To forma literacka lub literacko-naukowa,
prezentująca punkt widzenia autora. Esej może
poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub
artystyczną, być formą krytyki literackiej,
manifestu politycznego lub też dotyczyć innych
refleksji autora. Badacze wciąż mają problem z
określeniem, czym tak naprawdę jest esej. Uważa
się nawet, że jego zdefiniowanie jest niemożliwe,
dlatego zamiast szukać uogólnień, powinno się
zająć badaniem poszczególnych tekstów
eseistycznych. Za twórców eseju uznaje się Michela
de Montaigne’a, renesansowego humanistę, który
napisał dzieło Essais (Próby z1580 r.) i Francisa
Bacona, odrodzeniowego filozofa, autora Essays or
Counsels, civill and moral.
Osobą mówiącą w eseju jest zawsze sam autor, wyrażający swoje poglądy i
przemyślenia. W związku z tym esej cechuje:
subiektywizm – esej pokazuje świat przez pryzmat uczuć i filtr skojarzeń.
Autor przede wszystkim ma okazję do wygłoszenia swoich przekonań.
Czasami taka okazja jest swego rodzaju prowokacją (np. kontrowersyjne
dyskusje z autorytetami, bądź głęboko zakorzenionymi opiniami),
zachęcającą do szukania kontrargumentów.
refleksyjność – esej to zapis toku rozmyślań autora nad danym
problemem. Twórca nie moralizuje ani nie próbuje przekonać do swojego
zdania, jedynie przedstawia własny punkt widzenia. Nie oczekuje, że
czytelnik się z nim zgodzi, chce sprowokować do samodzielnego wysiłku
intelektualnego i zajęcia stanowiska w danej sprawie.
Esej jest gatunkiem niefikcjonalnym. Świat przedstawiony w eseju nie
tworzy sam w sobie spójnej całości. Elementy świata przedstawionego
można odnaleźć jedynie w tych fragmentach tekstu, które reprezentują
cechy gatunków, kreujących własny świat przedstawiony (anegdota,
przykład, wspomnienie, obrazek itp.). Tak skonstruowany fragmentaryczny
świat utworu jest podporządkowany nadrzędnej idei przyjętej przez autora
i istnieje jedynie po to, by myśl autora egzemplifikować. Fabularność
pozostaje elementem drugorzędnym w stosunku do przekazywanej w
eseju idei.
Niesystematyczność i niesystemowość
Wyróżniki te zostały wprowadzone przez Wojciecha
Głowalę, jednego z prekursorów teorii eseju w Polsce.
Niesystematyczność eseju polega na
jego asocjacyjnym charakterze. Autor przedstawia swoje
przemyślenia na zasadzie luźnych skojarzeń, nie stosuje
porządku chronologicznego, tematycznego, hierarchii
ważności przedstawionych argumentów. Esej ma charakter
nielinearny, jest oparty na skrótach myślowych i rozległych
skojarzeniach. Kompozycja tak skonstruowanego dzieła jest
luźna i fragmentaryczna.
Niesystemowość przejawia się w niewyczerpaniu tematu.
Eseista nie ma ambicji przedstawienia wszystkich możliwych
punktów widzenia na daną sprawę, nie prezentuje wszystkich
dostępnych argumentów. Dokonuje subiektywnej selekcji, nie
wyczerpuje tematu, bo nie jest to rozprawa naukowa ani
traktat. Pragnie jedynie skłonić do refleksji i zasygnalizować
istnienie danego problemu. Esej bywa zazwyczaj
niekonkluzywny (autor podaje informacje, ale nie wyciąga z
nich wniosków, pozostawia to czytelnikowi), przez co tekst
może sprawiać wrażenie nieukończonego.
Synkretyzm gatunków i rodzajów
literackich
Hybrydyczność – esej jest gatunkiem
synkretycznym, który czerpie wiele cech z
innych gatunków. Często myli się go
z felietonem bądź szkicem, rzadziej
z reportażem lub recenzją. Może zawierać
cechy traktatu (np.: filozoficznego lub o
sztuce), opowiadania czy pamiętnika. W tok
wypowiedzi autor może
wplatać aforyzmy czy dygresje zawierające
np.: anegdoty. Eseju nie da się także
jednoznacznie zaklasyfikować do żadnego z
istniejących rodzajów literackich, gdyż
zależnie od konkretnej realizacji, może on
skłaniać się zarówno ku liryce, epice jak i
dramatowi.
