R. JEDLIŃSKI
Gatunki publicystyczne w szkole średniej
PSYCHOLOGICZNY ASPEKT ĆWICZEŃ W MÓWIENIU I PISANIU W SZKOLE ŚREDNIEJ
Istnieją ścisłe związki między ogólnym rozwojem psychicznym młodzieży a jej umiejętnościami poprawnego wypowiadania się w mowie i piśmie. W tym wieku myślenie konkretne i obrazowe przechodzi w myślenie abstrakcyjne, sprzyjające takim operacjom jak: porównywanie, systematyzowanie, wnioskowanie, dowodzenie, definiowanie itp. W związku z tym młodzież dokonuje szeregu operacji logicznych, tzw. myślenie hipotetyczno-dedukcyjne, które jest bardzo pomocne uczniom przy redagowaniu ma przykład artykułów, felietonów, recenzji, rozprawek i wywiadów.
Rozwój myślenia logicznego wyzwala u młodzieży potrzebę teoretycznego i praktycznego rozwiązywania różnych problemów filozoficznych i społecznych. Rodzą się postawy krytyczne wobec środowiska i otaczającej rzeczywistości społecznej i kulturowej, cechuje go wyobraźnia, emocjonalność i fantazja. Owe cechy rozwoju umysłowego można wykorzystać w procesie wdrażania uczniów do pisania reportaży i felietonów. W okresie tym młodzież dopracowuje własne poglądy z dziedziny etyki., rozwijają się uczucia estetyczne. Dlatego w czasie realizacji ćwiczeń w mówieniu i pisaniu należy wykorzystywać spontaniczną chęć wypowiadania się młodzieży no interesujących ją sprawach oraz podsuwać jej do pisemnego opracowania tematy absorbujące intelektualnie i emocjonalnie, a zarazem tematy stwarzające możliwości indywidualnego wyboru form wypowiedzi. Podczas badań prac pisemnych wyróżniono cztery typy twórczości pisarskiej wśród uczniów:
typ narratora – dostosowuje formę do własnych zamierzeń, posiada bogatą wyobraźnię, fantazję i polot, potrafi łączyć elementy fikcyjne z rzeczywistymi, nadaje swojej wypowiedzi kształt płynnego opowiadania zawierającego bogate słownictwo i metaforykę. Mam predyspozycje do pisania felietonów fabularnych i asocjacyjnych oraz reportaży podróżniczych.
typ dyskursywny – zdolności w zakresie logicznego rozumowania, operatywnego myślenia analityczno-syntetycznego, ścisłego ujmowania treści bez względu na rodzaj materiału rzeczowego. Predyspozycje do pisania felietonu logiczno-dyskursywnego, reportażu-relacji i recenzji-szkicu.
typ ekspresyjny – dążność do przekazania spotęgowanych przeżyć, do nadawania wypowiedzi dynamizmu i świadomego deformowania opisywanej rzeczywistości. Predyspozycje: felieton i reportaż-groteska.
typ impresyjny – kieruje się w praktyce pisarskiej aktualnymi stanami psychicznymi, stara się oddać chwilowy nastrój wydarzeń oraz odzwierciedlić subiektywne wrażenia, typ ten jest niezwykle wrażliwy na wszelkie przejawy zła i niesprawiedliwości, z wielką siłą odczuwa piękno sztuki oraz przyrody. Predyspozycje: felieton
Trudno jest wyróżnić wśród uczniów czyste typy pisarskie.
PRZYGOTOWANIE POŚREDNIE.
ĆWICZENIA KSZTAŁTUJĄCE JĘZYK UCZNIA I STYL JEGO WYPOWIEDZI.
W nauczaniu literatury za nadrzędny cel kształcenia trzeba uznać wyrabianie kompetencji odbiorczej, w dziale ćwiczeń w mówieniu i pisaniu priorytet przyznaje się zdobywaniu przez uczniów umiejętności nadawczej, a w dziale nauki o języku – sprawności nadawczo-odbiorczej.
ĆWICZENIA SŁOWNIKOWO-FRAZEOLOGICZNE
Dążymy do tego, by na każdym etapie nauczania wyrabiać u uczniów umiejętności dobierania najtrudniejszych określeń dla wyrażania danych treści. Mamy wzbogacić słownictwo młodzieży i zapoznać ich z możliwością i celowością użycia wyrazów i zwrotów. Wyróżnia się kilka grup ćwiczeń słownikowych:
ćwiczenia mające poszerzyć zasób słów oznaczających nazwy przedmiotów, zjawisk, cech, czynności itp.
ćwiczenia przygotowujące do selektywnego używania trafnych określeń oraz do praktycznego wykorzystywania przenośni, porównań i epitetów.
ćwiczenia polegające na zastępowaniu powtarzających się wyrazów.
