Zestaw 33c - Mateusz Kaliński Gatunki synkretyczne, mieszane i pograniczne (np. ballada, esej, felieton, powiastka filozoficzna, reportaż. Słowo dialogowe a dialog jako forma kompozycyjna. 

Ballada
Termin pochodzi od słowa ballare (tańczyć). Początkowo oznaczał pieśń taneczną. Pieśń ta zapoczątkowana na terenach średniowiecznej Prowansji jako pieśń ludowa rozszerza się później we Włochach i Francji. W XIV – XV krystalizuje się jako gatunek literacki o ściśle ustalonej formie metrycznej.

Według definicji J. Kleinera¹ – „jest to krótki wierszowany utwór na temat niezwykłego zdarzenia o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia”.

Podstawą ballady jest czynnik epicki. On albo wyznacza rodzaj ballady (ballada epicka), albo stwarza teren, na którym pojawiają się czynniki liryczne lub dramatyczne. Bez znaczenia jest jak bardzo obecne w balladzie są czynniki liryczne i dramatyczne. Czynnik epicki jest obecny w podstawowych elementach fabuły epickiej: w postaciach, w zdarzeniach oraz w tle.

Epicka konstrukcja ballady podlega ograniczeniom w ramach struktury rodzajowej. Ograniczenia są takie, że muszą pojawić się pozostałe czynniki (liryczne lub dramatyczne). Dlatego ballada jest utworem stosunkowo krótkim, korespondującym w ramach rodzaju epickiego z poetyką skrótu, poetyką noweli. Sprawia to, że ballada skłania się ku regułom „trzech jedności”, a jej odległość od tych reguł decyduje o zachowaniu się podstawowych elementów fabuły epickiej.

Wprowadzanie postaci wiąże się z ograniczeniami. Ze względu na budowę ballady najczęściej wydarzenia rozgrywają się pomiędzy dwojgiem trojgiem bohaterów (Świtezianka). Czasem zdarza się, że autor wprowadza całą galerię postaci drugoplanowych (Pani Twardowska Mickiewicza). Jednak wiąże się to z budową postaci. Bohaterowie pierwszoplanowi są zazwyczaj bogato opisane, natomiast drugoplanowe osoby są często wymieniani tylko z imienia lub nawet anonimowe, pozbawione własnych przeżyć. Często zlewają się w tłum.

Akcja jest klasycznie jednolita i jednowierzchołkowy, dążąca do ukazania w najbardziej pełny sposób konfliktu. Ta tendencja maksymalnie pełnego łańcucha wydarzeń kłóci się z tendencją do skrótowości.
Aby rozwiązać ten problem ballada szuka wyjścia poprzez zastosowanie kilku sposobów.
I. Konstruowanie konfliktów krótkotrwałych (mała ilość zdarzeń, wyraziści bohaterowie, którzy działają zdecydowanie, stanowczo, konflikty wybuchają gwałtownie i równie szybko są rozstrzygnięte).
II. Liczna grupa ballad traktuje o konflikcie długotrwałym i bardziej skomplikowanym. Jednym ze sposobów poradzenia sobie z tym problemem jest rozbicie akcji na kilka planów (najczęściej dwa) – plan teraźniejszy, aktualnych wydarzeń oraz plan retrospekcji. Ballada obejmuje wówczas wycinek akcji wokół punktu kulminacyjnego, natomiast reszta historii jest wprowadzana w wypowiedziach postaci. Przykładem jest Pani Twardowska. W planie aktualnym rozgrywa się punkt kulminacyjny, zaś geneza konfliktu i jego historia jest przekazana przez Mefistofelesa w formie „przypomnienia” Twardowskiemu o złożonym przyrzeczeniu.

