Fredrick Crews

Czy literaturę można poddać psychoanalizie?

• szkic o zastosowaniu i nadużywaniu Freuda

• psychoanaliza = psychologia (w eseju) w znaczeniu zacieśnionym do psychoanalizy

• psychoanaliza jest jedyną psychologią, która poważnie zmieniła nasze odczytanie literatury (choć nie zdajemy sobie
  z tego sprawy)

• literatura powstaje z pobudek czy motywów i o nich traktuje

• psychoanaliza jest jedyną (jak dotąd) gruntowną teorią pobudek i motywacji, jaką wymyśliła ludzkość

• w sferę freudyzmu wkraczamy zawsze, gdy zauważymy, że sztuka wyraża emocje lub zawiera treści ukryte

• jeśli literatura ilustruje idee psychoanalizy, to jedynie psychoanalityk podejmuje się ujawnić motywy i pobudki kryjące się za każdym przedstawionym szczegółem

• psychoanaliza została zakwestionowana przez ludzi zajmujących się literaturą

• krytyk literatury uważa, że analityk wkracza w dzieło jak nieproszony gość

• analityk współczuje krytykowi z powodu jego zahamowań

• należy zastanowić się zarówno nad stosunkiem do literatury samego Freuda, jak i tego, jakie możliwości przed badaczem literatury stawia psychoanaliza w ogóle

• Freud nie interesuje się sztuką samą w sobie, każde dzieło jest dla niego muzealnym okazem nieświadomości, okazją do kontemplowania nieświadomości zastygłej w jednym jej możliwych gestów → nie sztuka, ale jej ukryte znaczenie
  (i to tylko dla celów ilustracyjnych)

• dzieła literackie dostarczały świadectw ludzkiej fantazji podobnie jak sny, mity, baśnie

• takie ↑ rozłożenie akcentów bulwersowało artystów (sądzili, że wiedzą co chcą powiedzieć) oraz krytyków

• zniewagę powyższych potwierdza sukces Freuda → gdyby się mylił, to czy wywoływałby takie emocje?

• artysta uważa, że Freud jest znerwicowany (o krok od histerii), chciałby zdobyć zaszczyty (władzę, sławę, bogactwo), ale brak mu środków by to osiągnąć, dlatego odwraca się od rzeczywistości i przenosi swoje zainteresowanie na twory życzeniowe swojej fantazji od których mogłaby go prowadzić droga do nerwicy

• jednocześnie: Freud jako przedstawiciel burżuazji widzi w sztuce fałsz i wybiegi, mimo, że jako spadkobierca romantyzmu czasami widzi w niej wizjonerską prawdę

• wolno nam jednak posługiwać się technikami interpretacyjnymi Freuda bez podpisywania się pod jego (często sprzecznymi) sądami o artystach

• pada pytanie: czy psychoanaliza daje prawdziwy lub wystarczający obraz procesów psychicznych

• stosunek większości badaczy literatury do psychoanalizy nie jest zdecydowany i jednoznaczny

najczęściej stawiane psychoanalizie zarzuty

1. psychoanaliza nie może być nazwana nauką, bo jest niesprawdzalna przez doświadczenie → to tylko technika lub system metafor

• teoria zawierająca pojęcie nieświadomego „determinizmu” jest niesprawdzalna na drodze doświadczalnej

• behawioryzm - szkoła psychologiczna obstająca przy weryfikacji laboratoryjnej badanie opiera
  na doświadczeniach ze zwierzętami i prostych analizach bodźca i reakcji

• czy w takim razie psychoanalizę można podważyć na rzecz behawioryzmu?

• stwierdzenie, że psychoanaliza jest całkiem niesprawdzalna jest niesłuszne

• odkrycia Freuda są od wielu lat potwierdzane i systematyzowane

• wpływ teorii Freuda na antropologię, socjologię i teorię wychowania

• metafora: → id, ego, superego - określają sfery interesów psychicznych, które trzeba przyjąć jako założenie,
  by wytłumaczyć fakt, że akty psychiczne wyrażają intencje będące wynikiem kompromisu

• o sile psychoanalizy stanowi siła jej metafor

nie ma żadnej podstawy na jakiej można dokonać wyboru między rodzajami psychoanalizy, dlatego należy
ją ignorować, dopóki nie dojdzie między nimi do porozumienia

• nie można oczekiwać, by psychoanalitycy przestali tworzyć nowe ideologie na wyodrębnionych fragmentach teorii → badacz musi badać!

• nie można jednak opierać się na ortodoksyjnym freudyzmie, jakby była to prawda objawiona → psychoanaliza doczekała się skonkretyzowania metafor, zebrania hipotez w dogmat i wzięcia określonej dziedziny, którą się zajmuje za całość bytu

• ciężko było jednak dostrzec różnicę między rzeczywistością psychologiczną a szkieletem pojęciowym potrzebnym do omawiania tej rzeczywistości

• dodać trzeba, że dzisiejsza psychoanaliza wyszła poza wymagania popędowa i urazy dzieciństwa

• żadnej pojedynczy tekst nie jest więc przewodnikiem po psychoanalizie

• psychologiczny obraz pisarza jako neurotyka jest arogancki i protekcjonalny - psychoanaliza nie dysponuje dostatecznymi środkami do opisywania, jak naprawdę pracuje pisarz

• Freud nigdy nie twierdził, że pisarz to neurotyk → wiedział, że psychoanaliza nie określa uzdolnienia artystycznego ani nie odkryje środków za pomocą których pracuje pisarz

• domniemanie, że sztuka i nerwica mają swe źródło w konflikcie i mogą być pojmowane jako sposoby dawania sobie z nimi rady → artysta ma moc sublimowania i neutralizowania konfliktu → katharsis → siła twórcza - wrodzona artyście zdolność sublimacji