ćwiczenia sprzyjające dobieraniu wyrazów o znaczeniu przeciwnym.
ćwiczenia zmierzające do gromadzenia wyrazów wokół pewnych tematów.
ćwiczenia w posługiwaniu się słownikami.
ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne przygotowują do pisania wypracowań.
ĆWICZENIA SYNTAKTYCZNE
Praktyczne umiejętności z zakresu budowy i funkcji zdań zdobywają uczniowie nie tylko na lekcjach poświęconych nauce składni, ale i na każdej lekcji przeznaczonej na analizę utworu literackiego czy też tekstów publicystycznych. O stylu utworu lit. Często decyduje ukształtowanie składniowe: rodzaj i budowa zdań, sposób ich łączenia, powtarzalność niektórych elementów. Składnia służy jie tylko logicznemu rozwijaniu myśli, ale i poetyckiej ekspresji. Analizując teksty lit. I poetyckie uczniowie powinni ustalić rolę różnych typów zdań i sposobów ich łączenia (składni emocjonalnej, sprawozdawczo-narracyjnej, interpretującej). Powinni znać zastosowanie i funkcję zdań pytających, wykrzyknikowych, praesens historicum, inwersji, paralelnych układów zdań.
ĆWICZENIA KOMPOZYCYJNE
Wyróżnia się 2 rodzaje ćwiczeń w układaniu planów:
ćwiczenia dekompozycyjne – układanie planów o charakterze opisowym lub rozumującym, pozwala to odkryć specyficzne właściwości form; uczą analityczno-syntetycznego traktowania struktury tekstu, przygotowują uczniów do stawiania problemu, który trzeba rozwiązać i opracować w przewidzianej formie wypowiedzi.
ćwiczenia kompozycyjne – układanie planów wypowiedzi, które mają dopiero powstać.
Kształtując styl wypowiedzi ustnych i pisemnych trzeba uświadomić uczniom zasady komponowania tekstu z zachowaniem wewnętrznej spójności.
PRZYGOTOWANIE BEZPOŚREDNIE
!PRZYGOTOWANIE MOTYWACYJNE – ma zachęcić uczniów do wypowiadania się na interesujące ją tematy.
MOTYWY POZNAWCZE – pobudzają do poszerzenia wiedzy merytorycznej i teoretycznoliterackiej z zakresu wyższych form wypowiedzi,
MOTYWY SPOŁECZNO – IDEOWE - potrzeba społecznego zaangażowania, o społecznym użytku zdobytych wiadomości,
MOTYWY AMBICYJNE – sprzyjają koleżeńskiemu współdziałaniu uczniów,
Należy te motywy odpowiednio stymulować
W procesie bezpośredniego przygotowania uczniów do pisemnego wypowiadania się można dostrzec następujące fazy:
Zapoznanie z wzorami wypowiedzi lub samodzielne dochodzenie do wzorów wypowiedzi.
Pisemne wypowiadanie się uczniów w wyznaczonych przez program nauczania wyższych formach wypowiedzi.
Kontrola prac.
dalsze ćwiczenia w pisaniu wypracowań.
!!! MODEL PRACY NAD ĆWICZENIAMI W MÓWIENIU I PISANIA SKŁADA SIĘ Z TRZECH ETAPÓW: PRZYGOTOWANIA POŚREDNIEGO, PRZYGOTOWANIA BEZPOŚREDNIEGO I WDRAŻANIA UCZNIÓW W RÓŻNE FORMY WYPOWIEDZI PISEMNEJ!!!
GENEALOGIA- 1800 to data narodzi felietonu – w Journal de Debats pojawił się dodatek Feuilleton, oznaczający listek, świstek, kartka i publikujący materiały o charakterze rozrywkowym.
W Polsce źródeł należy szukać w sowizdrzalskiej fececjonistyce XVI i XVII w. Jednak dopiero w XVIII-wiecznym Monitorze czy Pamiętniku historyczno-politycznym Bohomolec, Jezierski, Krasicki stworzyli podwaliny felietonistyki.
Felietony pisali: Mickiewicz (w Trybunie Ludów), Prus ( Kronika Tygodniowa), Sienkiewicz ( Listy z podróży do Ameryki), Słonimski, Czeszko, K. T. Toeplitz, Putrament.
Dawniej nie mówiono felieton tylko fejton
Za pierwszego felietonistę –kronikarza uznaje się Wacława Szymanowskiego.
DEFINICJA:
Na początku utożsamiano go z odcinkiem gazety. Prus i Sienkiewicz zaliczyli go do literatury pięknej.
