„Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale” Wojciech Bogusławski (tekst według autoryzowanego odpisu z r. 1796 przygot. Mieczysław Rulikowski ; wstęp, przyp. i odmiany tekstu oprac. Stanisław Dąbrowski i Stefan Straus. - Wrocław ; Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1956.)

II ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ Wojciecha Bogusławskiego

(Bogusławski - jeden z 4 braci herbu Świnka, okolic Kalisza i Środy + Anna z Linowskich-> w 1753 osiedli niewielkim folwarku Glinne pod Poznaniem) =>
9 IV 1757r. ur. Wojciech Bogusławski

• szkoła konwiktu pijarów w W-wie (styka się z teatrem szkolnym)

• Szkoła Nowodworskich w Krakowie1771-chodzi tu na Poetykę

-Śmierć matki, powrót do Glinna

Folwark- zadłużony, nie daje możliwości utrzymania - w 1773 sprzedany przez ojca Bogusławskiego -> Bogusławski mieszka u stryjów matki, u Linowskich. Wujowie Jan i Adam oraz przeor Zygmunt Linowski ułatwiają mu wstęp na dwór biskupa Kajetana Sołtyka dla nabrania ogłady i poloru.

• uczy tam się języków obcych, grywa amatorsko

- z powodu braku wykształcenia i względów finansowych -wybiera karierę wojskową

-1775 r. - zaciąga się do pułku gwardii pieszej litewskiej pod zwierzchnictwem Adama Czartoryskiego - rezygnuje z nieznanych powodów po 3 latach (umiera Zygmunt Linowski a Wojciech dostaje spadek 1777 -zmienia się jego sytuacja finansowa)

• szuka szczęścia na dworze królewskim (pewny protekcji ciotek), król obiecał poparcie, ale skończyło się na słowach

• Bogusławski szuka zawodu - wybiera TEATR -> 1778 dostaje miejsce w zespole komedii polskiej „Zmyślona niewierność” . Potem wystawia swoje I tłumaczenie z fran. -komedię „Amant, aktor i sługa”,; przerabia kantatę Bohomolca „Nędza uszczęśliwiona” na 2 aktową operę - PIERWSZĄ POLSKA OPERĘ ORYGINALNĄ.

• 1,5 roku gra we Lwowie, powrót do Polski

• Premiera w obecności króla „Fraskantanki”- wielki sukces jako tłumacz i aktor.

• Dostaje przywilej na teatr w Poznaniu, scena niedługo i tak upada.

• od 1V 1783 - dyrektor teatru warszawskiego pod opieką Marcina Lubomirskiego. Przez 30 lat dyrektoruje:

• Scena Narodowa tam gdzie on (Wilno, Kalisz, W-wa, Dubno)

• zdobywa patriotyczną widownię mieszczańsko-szlachecką

• utrzymuje ciągłość sceny zwł. w latach rozbiorów i wojen napoleońskich

- Przenosi siedzibę teatru do Wilna (polska premiera rewolucyjnej komedii Beaumarchaisa „Wesele Figara” w 1789 r. !; następnie „Sarmatyzm” Zabłockiego)

Wymuszony powrót do Warszawy (pod groźbą utraty monopolu na teatr); Bogusławski mianowany dyrektorem widowisk królewskich, jego aktorzy - Kompania Aktorów Nadwornych. Rozkwit teatru warszawskiego, często nawiązuje do wydarzeń aktualnych, przebudowa gmachu, kształcenie zespołu i podnoszenie morale, ogania się od Ryxa i przeciwników politycznych.

- 15 I 1791 wystawienie :powrotu posła do domu” Niemcewicza (przeciwnik reform Suchorzewski występuje z żądaniem sądu na teatr - wniosek odrzucono); postępowe hasła głoszą „Dowód wdzięczności narodu” Bogusławskiego oraz „Szlachcic mieszczański” Wybickiego.

Przeciw Targowicy (1792 r.):

• „Henryk VI na łowach” Bogusławskiego ( z peanem o równości stanów)- liczne protesty targowiczan, spór na Sejmie

• Bogusławski ceniony za subtelne aluzje polityczne w niewinnej treści, bardzo szanowany i popierany

• 1794 „Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”, 1 III prapremiera w Warszawie wstrząsnęła - aluzyjność dobrze odebrana, gromkie brawa; cenzorowi Włodkowi i Bogusławskiemu groziło aresztowanie; 17 IV atak na W-wę wojsk Igelstroema Bogusławski uchodzi z życiem)

Teatr przekształcono w szpital, dyrektor pracuje w Deputcjach - badających zdrajców. W poł. września rewolucyjna Rada Najwyższa chce ponownego otwarcia teatru pod dyrekcją Bogusławskiego. Z upadkiem powstania dyrektor wywiózł z W-wy garderobę, rekwizyty i bibliotekę teatralną.