• teoria, że artysta jest typem szczególnie chorobliwym jest wcześniejsza od psychoanalizy i służy celom niefreudowskim - jako poparcie twierdzenia, że zwykły człowiek jest wolny od konfliktu

• psychika (taka jak widzi ją Freud) jest organem poezjo twórczym

• w ujęciu psychoanalitycznym artysta to człowiek o wyjątkowych predyspozycjach do twórczego wykorzystania zdolności, które posiada każdy, ale które w człowieku nietwórczym są przeważnie niedostępne ekspresji,
  u neurotyka zaś skazane na zmagania destrukcyjne dla jaźni

• wielu artystów to rzeczywiście neurotycy, ale sama nerwica sztuki nie stworzy

• nie wolno jednak traktować twórczości artystycznej i przeżycia etstycznego jako szczególnych wypadków,
  w których prawa dynamiki psychicznej ulegają zawiedzeniu

• ↑ tak postępował Carl Gustav Jung, który usuwał indywidualnego konfliktu, przygotowując grunt mistycznej czci dla prawdy artystycznej

• nie ma dzieła literackiego całkowicie wolnego od uwarunkowań biograficznych → Hamlet

• trzeba zdecydować czy widzieć w sztuce aktywność psychiczną, czy bezpośrednie uchwycenie prawdy i piękna

• sztuka nie musi wyrażać się cech neurotycznych, doskonale może jednak wyrażać je w każdym poszczególnym wypadku - krytyk nie powinien więc wydawać zbyt pochopnych ocen

• krytyka psychoanalityczna lekceważy formę literacką, sprowadza pisarzy do podłoża obsesji seksualnej
  i odrzuca intencję wyrażoną przez autora na rzecz domniemanej intencji nieświadomej

• opis w zasadzie trafny jeśli chodzi o krytykę psychoanalityczną

• metoda krytyczna jest prostacka i sprowadza wszystko do jednego poziomu → takie spojrzenie sankcjonuje technika interpretacji snów

• teoria psychoanalityczna dostosowana do badania wyższych procesów psychicznych związanych z twórczością

• Ernst Kris (psychoanalityk) → „rzeczywistość“ z której wywodzi sie twór literacki, to nie tylko popędy i fantazje autora, ale także struktura problemu artystycznego i stan historyczny danego gatunku literackiego

• krytyk psychoanalityczny może brać pod uwagę te same czynniki, którymi zajmuje się historyk literatury, społeczeństwa i teorii wychowania

• Kenneth Burke (freudysta) → forma to wzbudzanie i spełnianie pragnień → coraz częściej widzi się w formie nośnik przyjemności

• nie przywiązuje się szczególnej wago do roli intencji → należy wnioskować z tekstu, a nie interpretować to,
  co zostało powiedziane przed i po napisaniu

• uwadze krytyka nie powinny umknąć intencje kryjące się w samej strukturze i efekcie dzieła

• psychoanaliza zajmuje się zamysłem wyłaniającym się z obrazowania czy kształtu dzieła, nie zamysłem jawnym

• psychoanalizie nie można poddawać pisarzy nieżyjących oraz żyjących przed Freudem

• pierwszy człon to truizm i mówił o tym sam Freud → analiza obrazowania lub powtarzającego się tematu

• młodsi freudyści wiedzieli, że niebezpiecznie odwoływać się do biografii i zwrócili się ku strukturze dzieła literackiego lub reakcjom na nie → ostrożność w przypisywaniu psychologicznej prehistorii postaciom literackim

• niedostatkiem krytyki psychoanalitycznej jest brak terminologii do opisania psychologicznego wzoru dzieła

• łatwo odeprzeć zarzut o niemożności analizowania tych, którzy żyli przed Freudem → ludzie z czasów przed psychoanalizą też ilustrowali zasady psychoanalizy

• krytyka psychoanalityczna utożsamia treść nieświadomą z wartością literacką

• zarzut jest usprawiedliwiony historycznie, ale nie teoretycznie

• nie chodzi o uwolnienie treści nieświadomych, ale o racjonalne opanowanie jej tendencji destrukcyjnej

• Freud nie wyobrażał sobie, że samo dojście do głosu sił nieświadomości tworzy dobrego pisarza / dobre dzieło

• krytycy psychoanalityczni ulegali pokusie przypisywania wartości estetycznej temu, co udało im się wydobyć na jaw, najczęściej jakiś wzór nieświadomego przymusu → teoria psychoanalityczna mówi wyraźnie, że sztuka polega na zdolności poskramiania i kształtowania nieświadomego tworzywa

• krytyka psychoanalityczna jest przeładowana żargonem

• słuszna uwaga - trzeba jednak zanegować jej nieuchronność w odniesieniu do nowszych prób w tej dziedzinie

• krytycy psychoanalityczni odczuwali dumę z tego, że ich wywody brzmią naukowo

• specyficzny żargon oddaje jednak część znaczeń i istoty psychoanalizy - nie wszystkie pojęcia dałoby się zastąpić

• krytyk musi uważać, by nie skupił się na pojęciach klinicznych i by w centrum uwagi znalazł się system psychologiczny a nie dzieło literackie

• 
  esej nie jest obroną tych, którzy są freudystycznymi krytykami

• najważniejsi krytycy:

Ivor Amstrong Richards Edmund Wilson W. H. Auden Lionel Trilling

William Empson Kenneth Bruke Alfred Kazin

• teorii Freuda nie można tak po prostu ignorować

• nie odrzucili freudyzmu, ani nie uczynili z niego „hasła bojowego“

• przyswoili freudyzm do swojej wrażliwości literackiej, obok innych podejść krytycznych

---