Felieton- jeden z gatunków publicystyki, swobodny w charakterze, dotyczy zazwyczaj aktualnych w danym momencie wydarzeń lub problemów, nie jest jednak nigdy programowym komentarzem do nich; składają się nań swobodne dywagacje, nie pozbawione zabarwienia satyrycznego, występują elementy fikcji literackiej (jedyny taki gat. publicyst, lekki, barwny styl gawędziarski.
STRUKTURA I KOMPOZYCJA
Uporządkowana jest pod kątem przekazu odbiorcy konkretnych danych o świecie rzeczywistym i refleksji nad nim, prawie zawsze opiera się na faktach , którym nadano wymiar artystycznych uogólnień czy intelektualnych czy emocjonalnych skojarzeń. Funkcją jest zmuszanie do interpretacji przedstawionych zagadnień, do formowania określonych decyzji. Uporządkowanie faktów jest uzależnione od roli i pozycji narratora oraz stylu utworu. Narrator przechodzi od faktów do uogólnień dzięki posługiwaniu się asocjacjami, dygresjami, kontrastem. Ma luźną konstrukcję.
Wyodrębnia się 4 układy kompozycyjne:
asocjacyjny – dominują skojarzenia, zdania połączone na zasadzie asocjacji myślowych, myśl główna dominuje nad faktami, poprzez skojarzenia felietonista wyraża swoją postawę i widzenie faktów zmuszając czytelnika do wysiłku myślowego, nasycony satyrą, ironią, humorem,
logiczno-dyskursywny – obiektywny sposób podawania faktów, ocenionych i skomentowanych ,; fakty powiązane są logicznie. Są to f, interwencyjne, sprawozdanie przeplata się z opisem i komentarzem oraz argumentami.
fabularne- czynnik kompozycyjny stanowi fabuła (jednowątkowa), narrator uwypukla pewne zjawiska by ośmieszyć. Przedstawia działania bohatera, społeczne usytuowanie, obnaża jego postawę do rzeczywistości. Narrator przyjmuje wobec bohatera dystans, negując jego postawę.
udramatyzowany – najmniejsza grupa felietonów, zbudowany całkowicie na dialogu, akcja rozgrywa się wokół jednej sprawy, wraz z komentarzem jest środkiem prezentacji światopoglądu narratora. Dialogi umożliwiają pokazanie mentalności bohaterów w celu ośmieszenia ich wad i postaw. Wspomagane są przez monologi wewnętrzne i komentarze. Dialogi pełnią funkcję informacyjną i przedstawiającą. Narrator indywidualizuje język postaci. Bohater jest autentyczny bądź fikcyjny. Narrator skupia się na ukazaniu życia wewn. Jednostek typowych lub skrajnych indywidualistów. Bohater fikcyjny natomiast prezentuje typowe postawy grup społecznych. Styl publicystyczny!!! Słownictwo literackie z potoczyzmami, wyrazy o zabarwieniu uczuciowym, zdania krótkie i przejrzyste. Język i styl powinien być dostosowany do odbiorcy: w dziennikach – styl publicystyczny, w tygodnikach społeczno-kulturalnych – ekspresyjny styl artystyczny.
RODZAJE FELIETONÓW:
Ze względu na kompozycję: (był wyżej)
Ze względu na techniki wypowiedzi: prasowy, radiowy, telewizyjny ( a gdyby tego nie pisał za komuny, to by jeszcze internetowy dodał)
Odmiany felietonu:
Mikrofelieton- prosta konstrukcja wykorzystująca jeden fakt lecz zabarwiona emotywnie, kończy się publicystycznym uogólnieniem w formie puenty (piasany do dzienników)
Kronika- przegląd wydarzeń dokonywany w określonych odstępach czasu, poświęcony kilku sprawom,
Gawęda- wykorzystywana w programach radiowych i telewizyjnych, aktualizuje tematykę z przeszłości, którą przystosowuje się do potrzeb współczesnego życia, cechuje ją dydaktyzm, nadaje się jej intymny odcień osobistych wynurzeń.
Klasyczny- felietony o kompozycji asocjacyjnej i logiczno-dyskursywnej.
FELIETON to utwór ogłoszony za pośrednictwem mediów:
dystans narratora wobec autora,
subiektywno-refleksyjne ujęcie,
lekki, barwny, komunikatywny styl, dostosowany do sytuacji nadawczo odbiorczej komunikatu,
elementy satyryczno-sarkastyczne lub humorystyczne oceny rzeczywistych wydarzeń,
możliwość fikcyjnego przedstawiania świata,
dominacja asocjacyjnych i logiczno-dyskursywnych struktur
duży zasób środków zewnętrznego oddziaływania na odbiorcę: krótkość, cykliczność, typ składu drukarskiego, stałe winietki, ramki.