- Dotarł do Lwowa - prowadzi tam teatr 1799 r. (wystawia „Hamleta”), doprowadza to Bogusławskiego do ruiny finansowej -> wraca do W-wy - kieruje Sceną Narodową przez 14 lat. Nadal bojkotowany przez arystokracje. Widzami jest mieszczaństwo, dobry repertuar i gra; czynią scenę TEATREM MASOWYM.

- w 1801 - zakaz wstępu Bogusławskiemu na scenie przez kilka miesięcy

- Dzięki Księstwu Warszawskiemu może rozwinąć skrzydła. Bogusławski popiera dramatopisarstwo oryginalne (1803-konkurs na dzieło dramatyczne pod egidą Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1811 - zakłada szkołę dramatyczną)

- 1810 r. częściowo upaństwowia teatr - opieka Dyrekcji Rządowej Teatrów, która daje potrzebne dotacje -ale przedłuża tylko finansową agonię teatru.

Bogusławski wycofuje się 30 IV 1814 - dyrektorem teatru zostaje zięć Ludwik Osiński. Bogusławski płaci długi teatru sprzedając swój majątek. grywa jeszcze. Chce zabezpieczyć byt Teatrowi Narodowemu -> stąd „Projekt nowego urządzenia widowisk narodowych, w sposób więcej wygodzie wszelkiego stanu mieszkańców stolicy” powstały 1811 r. (ustanowienie podatku na teatr, uregulowanie kwestii finansowych, powołanie Komisji Teatralnej itp.)

• 19 XI 1825 r. położono kamień węgielny pod nowy budynek teatru na placu Teatralnym

• Powołał faktyczny Teatr Narodowy jako instytucję dobra publicznego

- lata 1820-1823 „Dzieła dramatyczne” 12 tomów Bogusławskiego (48 utworów z ok. 80 napisanych, życiorys aktorów, „Dzieje Teatru Narodowego”); W rękopisie „Dramaturgia, czyli nauka sztuki scenicznej” - wykłady Bogusławskiego. Nie są to dzieła wielkiej wartości „on nigdy nie był literatem”, ale ukazywał teatr „wyrównywał jedynie niedostatki repertuaru dla swojej sceny, aktorów i widzów”

- Sam był świetnym aktorem, wraz z wiekiem grał role młodzieńców i starców.

- w 1828 r. przeszedł na emeryturę, otrzymał wieczystą dzierżawę - Jasień koło Rawy Mazowieckiej

- Zmarł 23 VII 1829 r. , pogrzeb był manifestacją W-wy, odszedł w czci. „Piękna postać postępowego polskiego Oświecenia”

I TEATR OŚWIECENIA

Stanisław August - miłośnik i protektor teatru. Świadomy był smutnego stanu sceny w Polsce (w młodości z teatrem szkolnym w warszawskim konwikcie teatynów, wyrobił sobie smak i zamiłowanie do teatru).
Teatr nadworny, reprezentowany przez saską operę nie zyskał wielu zwolenników, poza przydworną magnaterią. Nawet szlachta rzadkim gościem => Do Opernhausu (scena warszawska w Ogrodzie Saskim) - robiono spęd z ulicy, by zapełnić salę. Klęską kończą się próby zespołów cudzoziemskich, szukający powodzenia i zarobku. (m.in. francuska grupa „Albaniego” 1763dzięki darom możnych pokryła deficyt 10 tys. florentów)

3 XII 1764 brat króla (Kazimierz) w imieniu króla podpisuje z włoskim awanturnikiem Karolem Tomatisem umowę, który podejmuje się organizacji i prowadzenia teatru. polskiego. 3 XII -dzień imienin króla - cykl występów opera włoska
26 XI 1765 (rocznica koronacji) UTWORZONO SCENĘ NARODOWĄ.

