1972,

7. Stadnicka J.: Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową, WSiP 1998,

8. Wierszołowski J.: Psychologia muzyki, Warszawa 1970.

9. Żychowski T.: Wychowawcza funkcja muzyki w resocjalizacji nieletnich,

Warszawa 1983.

---