FELIETON W PRAKTYCE SZKOLNEJ
Jeśli uczniowie posiadają elementarną wiedzę o felietonie, to już w I klasie liceum można omówić zagadnienia dotyczące felietony radiowego i telewizyjnego. PO rozważaniach teoretycznych uczniowie powinni nagrać na taśmę własny felieton radiowy.
W klasie II uczeń ma kolejny kontakt z felietonem. Analizę treściową trzeba należy zintegrować z analizą formalną uwzględniając sprawy języka i stylu oraz struktury i kompozycji wypowiedzi. W części końcowe rozważań można z uczniami sformułować definicję felietonu i skonfrontować z definicja zamieszczoną w Słowniku terminów literackich. Nie można zapomnieć o wytworzeniu pozytywnego nastawienia motywacyjnego, które wyrasta z osobistych doświadczeń społ. i kulturowych ucznia. Należy im także uświadomić, że odbiorcą felietonu będą także koledzy z klasy., co jest czynnikiem aktywizującym. Felietonu nie należy oceniać wystawiając stopień, a jedynie recenzję mobilizującą. Należy przyjąć następujące kryteria oceny:
A – atrakcyjność tytułu,
B – Inwencja w wyborze tematu,
C – wnikliwość rozważań,
E1 – konstrukcja intelektualna wyznaczająca dobór faktów,
E2- konstrukcja emocjonalna
F – lekki, barwny styl,
F0- zabarwienie neutralne
F1- zabarwienie humorystyczne,
F2- zabarwienie sarkastyczne,
G – kompozycja,
G1- asocjacyjna
G2- logiczno-dyskursywna,
G3- fabularna,
G4- udramatyzowana
Temat nie narzucony przez pedagoga wyzwala inwencje u uczniów, pobudza wyobraźnię do większego zainteresowania się sprawami klasy, szkoły, społeczeństwa itd. W celu wyeliminowania niesamodzielności można zalecić temat z życia szkoły bądź rozwinięcie konkretnego zagadnienia.
TYTUŁY NADAWANE FELIETONOM UCZNIOWSKIM PODZIELONO NA 3 GRUPY:
Tytuły wydobywające elementy treści utworu, akcentujące postawę głównego bohatera
sugerujące myśl główną wypowiedzi
uwydatniające nastrój utworu
Pisanie felietonu umożliwia uczniom zainteresowanie się sprawami szkoły, miasta, kraju, zaostrzy zmysł obserwacyjny, wyzwoli krytycyzm oraz rozmaite inicjatywy.
W felietonach uczniowskich najczęściej spotyka się hiperbolizacje, słownictwo środowiskowe, metafory, potoczymy, sarkazm, żart, porównania literackie, synonimy, frazeologia.
Pierwsze polskie recenzje ukazywały się w warszawskich czasopismach w języku francuskim lub niemieckim oraz łacińskim. Dopiero w 1762 zaczęto pisać recenzje po polsku ( Warszawskie Ekstraordynaryjne Tygodniowe Wiadomości). W XVIII ukształtowała się polska recenzja literacka. Pisali; Dmochowski, Mochnacki, Koźmian, Goszczyński, Konopnicka, Prus.
WYRÓŻNIA SIĘ: - recenzję-felieton, recenzję-esej, recenzję-studium, r.-żart, r. naukową, r. popularną, r. publicystyczną, r. impresjonistyczną(dowolność sądów i ocen), r. informacyjna, r. oceniająca,
FUNKCJĄ recenzji jest urabianie gustów odbiorców poprzez zachęcanie ich do czytanie lub obejrzenia wartościowych dzieł sztuki.
RECENZJA – forma wypowiedzi zawierająca sprawozdawcze omówienie i krytyczną ocenę aktualnych wydań książkowych, tekstów naukowych, filmów, przedstawień teatralnych itd.
W zależności, jakie pełni funkcje, może upodabniać się do różnych form wypowiedzi krytycznej. J. Trzynadlowski uznał recenzję za odmianę publicystyki krytycznej.
FUNKCJE RECENZJI:
informacyjna – powiadomienie o istnieniu danego dzieła i zachęcenie do zapoznania się z nim.
wartościująca – ocena dzieła w aspekcie odgórnie przyjętych kryteriów,
postulatywna – konfrontacja dzieła z systemem idealnych wartości bądź wartości preferowanych przez recenzenta,
W recenzjach dziennikowych dominuje f. informacyjna (masowy odbiorca), natomiast w czasopismach przeważa f. wartościująca. Niektórzy badacze wyróżniają także funkcję perswazyjną.
WYRÓŻNIAMY TRZY SKŁADNIKU STRUKTURALNE:
element informacyjny – uwzględnia autora, tytuł dzieła, dane o reżyserze, scenografii, aktorach itp.
element analizy krytycznej – ocena problematyki utworu, interpretacja tematyczna,
element oceniający – dodatnie i ujemne strony dzieła, stanowisko autora czy reżysera, zachętę do zapoznania się z dziełem. (ocena powinna być rzeczowa, odpowiednio uargumentowana).