Tło. Jako że bohaterowie oraz akcja mają pierwszeństwo, na zarysowanie tła nie starcza zwykle miejsca. Ballada niechętnie sięga do opisu, który stoi w sprzeczności z jej dynamiczną naturą. Tło przestrzenne nie istnieje samodzielnie. Jest podporządkowane potrzebom akcji. Stanowi element wygrywany dla ważniejszych potrzeb ballady.

Dramatyczna konstrukcja akcji.
Jednowątkowość sprawia, że akcja skupia się głównie na jednej postaci. Na planie ukazywanym bezpośrednio rozgrywa się tylko część wydarzeń. Pozostałe dzieją się poza sceną i dowiadujemy się o nich z dialogów bohaterów lub z dorywczego wkraczania na scenę bohaterów. Suma wydarzeń scenicznych i pozascenicznych daje nam pełną akcję dramatu.

Dramatyzacja struktury czasowej
Mimo, że „ucina się” wydarzenia mniej ważne lub nawet się je likwiduje, ballada musi szukać dodatkowych sposobów skrócenia czasu. Część wydarzeń rozgrywa się poza sceną równolegle z wydarzeniami najważniejszymi, jednak problemem jest czas ich trwania. Ballada dysponuje środkami epickiego opowiadania, które umożliwia jest skrócenie odcinków czasowych poprzez streszczenie wydarzeń.

Czynniki liryczne w balladzie
O pojawieniu się liryki w balladzie decyduje balladowe usytuowanie narratora jako widza zaangażowanego. Liryka oddziałuje na balladę w różnych płaszczyznach (ukształtowanie rozwoju wątku, kompozycji stroficznej, konstrukcji składniowej wypowiedzeń postaci w rozszerzeniu znaczeń fabuły ballady). Istotne jest także jaka to jest odmiana gatunku oraz jakiego prądu tendencjom ulega.

W opracowywaniu ballady korzystałem z: „Ballada” Ireneusz Opacki, Czesław Zgorzelski.

Esej
W szerokim rozumieniu jest to wypowiedź prozą mająca na celu przedstawienie sądu, refleksji, wiedzy, wrażeń lub odczuć autora związanych z tematem. Konwencja wymaga od czytelnika, aby ten nie traktował tekstu tak samo jak fikcji literackiej lecz jak oświadczenie polityka w prasie, kazanie okolicznościowe i tym podobne.
Zazwyczaj jest to krótka forma, jednak może się rozrosnąć do pokaźnych rozmiarów (Essai sur les moeurs des nations Woltera liczy dwanaście rozdziałów).
Esej łączy w sobie cechy publicystyki lub prozy naukowej z cechami literatury pięknej. Dwoma biegunami eseju są: formalizacja wypowiedzi oraz indywidualizacja wypowiedzi, pozwalająca na swobodę charakteru i układu.

Felieton
Jest to pograniczny i hybrydyczny tekst prasowy o swobodnym charakterze. Tematyka jest dowolna. Najczęściej na poły żartobliwy, na poły poważny sposób komentuje aktualne wydarzenia.
Felieton jest obecny w innych środkach przekazu. Nie jest tylko tekst. Pojawia się w radiu jako wypowiedź ustna, oraz w filmie i telewizji, gdzie jest wzbogacony środkami ikonicznymi, montażem itp.
Do felietonistyki zalicza się także: blog, niektóre wypowiedzi z przewagą elementu ikonicznego (rysunki Andrzeja Mleczki), satyryczne utwory słowno-muzyczne oraz satyryczne wiersze, które ukazuję się cyklicznie pod stałym tytułem i na stałej kolumnie czasopisma.

Powiastka filozoficzna
Gatunek kształtował się w ścisłym związku z cechami gatunkowymi powiastki, której próby definicji wyrażają się na zasadzie zestawień z bajką, nowelą i powieścią. Powiastka różni się od powieści tym, że może występować zarówno w formie pisanej jaki i oralnej oraz tym, że jest jednowątkowa. Ostatecznie ustalono, że powiastka jest utworem narracyjnym, pisanym prozą, odznaczający się swoistym stylem narracji, różniący się od noweli możliwością przekroczenia prawdopodobieństwa zdarzeń, od bajki – brakiem zamierzeń moralizatorskich, od powieści – krótkością fabuły.

