22b. Gatunki elegijne i funeralne ( np. elegia, epitafium, lament , tren, waleta, żale).
Symbol w opozycji do metafory i alegorii.
Małgorzata Kociubowska
Gatunki elegijne i funeralne ( np. elegia, epitafium, lament , tren, waleta, żale).
FUNERALNA LITERATURA- twórczość literacka związana ze śmiercią, uroczystościami pogrzebowymi, opłakiwaniem zmarłego , a także z upamiętnieniem z tej okazji jego postaci i czynów.
ELEGIA- w poezji starożytnej Grecji utwór pisany dystychem elegijnym. Forma wierszowa stanowiła główny wyróżnik elegii, chociaż genetycznie był to zapewne gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu.
Rozwój elegii przypada na VII-VI w.p.n.e. uprawiali ją m.in. Kallinos z Efezu, Archiloch , Solon z Aten, Teognis z Megary , Simonides z Keos.
EPITAFIUM- krótki napis nagrobkowy najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego, utrzymany w stylu takiego napisu. Forma ukształtowała się w Atenach w V w. p.n.e. w czasie wojen grecko-perskich (m.in. Simonides z Keos ), kiedy służyła utrwaleniu pamięci o poległych wojownikach, uprawiania także w poezji rzymskiej. Epitafium odznacza się epigramatyczną zwięzłością i wyrazistością stylistyczną, często ma charakter panegiryczny. W poezji antycznej epitafia pisane były dystychem elegijnym.
LAMENT- utwór poetycki ( czasem w formie dialogu ) wyrażający żałobę, ból, nieszczęście, bezradność wobec przeciwieństw losu.. Utwory tego typu powstawały już w starożytności, np. Lament Danai Simonidesa z Keos.
W literaturze staropolskiej znane są głównie anonimowe tzw. lamenty chłopskie, będące skargą na sytuację chłopów pańszczyźnianych, pełne goryczy i nienawiści wobec sprawców krzywd. Dotyczyły niekiedy spraw osobistych, np. Z. Morsztyn Lament Hospodarowej Imci Wołoskiej.
TREN- jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji; pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług. Utwory tego typu pisali m.in. Simonides z Keos, Pindar, Newiusz, Owidiusz. Do antycznych tradycji gatunku nawiązywali potem poeci humaniści ( F. Petrarka , G. Pontano ), w liryce polskiej przede wszystkim J. Kochanowski . Poeta polski ukształtował nie znaną tradycji gatunkowej formę cyklu trenologicznego , czyniąc poszczególne motywy klasycznej pieśni żałobnej ( epicedium) ośrodkami tematycznymi szeregu samodzielnych utworów lirycznych.
WALETA- w literaturze staropolskiej utwór liryczny o charakterze elegijnym, którego przedmiotem są przeżycia spowodowane wyjazdem i rozstaniem z bliską osobą lub swojskim miejscem.
Twórcy : J. T. Trembecki Waleta z drogi posłana , K. Miaskowski Waleta włoszczonowska .
ŻALE- w literaturze staropolskiej utwory liryczne wyrażające ból z powodu nieszczęścia, skargi i narzekania na los. Ich tematyka bywała religijna (np. Żale Matki Boskiej pod krzyżem ) lub patriotyczne (F. Karpiński Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta ). Mianem żalu określano też czasem opłakujące czyjąś śmierć cykliczne utwory zbliżone do trenów ( np. F.D. Kniaźnin Żale Orfeusza nad Eurydyką ).
INNE UTWORY O CHARAKTERZE ŻAŁOBNYM:
EPICEDIUM- w greckiej liryce chóralnej pieśń żałobna śpiewana przy łożu zmarłego, wyrażająca żal z powodu jego śmierci i głosząca pochwałę jego zalet obywatelskich i osobistych. Zawierała zwykle liczne nawiązania mitologiczne. W późniejszym sensie była to mowa wygłaszana nad grobem lub utwór pisany na cześć osoby zmarłej.
NENIA- pieśń żałobna śpiewana w starożytności w czasie obrzędów pogrzebowych przez rodzinę zmarłego lub przez wynajęte płaczki.
PLANCTUS- utwór żałobny wyrażający ból z powodu czyjejś śmierci.
DIRGE- w poezji angielskiej pieśń żałobna wyrażająca smutek z powodu śmierci bliskiej osoby, a także zwierzęcia. Zawierają także pochwałę zmarłego oraz refleksje mające przynieść pocieszenie po stracie.
Symbol w opozycji do metafory i alegorii.
ALEGORIA
Pojedynczy motyw lub zespół motywów w utworze literackim lub dziele plastycznym , który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne , ukryte i domyślne , zwane alegorycznym. Powstaje ono na fundamencie znaczenia dosłownego, a łącząca je więź ma charakter w dużym stopniu konwencjonalny, opiera się na odpowiedniościach ustalonych przez tradycję literacką itp.
Symbol staje się kategorią ogólną , obejmującą wszystkie wypadki, gdy pojawia się naddana wartość znakowa. W obrębie tych znaków istnieje możliwość odróżnienia dwóch klas- symboli i alegorii. Symbol od alegorii różni się tym, że w alegorii znak i jego sens alegoryczny połączone są związkiem konwencjonalnym, symbol ma zaś sens nieuchwytny, niedookreślony, jednorazowy.
METAFORA
Stanowi wyrażenie użyte w sposób niezgodny z regułami kodu, lecz poddająca się interpretacji ; metafora nie mieści się w sferze znaków, ale w sferze użycia znaków.
W symbolu i alegorii funkcja znakowa nałożona jest nie na słowa, lecz na przedmioty; funkcję symboliczną ( bądź alegoryczną ) pełnić mogą rośliny, zwierzęta, postaci fantastyczne i mitologiczne, itp.
Tymczasem metafor jest zjawiskiem czysto werbalnym ( słownym ), jest ona zjawiskiem ściśle językowym.
CECHY WSPÓLNE : SYMBOL, ALEGORIA I METAFORA
„Współpraca” metafory i symbolu ( metafory i alegorii) dokonuje się dzięki ich uwikłaniu konotacyjnemu ( na skutek ich uwarunkowania wiedzą o świecie ).
W alegorii dochodzi do pełnej konwencjonalizacji jednego z elementów konotowanych , w symbolu- do uwyraźnienia jego szeregu konotacyjnego przez sam fakt wielokrotnej aktualizacji w różnych użyciach.
Metafora może też aktywizować konotacje wykorzystywane przez symbol.