Struktura powinna być dostosowana do wymogów tematycznych, do określonego odbiorcy i charakteru czasopisma.
DZIEŁO NALEŻY OCENIAĆ WG KRYTERIÓW:
artystycznych (struktura, kompozycja, język, styl),
poznawczych (sposób przedstawienia autentycznej rzeczywistości w dziele),
ideowo-wychowawczych (wymowa społ.-polit. I ideologiczna)
RECENZJA W PRAKTYCE SZKOLNEJ:
Od I kl. liceum kształci się kompetencje nadawcze pod kątem pisania recenzji słuchowiska lub widowiska telewizyjnego. W klasie II uczeń powinie wyróżniać cechy recenzji oraz posiadać taką sprawność merytoryczna i językową by napisać recenzję. W klasie III pisze recenzję przedstawienia teatralnego oraz recenzje książki. Proces ten powinien być poprzedzony przygotowaniami pośrednimi i bezpośrednimi (najpierw ustne omawianie audycji radiowej, ksiązki, później pisanie sprawozdań o charakterze recenzji.
Przy omawianiu tego tematu należy wyjść od przypomnienia wiadomości na temat recenzji zdobytych wcześniej, później analiza wzorcowa recenzji, dekompozycja, ćwiczenia syntaktyczne, ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne, merytoryka (znajomość spraw i problemów będących przedmiotem recenzji), motywacja, pisanie recenzji.
Recenzje należy oceniać konkretnym stopniem wg następujących kryteriów:
atrakcyjność tytułu
informacja o autorze sztuki
geneza utworu
zasygnalizowanie treści sztuki
osobowość i dotychczasowe osiągnięcia reżysera, autora,
interpretacja koncepcji reżysera/autora
funkcja scenografii
rola muzyki
ocena gry aktorów
wrażenia indywidualne ucznia
ukształtowanie językowo-stylistyczne
kompozycja
ARTYKUŁ – publikacja prasowa wyrażająca stanowisko autora lub redakcji wobec istotnych problemów oraz zjawisk społecznych, która posługując się różnorodnymi metodami oddziaływania intelektualnego, jak argumentacja, wyjaśnianie itp. Zmierza do kształtowania opinii czytelników. Celem a. jest popularyzacja, interpretacja oraz ocena faktów i problemów z zakresu polityki, ideologii, gospodarki itp. Jest to gatunek w pełni autonomiczny. Posiada trójczłonową i zamknięta kompozycję. Nadawca artykułu chcąc przedstawić osobiste stanowisko wobec omawianych faktów, musi dostosować tok swoich wywodów do logiczno-dyskursywnej kompozycji wypowiedzi. Autor rozpoczyna więc od krótkiego wstępu. W którym zawiera tezę ewentualnie hipotezę. W rozwinięciu przedstawia argumenty uzasadniające tezę lub weryfikujące hipotezę, zaś w zakończeniu ogranicza się do uogólnienia sądów, do podsumowania swojego stanowiska.
Artykuł jest wypowiedzią wyłącznie pisemną. Tekst a. jest niejednokrotnie nasycony cytatami.
RODZAJE ARTYKUŁÓW:
informacyjny – dostarcza odbiorcom szczegółowych, opartych na sprawdzonych materiałach informacje o konkretnych faktach.
publicystyczny – prezentuje stanowisko autora wobec określonych problemów mających na celu popularyzację wiadomości, ich ocenę i interpretację. a. publicystyczne dzielą się na:
a. wstępny – prezentuje stanowisko redakcji wobec ważnych aktualnych spraw, jest tendencyjny i propagandowy.
a. polemiczny – krytyczne ustosunkowanie się do tez sformułowanych w czyjejś wypowiedzi i zajęcie swojego stanowiska.
a. dyskusyjny – pobudzenie odbiorców do pisemnego wyrażenia swoich poglądów na temat przedstawionych problemów,
komentarz – omówieni, wyjaśnienie lub ocena ważnych wydarzeń
naukowy – przedstawia specjalistyczne tematy z różnych dziedzin wiedzy
popularnonaukowy – popularyzuje w sposób uproszczony konkretne wyniki badań naukowych.
LEKTURA ARTYKUŁU W SZKOLE
Należałoby przesunąć lekturę artykułu do klasy II.