Styl eseju
Esej dąży do stylu wysokiego, jest popisem kunsztu
literackiego autora. Przy użyciu wysublimowanych
środków artystycznego wyrazu powinien dowodzić
elokwencji i erudycji autora. Styl, pozornie lekki,
powinien charakteryzować się pewnym poziomem
wyrafinowania. Eseista często w swoich tekstach stosuje
groteskę i ironię.
Inter tekstualność – eseista często
stosuje cytaty, aforyzmy i odniesienia do różnych dzieł
literackich oraz kulturalnych, wplata w kompozycję
tekstu aluzje historyczne i filozoficzne. Skutkiem takiej
praktyki jest dialogiczność tekstu
Dygresyjność – bardzo częstą cechą spotykaną w
esejach jest pojawianie się różnego rodzaju wtrętów,
które przerywają tok myśli i kierują w zupełnie innym
kierunku. Obrazują one to, co mówi autor, ponadto
ubarwiają tekst, ale nie zawsze muszą wnosić do dzieła
coś nowego.
To gatunek literacki z
pogranicza publicystyki, literatury faktu i literatury
pięknej (przez krytykę zwany przewrotnie
„bękartem literatury pięknej
i brukowej popołudniówki”).
Reportaż wykształcił się w 2. połowie XIX w., co
wiązało się z dynamicznym rozwojem prasy w tym
czasie. Obejmuje utwory, które stanowią relację z
określonych wydarzeń, a których naocznym
świadkiem był sam autor. Ze względu na stopień
autorskiego zaangażowania reportaż przybrać
może formę czysto informacyjną, relacjonującą
bądź też przedstawiająco-sceniczną.
Gatunek publicystyczno-literacki, przedstawia rzeczywiste zdarzenie i
towarzyszące mu okoliczności, autor reportażu opowiada o zdarzeniach,
których był świadkiem lub których przebieg zna z relacji świadków,
dokumentów lub innych źródeł. Ze względu na tematykę wyróżniamy
reportaże: społeczno-obyczajowe, podróżnicze, wojenne, sądowe,
polityczne, popularnonaukowe. Ze względu na formę publikacji i związane
z nią środki ekspresji mówi się o reportażu literackim, radiowym,
telewizyjnym, filmowym i fotoreportażu.
W zakresie sposobu prezentacji wydarzeń reportaż powinien cechować się
obiektywizmem, rzetelnością i wiernością wobec przedmiotu narracji. Z
drugiej strony reportaż jest subiektywny, zawiera ocenę, opinie autora na
dany temat (niekiedy jedynie sugestie). Reportaż może zawierać cytaty,
wypowiedzi świadków zdarzenia, tematem reportażu może być wszystko,
co przykuwa uwagę, ważny jest problem i bohater. Reportaż można pisać
w czasie teraźniejszym, co nadaje tempa relacji, wywołuje w czytelniku
wrażenie obserwacji opisywanego wydarzenia (relacja unaoczniająca).
Mimo iż reportaż opiera się na materiale autentycznym i zasadniczo unika
fikcji literackiej, to częstokroć uformowany jest na wzór epickiej fabuły,
niekiedy przybierając postać wyrazistej akcji. Wybitni twórcy reportażu,
prócz typowego sprawozdania, włączają doń różnorodne formy
narracyjne: opis, rozbudowaną charakterystykę postaci, poetycką
narrację, wspomnienie, a także wywiad, dialog.
Ze względu na poruszaną tematykę wyróżnia się różne
odmiany gatunkowe:
społeczno-obyczajowy
podróżniczy
sportowy
sądowy
wojenny
popularnonaukowy
To specyficzny rodzaj publicystyki, krótki utwór dziennikarski
(prasowy, radiowy, telewizyjny) utrzymany w osobistym tonie, lekki w
formie, wyrażający - często skrajnie złośliwie - osobisty punkt widzenia
autora. Charakterystyczne jest częste i sprawne "prześlizgiwanie" się
po temacie. Gatunek ten wprowadzony został w XIX wieku na łamach
francuskiego "Journal des Débats". Felieton jest zwykle umieszczany
na stałej kolumnie (tzn.stronie gazety lub czasopisma - stąd po
angielsku stały felietonista to columnist), zwanej kolumną felietonową.