Reportaż
Jest to gatunek dziennikarsko-literacki, którego podstawową funkcją jest sprawozdanie, za pośrednictwem obserwatora, o prawdziwych wydarzeniach, sytuacjach i ludziach. Oprócz dziennikarsko-literackiej formy reportażu współcześnie występuje także reportaż radiowy, filmowy, telewizyjny i fotoreportaż.
Reporterskie sprawozdanie określające strukturę gatunku odznacza się aktualnością, autentyzmem, atrakcyjnością oraz osobistym stosunkiem reportera do przedmiotu sprawozdania.
Od pamiętnika różni się tym, że reportaż dąży do ukazania niezbyt odległych w czasie faktów i zdarzeń oraz tym, że narrator dąży do skracania czasowej perspektywy sprawozdania (dystans między opisywanymi wydarzeniami i momentem narracji.
Reportaże przedstawiające wydarzenia odległe w czasie zawierają na ogół skrótową, aktualną sytuację sprawozdawczą.
Reportaż jest gatunkiem pośrednim między formami dziennikarskimi a literackimi. Do literackiej prozy zbliża go wykorzystywanie akcji, fabuły lub jej elementów, intensywna obrazowość, a także literacka orientacja tekstu. Dziennikarskie funkcje ujawniają się w tematyce, która często nawiązuje do aktualnych i społecznie istotnych problemów. Istotna jest także skłonność do uściślania podawanych informacji (daty, liczby, nazwy, itp.)

Słowo dialogowe a dialog jako forma kompozycyjna
Wypowiedź jednego z mówiących tworzy całość wraz z wypowiedziami innych rozmówców wygłoszonymi w określonej sytuacji i odnoszącymi się do tej samej sprawy. Układ dialogowy pozwala na wprowadzenie elementów stanowiących analogię do tych faktów językowych, które są obecne jedynie w dialogach potocznych. Wielość mówiących wpływa na nieciągłość wypowiedzi, pozwala na wyższy stopień jej wewnętrznego zróżnicowania. Dialog jest jednak podporządkowany formie monologu, formie bezpośredniej wypowiedzi podmiotu, obie te formy w dziele wzajemnie się motywują.

Dialog w dramacie
Podstawowa struktura językowa dla dramatu. Inne formy wypowiedzi pojawiają się w kontekście dialogowym, są odbierane na tle dialogu, stanowią konsekwencję sytuacji dramatycznej, która rozwinęła się właśnie w dialogu. Wypowiedzi, połączone z działaniem postaci, dokonują się jakby w obecności odbiorców. Słowo w dialogu jest sposobem oddziaływania na innych, jest narzędziem zmieniania sytuacji. Styl słownictwa zależny od epoki: w klasycyzmie był wzniosły, w Młodej Polsce zaś potoczny – wyraz zindywidualizowania postaci. Zdania wykrzyknikowe budują napięcie sytuacji dramatycznej. Krótsze wypowiedzi bohaterów nadają dialogowi rys aktualności, opowiadania o wydarzeniach bieżących; jest dynamiczniejszy. Dialogi są inaczej kształtowane w zależności od gatunku dzieła, jakie współtworzą. Dialog zbudowany z nieskładnych zdań, równoważników zdań, zdań urywanych itd. może być elementem parodii, groteski lub budowania nastroju dramaturgii ( w zależności od użytego słownictwa). Sytuacja dialogowa – fragment fabuły, którym osadzony jest bezpośrednio dialog; dialog wyrasta z określonej sytuacji fabularnej.

1^ J. Kleiner, Ballada, [w.] Materiały do Słownika Rodzajów Literackich, „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, t. I, Łódź 1958, s. 196