Chcąc postawić ucznia w roli badacza artykułu, można wykorzystać metodę analizy wzorów. Zadania nauczyciela w procesie wdrażania tej metody będą się ograniczały do spełniania funkcji operacyjnych, służących subtelnemu kierowaniu odbiorem. Nauczyciel musi stworzyć odpowiednią sytuacje motywacyjną, która umożliwia uczniom zrozumienie sensu zdobywania wiadomości o artykule. Analizę można by rozpocząć od ustalenia tematyki i zastanowienia się w jakiej mierze temat narzucił autorowi formę wypowiedzi. W ten sposób postawimy uczniów w konkretnej sytuacji problemowej. Później uczniowie muszą ustalić, w jakim stopniu temat wpłynął na strukturę i zakres procesu dowodzenia. Następnie uczniowie powinni wyznaczyć jego logiczno-dyskursywny charakter, a później dokonać dekompozycji. W klasie III można polecić im lekturę przykładowych artykułów krytycznoliterackich. Rozważania na temat a. powinny zakończyć się próbą napisania go.
Za pierwszych eseistów uważa się Arystotelesa, Platona, Plutarcha. Esej wyrósł bowiem z wiedzy filozoficznej, próbując uogólniać prawa wszelkich zjawisk. Pierwszymi eseistami nowożytnymi F. Bacon i M. Montaigne. Rozwój prasy angielskiej w oświeceniu wpłynął na powstanie eseistyki zorientowanej na kształtowanie upodobań opinii publicznej. Rozdzielił się wtedy na „periodical essay” i inne typy. Esej fabularyzowany dał początek angielskiej powieści obyczajowej, a esej satyryczny zainicjował ty eseistyki publicystycznej. W Polsce wzory angielskie propagował Bohomolec. W okresie romantyzmu – nowy typ eseju, tzw. „imaginativ prose”, umożliwiający w sposób subiektywny idealistyczne prezentowanie osobowości twórcy (W. Scott, T. Huxley. Eseje pisali: Goethe, Schiller, Mochnacki, Świętochowski, Mann, Irzykowski, Boy-Żeleński, Wyka, Jastrun. W XX w. esej wdarł się do powieści, modyfikując jej styl, język i kompozycję (Doktor Faustus T. Manna).
ESEJ – wypowiedź prozą na pewien temat, przekazująca w dowolnie upatrzonym celu i a pomocą wybranych przez autora środków jego osobiste doświadczenia, wiedzę, sądy, refleksje. Czytelnik ma traktować esej jako akt życiowy autora, a nie jako fikcję literacką. Jest to szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny, krytyczny, swobodnie rozwijający interpretację danego zjawiska. Tworzywem eseju jest rzeczywistość (fakty, postawy) przepuszczona przez filtr doświadczeń i przeżyć autora. Pisarz, dzięki subiektywnej interpretacji, autentycznych faktów może bez uciekania się do fikcji, budować nową rzeczywistość opartą na jego osobistych doświadczeniach. Eseista odwołuje się często do filozofii czy określonego światopoglądu. Esej charakteryzuje niesystematyczność i niesystemowość (brak pełnego oglądu świata), refleksyjność. Niesystematyczność jest wynikiem przeświadczenia o niemożliwości pełnego wyczerpania tematu w płaszczyźnie opisowej. Esej nie toleruje jednak chaosu. Refleksyjność wiąże się ze sceptycyzmem, który z jednej strony nakazuje eseiście powątpiewać w dotychczasowe systemy wartości, jednocześnie nie pozwalając mu na stworzenie własnej teorii. Esej ma kompozycje otwarta i niestabilną.
ROZRÓŻNIA SIĘ KOMPOZYCJĘ ESEJU ZBLIŻONĄ DO:
wywodu naukowego – zbliżony do rozprawy naukowej, teza-argumenty-wnioski.
wywodu publicystycznego – fakty oświetla się poprzez wykrywanie między nimi związków i zależności
dzieła literackiego – wydarzenia i fakty prezentowane są w sposób pośredni, z wykorzystaniem obrazowania artystycznego.
JĘZYK I STYL: „elegancja języka”, epitety, metafory, plastyczne przedstawienie rzeczywistości, wyrazy o silnym zabarwieniu uczuciowym, abstrakcyjność, słownictwo z dziedziny filozofii, sztuki, nauki.
RODZAJE ESEJÓW:
literacki – dotyczy problemów filozoficznych oraz warsztatu twórczego pisarza, dominuje funkcja ekspresywna i estetyczna,
publicystyczny – dotyczy zagadnień aktualnych społ.-polit. i kulturalnych. Pełni funkcję informacyjną i dydaktyczną.
naukowy – ma na celu spopularyzowanie osiągnięć z różnych dziedzin wiedzy. Dominuje f. dydaktyczna.