Chciano wykorzystać scenę dla nadchodzących reform. Grupa tzw. Familii (rodziny Czartoryskich i Zamoyskich) - wie, że rozpada się dawny feudalny porządek, zrujnowany przez możnowładców w epoce saskiej. Ratunek widzi w kapitalizmie typu ang. i fran. przeszczepionym na podłoże wyzysku feudalnego. Ideałem ma być oświeceniowy ziemianin, szable ma zamienić na ołówek racjonalistycznego ekonomisty, klerykalizm na potęgę rozumu. Wychowanie przez KEN, naukę, literaturę, czasopiśmiennictwo, teatr. Uderzenie w ciemnotę, wstecznictwo, religijne obskuranctwo (przez „Monitor”, „Zabawy przyjemne i pożyteczne”, twórczość Krasińskiego, Naruszewicza, Bohomolca) i uporczywie stawiany za wzór klasycyzm.

Dwór wraz z Familią - rozpad na kilka środowisk artystycznych ok. 1780 r. (odrzucenie kodeksu Zamoyskiego). Rozwój 2 biegunów - równoległy rozwój:

prądy racjonalistycznego rozumu	sentymentalizm
dwór królewski z obiadami czwartkowymi poezji i publicystyka - Zabłockiego, Jezierskiego, Dmochowskigo, Świetlickiego, Niemcewicza	wyraz opozycji drobnomieszczańskiej

Rozchodzą się drogi latyfundystów z	drogami zawodowej inteligencji zgrupowanej do jakobińskiej „Kuźnicy”
zanik krytyki niesprawiedliwości społ., obrona burżuazji miejskiej i chłopstwa przed samowolą magnaterii	rozkwit krytyki niesprawiedliwości społ., obrona burżuazji miejskiej i chłopstwa przed samowolą magnaterii

Atakowany klasycyzm ze wsz. stron , aż do Targowicy (tu wegetacja klasycyzmu), potem skostnieje w pseudoklasycyzm.

TEATR POLSKI grał od otwarcia w 1765-1767 (2 lata), potem w 1774 zainaugurowany powtórnie stracił swą NIEZALEŻNOŚĆ na mocy przywileju zatwierdzonego przez Sejm pod tyt. „Theatrum publiczne i pałac redutowy”-> Niewola monopolowa (Właściciel przywileju monopolu mianował dyrektora, traktował teatr jako instrument wymuszania od króla dotacji).

Posiadacze przywileju:

• książe August Sułkowski (2 lata)

• fryzjer z Flandrii, kamerdyner króla Franciszek Ryx

Dyrekcja (jaśniejsze chwile teatru):

• Ludwik Montbrun w 1778

• aktor francuski Gaillard oraz zrzeszenia ”aktorów narodowych” u jego boku

• 1 V 1783 Wojciech Bogusławski

Repertuar

Teatr nadworny Sasów nie wystawiał polskich utworów dramatycznych, ale obce w oryginale lub specjalnie tłumaczone. Z czasem kształtuje się nowy rodzaj NAŚLADOWNICTWA I PRZERÓBKI. Z literatury ang. fran. niem. włos. hiszp. autorzy dramatyczni biorą piontę i intrygę, jednak nadają im koloryt lokalny.
Teatr miał spełniać zamierzenia obozu Familii - spełnił ale i wyrósł bardziej w kierunku rewolucji burżuazyjnej:

• wpływ widowni mieszczańskiej łaknącej krytyki dworu, stanów wyższych, praw do chleba i wolności

• wpływ zubożałej szlachty, półproletariatu -służby.

Aktorzy

Niewykształceni, nieporadni w ruchach, nie znali francuskiego (a dzieła głównie w tym języku). Dopiero z biegiem lat dzieci opiece Adama Czartoryskiego tworzą się talenty (Barbara Sierakowska, Kazimierz Owsiński, Karol Świerzawski).

Aktorstwo - za marginesem zawodów szanowanych (przez pijaństwo, długi, lekkie prowadzenie aktorek, bezrobocie, niedotrzymywanie umów przez pracodawców).

Wiele (swój rozkwit) zawdzięcza teatr Bogusławskiemu, który „krzewiące głos ojczysty mniemanie umorzył, „pisał, grał i grających na czas późny stworzył”.

III „CUD MNIEMANY CZYLI KRAKOWIACY I GÓRALE”

TEKST

Autograf „Cudu...” nie zachował się. Utwór nie wyszedł drukiem za życia Bogusławskiego, redakcje pochodzą z późniejszych kopii.

Autograf, względnie dosłowna kopia autografu sporządzona dla użytku teatru w 1794r. - przedrukowano z niej śpiewy w „Rozrywka w smutku czyli Piosnki i Arie zebrane roku1974, a na końcu Dumv Polskie”

Istniejące odpisy:

• I Kopia przerobiona we Lwowie roku 1796, z cenzurami z lat 1801 i 1814 oraz poprawkami autora

• II Kopia Biblioteki Teatrów Miejskich w W-wie, nr 679.