Do felietonów zaliczane są również stałe rubryki, zawierające rysunki
satyryczne (tzw. felietony rysunkowe). Obecne są najczęściej w
polskich tygodnikach, ale również w dziennikach. Do felietonistów
rysunkowych można zaliczyć: np. Szymona Kobylińskiego - rubryka w
"Polityce" w latach 1957-1990, Marka Raczkowskiego - "Polityka" i
"Przekrój", czy Henryka Sawkę - rubryki "Fotoplastykon" i "Sawka
czatuje" we "Wprost".
Natomiast używany w żargonie telewizyjnym termin felieton
filmowy nie ma nic wspólnego z felietonem jako takim; nazywa się tak
każdą wstawkę (dokrętkę) filmową do programu, nawet
niekoniecznie publicystycznego.
To działalność polegająca na zbieraniu i upublicznianiu
za pomocą środków masowej komunikacji informacji o
wydarzeniach, ludziach oraz problemach.
Dziennikarstwo można podzielić na:
profesjonalne (wykonywane przez dziennikarzy) oraz
nieprofesjonalne,
prasowe (poprzez prasę), agencyjne (zob. agencja
prasowa), radiowe, telewizyjne i internetowe (poprzez tzw.
media elektroniczne);
komercyjne (realizowane dla zysku właściciela mediów)
oraz niekomercyjne (dla organizacji państwowych,
społecznych, religijnych oraz innych non-profit);
lokalne, krajowe i międzynarodowe;
polityczne, gospodarcze, sportowe, kulturalne i inne
specjalne.
System gatunków dziennikarskich można podzielić na dwa podsystemy:
pierwszy obejmuje gatunki informacyjne, drugi – publicystyczne.
wzmianka – najmniejszy gatunek informacyjny. Zawiera powiadomienie o pojedynczym fakcie lub
wydarzeniu.
notatka – jest odmianą wzmianki wzbogaconej o dodatkowe fakty szczegółowe. Cechą charakterystyczną
notatki jest statystyczne wyliczanie tych faktów.
sprawozdanie – prezentacja zdarzeń, które już się zakończyły i mają swój finał. Fakty przedstawiane są
w sposób dynamiczny oraz w porządku czasowym.
relacja – równoległa prezentacja zdarzeń, które trwają. Przekaz barwny, emocjonalny.
życiorys – chronologiczne przedstawianie wydarzeń z życia postaci. Obowiązuje ograniczenie do
istotnych dat i faktów.
sylwetka – sposób prezentacji osób przez opis ich osobowości, a także wyglądu zewnętrznego, sposobu
bycia, upodobań itd.
kalendarium – uporządkowane chronologicznie wzmianki lub notatki przekazujące informacje o
zdarzeniach, jakie miały miejsce w ściśle określonym przedziale czasowym (tydzień, miesiąc, rok itd.).
przegląd prasy – seria cytatów z najciekawszych materiałów zamieszczonych w innych mediach.
reportaż – sprawozdanie dziennikarskie z prawdziwych wydarzeń, wzbogacone o dokładny opis
środowiska, charakterystykę postaci oraz o wrażenia samego reportera.
wywiad – rozmowa przeprowadzona przez dziennikarza z budzącą zainteresowanie osobą. Składa się z
celowo formułowanych pytań i odpowiedzi.
komentarz – wypowiedź publicystyczna o najwyższym stopniu aktualności i silnie
zarysowanym stanowisku autora (autorów).
artykuł – wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie tematy, w
której wywód podporządkowany jest wyraźnie sformułowanym tezom.
esej – obszerny utwór, swobodnie rozwijający i interpretujący jakieś zjawisko lub
dociekający problemu. Charakteryzuje go niekonsekwentna erudycja, brak
linearności, skojarzenia poetyckie, zaskakujące sformułowania, paradoksy oraz
narracja liryczno-refleksyjna.
recenzja – omówienie lub ocena jakiegoś faktu kulturalnego (wydania książki,
wystawy, koncertu, spektaklu, filmu). Powinna zawierać skrótowe przedstawienie
treści omawianego utworu.
felieton – krótki utwór publicystyczny w lekkiej i dowcipnej formie, poruszający
aktualne sprawy, także trudne i bulwersujące. Jest cykliczny i ma stałą pozycję w
czasopismach i mediach elektronicznych.
dyskusja (debata) – jest formą wywiadu, bierze w niej udział większa liczba osób
reprezentująca różne stanowiska na dany temat. Istotną rolę pełni prowadzący.