LEKTURA ESEJU W SZKOLE
Chcąc uwzględnić lekturę eseju, należy omówić jego genologię, ze zwróceniem szczególnej uwagi na uniwersalizm tematyczny i prawdziwość świata przedstawionego, jak też strukturę, kompozycję, styl i język. Skuteczna metodą jest metoda analizy wzorów. Początek prac nad esejem powinna rozpocząć dekompozycja przykładowych esejów. Ćwiczenia dekompozycyjne uświadomią zasady komponowania eseju. Ćwiczenia te muszą być wsparte ćw. Językowo-stylistycznymi. Próby zdefiniowania eseju można podjąć w fazie końcowej. Po odczytaniu tekstu i wyjaśnieniu trudnych wyrazów trzeba ustalić tematykę wypowiedzi, zwracając uwagę na wymowność tytułu. W części końcowej cyklu lekcji należy uporządkować wiadomości ze zwróceniem uwagi na CECHY TEGO GATUNKU:
uniwersalizm tematyczny i prawdziwość świata przedstawionego,
motywacja oparta na uzasadnieniu bezpośrednio sformułowanej tezy lub weryfikowaniu hipotezy.
subiektywizm
indywidualizm,
łączenie myślenia dyskursywnego z obrazowym (refleksyjność, dygresyjność, wywoływanie nastroju, przedstawianie trudnych problemów w sposób zajmujący).
WYWIAD pełni funkcję informacyjną, silnie sprzężoną z funkcją propagandową i jest ujęty w formę dialogu dziennikarza z rozmówcą, który w sposób kompetentny oświetla jakiś problem. Występuje trójdzielność kompozycyjna: wstęp, rozbudowane rozwinięcie i zakończenie. Dziennikarz zadaje pytania sprecyzowane i dba o ukierunkowanie odpowiedzi. Musi on dokonać przekładu języka mówionego na język pisany, musi wypowiedź ustną poddać zabiegom stylizacyjnym. Wyróżnia się wywiad radiowy(zwarta, udramatyzowana kompozycja, przejrzystość, słowa odzwierciedlają informacje, ale i stany uczuciowe odpowiadającego), prasowy i telewizyjny ( oprócz słów ważna jest mimika, gesty, wygląd postaci, pozwala to maksymalnie zapoznać się z bohaterem).
WYWIAD W PRAKTYCE SZKOLNEJ
Przygotowanie uczniów do pisania wywiadu powinno być dostosowane do możliwości intelektualnych uczniów, ich doświadczeń z zakresu odbioru gatunku oraz od umiejętności wypowiadania się w piśmie. Należy rozpocząć od analizy wzorcowego wywiadu. Wykorzystujemy metodę analizy i twórczego naśladowania wzoru.:
Omówienie wywiadu pod względem treściowym (tematyka a tytuł),
ustalenie podstawowych elementów kompozycyjnych.
analiza języka i stylu,
wnioski uwzględniające cechy gatunkowe i funkcje wywiadu.
formułowanie definicji wywiadu i porównanie z definicją słownikową.
Na kolejnej lekcji należy kształcić kompetencje nadawcze. Dominująca powinna być metoda ćwiczeń sprawnościowych, która zostanie użyta do redagowania planu kompozycyjnego (ćwiczenia syntaktyczne, w formułowaniu zdań pytających, formułowanie nie dokończonych wypowiedzi oznajmujących, słownikowo-frazeologiczne). Należy także stworzyć plan wywiadu, który jest zestawem uporządkowanych hierarchicznie pytań. W części końcowej 2 lekcji należy zlecić uczniom przeprowadzenie i opracowanie wywiadu (2 tygodniowy termin). Konieczna jest lekcja correctum, na której zostaną odczytane 2 zróżnicowane stylistycznie wywiady i przeprowadzona zostanie dyskusja na temat kompozycji, struktury itp.
II HIPOTEZY O POWSTANIU REPORTAŻU:
wiąże się z powstaniem w XIX w. zawodu reportera,
początek to zapiski Ibrahima Ibm Jakuba i Pliniusza Młodszego,
REPORTAŻE PISALI: Marco Polo, Jan Potocki, Seweryn Goszczyński, Kraszewski, Zola, Prus, Dygasiński
ODGAŁĘZIENIA REPORTAŻU:
sprawozdanie podróżnicze,
szkic środowiskowy, czyli analityczne studium poświęcone aglomeracji miejskiej, zakładu przemysłowego itp.
sprawozdanie wojenne
sprawozdanie parlamentarne,
sprawozdanie z rozpraw sądowych,
sprawozdanie specjalistów z różnych dziedzin życia gospodarczego itp.
Irzykowski używał wymiennie terminu reportaż i literatura faktu, co miało skompromitować ten pierwszy. Jest to jednak podejście błędne.