• III Kopia Biblioteki Teatrów Miejskich w W-wie, nr 680 z przekreślonym na karcie tytułowej zdaniem „przerobiona we Lwowie” i cenzurą z 1846 r.
  Zniszczone (I, II, III) w latach 1939-1945.

• IV Kopia względnie nieznany „rękopism Wojciecha Bogusławskiego”, podstawa pierwodruku wydanego przez P. Grzywinskiego, Berlin 1841 druk A.W. Schade, oraz przedruk: Lwów 1885, Biblioteka Mrówki, 217.
  Po raz pierwszy występuje „sadzenie Miechodmucha”.

• V Kopia sporządzona przez Ambrożego Grabowskiego

• VI Kopia z akt sprawy Lesława Łukaszewicza z 1841r

Mieczysław Rulikowski sporządził odpis I kopii i przygotował do druku (gdy zbierał materiały do wyd. krytycznego „Cudu...”)

„sadzenie Miechodmucha” - rodzaj gwary (nie istnieje w praktyce scenicznej do 1821-1831). J.N. Kamiński autor najpopularniejszej przeróbki „Zabobon czyli Krakowiacy i Górale” wystawionej we Lwowie 1816 nie notuje „sadzenia Miechodmucha”.
„Sadzenie Miechodmucha”- nie ma w I kopii, jest to zmiana dialektoniczna najprawdopodobniej naniesiona po 1821 przez pierwszego wydawcę za podnietą nieznanego nam odtwórcy roli organisty. (mówienie przesadne zamiast s, c, -> sz,cz)

„Cud...” składał się zwyczajem XVIII-wiecznym z 2 aktów w 3 odsłonach, po których wzorem włoskim, następował balet.

Bogusławski za namową gubernatora Galicji Galenberga musiał usunąć ostre, aktualne sformułowania polityczne.

BUDOWA

1. Ze zwyczajem osiemnastowiecznym 2 akty z dwukrotną zmianą dekoracji w akcie II. Spektakl kończy balet Werbownicy, nie związany treściowo z resztą.

2. Później autor rozbił utwór na 3 akty, rozszerzając tańce zakończenia; ponieważ po upadku powstania nie było zorganizowanej, wyćwiczonej kompanii baletowej.

Operą w dzisiejszym znaczeniu „Cud...” nie jest. zbliżony do komedii ze śpiewem i tańcami, tak skomponowanymi, że można dowolnie zmieniać ich treść -> komedioopera, tytuł widewilu lub komedii muzycznej. (opera lub operetka nie jest to bo brak stałego, ciągłego podłoża muzycznego, w których przeplatają się tematy muzyczne poszczególnych wątków czy głównych postaci).

Bogusławski zachował obowiązującą klasycystyczną regułą dramaturgiczną:

• III jedności - czasu, miejsca, akcji.

• miejsce rozumienie jako „miejscowość” (zdarzenia na terenie lasu)

• akcja: - miłość Stacha i Basi, której sprzeciwia się zakochana w chłopcu macocha dziewczyny Dorota ; - konflikt wywołuje zawężenie akcji ->starcie się 2 gromad wiejskich; - rozwiązanie przynosi Bardos (wędrowny student) - godzi zwaśnionych Krakowiaków i Górali przy pomocy machiny elektrycznej oraz odstrasza Dorotę od zapędów miłosnych

Źródła komedioopery wg E Kucharskiego (wydanie „Cudu...” 1923)

• komedia Poinsieta „Le sorcier” (Czarownik) - (podobieństwo w niespełnionej miłości starej kobiety do narzeczonego jej chrzestnej córki)

• wg L. bernackiego - komedia P. Weidmana „ Der Bettelrstudent oder das Donnerwetter” („Wędrowny student czy piorun”) ( podobieństwo: wędrowny student ułatwoa zawarcie małżeństwa kochankom, prześladowanym przez ojca, oraz wykład o piorunie i piorunochronie starego konkurenta młynarzówny).

Są to dość luźne i słabe analogie i porównania.

Proste charaktery sztuki, bardziej zróżnicowani to Bardos, Dorota, Miechodmuch. Postacie są wyłącznie pretekstem, w którym mistrzowsko zamknęła się treść nadbiegającej Insurekcji i pragnienia wolności.