WE WSPÓŁCZESNYM REPORTAŻU WYRÓŻNIA SIĘ 2 NURTY:
zmierza w kierunku dokumentowania zewnętrznych uwikłań człowieka, jego związków z rzeczywistością
dotyczy relacji reporterskich prezentujących nie tylko zewnętrzne działania, ale i psychologiczne uwarunkowania, wykorzystuje się prozę behawiorystyczną (Kapuściński).
Niemożliwe jest podanie definicji reportażu. Oddala się on od publicystyki i zbliża do literatury pięknej.
REPORTAŻ – gatunek twórczości dziennikarskiej, zapis faktów znanych autorowi, łączy informację z próbą interpretacji przedstawionych zjawisk.
FUNKCJE:
sprawozdawcza – ukazanie zdarzeń, ludzi, zakładający osobisty stosunek reportera do przedmiotu relacji (aktualizm, dynamizm).
informacyjno-przedstawiająca
ekspresyjno-impresyjna,
wychowawczo-dydaktyczna,
STRUKTURA: Za elementarna jednostkę uznaje się tzw. ujęcie, czyli kompleks zdań połączonych więzią treściowo-formalną:
ujęcia informujące statyczne – obiektywny sposób podawania faktów, brak rozbudowanych charakterystyk ludzi, przytaczanie tylko najważniejszych danych,
informujące dynamiczne – akcyjność, czyli prezentacja zdarzeń rozwijających się w czasie, fakty połączone następstwem czasowym lub podporządkowane zdynamizowanemu opisowi,
przedstawiające (statyczne i akcyjne)– intensywne przedstawienia wyobrażeniowe faktów i zdarzeń,. Autentyzm, ukonkretnienie i uszczegółowienie obrazu. Reportaże przedstawiające akcyjne zbliżają się do opowiadania (dialogi, żargon, dialekt, przytaczanie dokumentów),
komentująco-oceniające – wyraz postaw intelektualnych i emocjonalnych autora lub postaci,
wyjaśniające
oceniające
uzasadniające
postulat
mieszane
ZWIĄZKI MIĘDZYUJĘCIOWE – integrują poszczególne składniki utworu, nadając mu zwartość treściową i kompozycyjną. Wyróżnia się 2 związki międzyujęciowe:
zdarzeniowe
opisowo-charakteryzujące
ELEMENTY REPORTAŻU PUBLICYSTYCZNEGO:
wstęp wprowadzający w wydarzenia
zawiązanie akcji, konfliktu
rozwinięcie konfliktu,
zakończenie – uwagi i spostrzeżenia reportera
Kryterium prawdziwości odnosimy do reportażu publicystycznego, natomiast reportaż literacki dopuszcza występowanie fikcji.
CECHY NARRACJI REPORTAŻU: autentyzm, aktualność, dynamizm, reporter jako obserwator, pośrednik, jawny i autentyczny podmiot autorski, utożsamianie się autora z narratorem.
Obok narracji 1- i 3-osobowej oraz mowy pozornie zależnej występuje narracja personalna w wydaniu subnarratorów (bohaterów reportażu).
RODZAJE REPORTAŻU RADIOWEGO:
migawka radiowa,
złożony reportaż radiowy (cykl migawek),
montaż radiowy
transmisja bezpośrednia,
reportaż opisujący wydarzenia,
reportaż problemowy,
podróżniczy,
portretowy
REPORTAŻ W PRAKTYCE SZKOLNEJ
Naturalną droga dojścia do formy reportażu jest pisanie sprawozdań typu reportaż z wycieczek szkolnych, dnia sportu itp. Styl takiego sprawozdania zbliża się do stylu publicystycznego, w którym wyraźne są elementy stylu potocznego. Podobnie jest z opowiadaniem. Analizując wzorcowe reportaże musimy integrować rozważania treściowe z formalnymi ( w czasie analizy tekstu zwracamy uwagę na motywy jego napisania, sposoby gromadzenia materiału, styl wypowiedzi). Można wykorzystać różne metody, a zwłaszcza analizy i twórczego naśladowania wzorów oraz metodę samodzielnego dochodzenia do wzorów wypowiedzi. Trzeba wprowadzać różne rodzaje ćwiczeń gramatycznych i stylistycznych, syntaktycznych i kompozycyjnych. Następnie należy przejść do dekompozycji, która ukaże wewnętrzną organizację reportażu. Należy także zapoznać uczniów z etapami pracy reportera. Zakończeniem będzie napisanie reportażu na wybrany temat.
Prace uczniów oceniamy za pomocą komentarzy, życzliwych recenzji i wskazówek.
Metody wg Dyduchowej: (jakie zapisał Jedliński)
samodzielnego dochodzenia do zworów,
praktyki pisarskiej,
analizy wzorów,
przekładu intersemiotycznego,
okazjonalnych ćwiczeń sprawnościowych,
analizy i twórczego naśladowania wzorów
norm i instrukcji,