WYMOWA POLITYCZNA

Aluzje rozsadzają utwór. Błahe, drobne zaczepki -z ust wszystkich bohaterów w śpiewach Krakowiaków i Górali. (Górali nie zawsze utożsamiać się powinno z Moskalami). Bogusławski był przezorny - niewinnej komedyjce przemycił płomienne wezwanie do wolnościowego boju -(zwycięstwo Krakowiaków, pobudza do walki szablonowe błogosławieństwo dla nowożeńców z ust Wawrzyńca „żyjcie swobodnie..”. Aluzje do całego społeczeństwa, do kobiet mówi Basia „Pójdę, pobudzę dziewki, niech się wspólnie biją, wsakze to ich dobytek, wsakze z niego żyją.” Śpiew Krakowiaków -tradycyjnie ostatnie wiersze bisowano, dołączała się widownia.

Bardos godzi skłóconych : „nie ma zysku w takim boju, który czyni krzywdę bratu” - aluzja do szlachty i chłopów.
Aria zgody napisana jest dla trzeciego stanu - mieszczaństwa. Utwór miał pobudzić do walki, lecz też zabezpieczyć przed przekształceniem Insurekcji w rewolucję na wzór postulowanego przez Kołłątajowskich jakobinów. Ale walka przeciw wrogowi nie była później walką przeciw znienawidzonej magnaterii.

LUDOWOŚĆ

-bohaterowie to mieszkańcy krakowskiej wioski i przybysze z Karpat. Bogusławski nie jako pierwszy przedstawia sceny obyczajowe, nie odtwarza prawdziwości (trudów pańszczyzny) wiejskiego żywota. Prawdziwość - w pieśniach i przechwałkach Górali. Fikcja to przedstawienie krakowskiego osiedla jako oazy dobrobytu (brak trosk materialnych, nadzwyczajna zamożność).

! WPROWADZENIE NA SCENĘ PO RAZ PIERWSZY GROMADY samoistnie decydującej o swym życiu, rozstrzygającym problemy, zapewniającym byt materialny Bardosowi. BEZ UDZIAŁU DWORU. Raczej brak pana, ekonomów, rządców. O szlachcie mówi się ujemnie. Wady szlachty a moralność ludu.

NOWTORSKA I UDANA PRÓBA PRZEMILCZENIA DWÓRU.

cel utworu, zatrzeć różnice i nierówność klasową

jeśli Bogusławski nie mógł zabrać głosu przeciw magnaterii, panom to ich przemilczy

Oświeceniowy inteligent Bardos + tężyzna i zdrowie moralne ludu = siła zdolna obyć się przez dworu

Bogusławskiego polubiła W-wa (lud), ale zbojkotowała arystokracja.

WPŁYWY OŚWIECENIA

„Cud...” jako jedno z najbardziej reprezentatywnych dzieł wieku postępu. Odbijają się w nim prady epoki.
Bardos -zwolennik racjonalistycznej myśli - ulubiona postać Bogusławskego. Bardos mówi : „ Służyć swej ojczyźnie miło/Choćby i ogłodzie/ Byle światło w ludziach było/I słowa w Narodzie”, Zwolennik nowoczesności „doceniający tradycję i dawnej kultury zdobycze”. Nie mówi ani razu „Bóg”, pada słowo „niebiosa” -> Może Natura, antyklerykalizm, panujący w całym utworze. Stąd podkpiewanie się z ośmieszonego organisty.
Sentymentalizm-turkawki (ptaszki) Stacha i Basi - symbol początku ich miłości (nawiązanie do sielanki), przerosty konwencji, wieś.

JĘZYK

Oświeceniowy realizm sceniczny każe wprowadzić Bogusławskiego do utworu gwarę ludową. Zainteresowania Bogusławskiego - napisał w księdze drugiej „Wymowa czyli Deklamacja sceniczna” [w]: „Dramaturgia czyli o nauce sztuki scenicznej dla Sceny Teatralnej” w 1812r. Mówi tam o : opuszczaniu kropki nad z, „ wymuszaniu spółgłosek” np. „casem” i „carci” zamiast „czasem” i „czarci”, skracaniu słów kiej , ongi - kiedy , onegdaj; uzywaniu słów gwarowych, nieznanych wyrazów; Południe- najmniej zepsute mową; Środek - zła l.mn. np. idźwa - idzmy, byliśwa-byliśmy.

Wszystkie w/w cechy gwarowe spotykamy w kopii I „Cudu...”. ! „zasadzania Miechodmucha” oraz rozszerzenia mazurzenia NIE BYŁO _ NAJPRAWDOPODOBNIEJ NIE WYSZŁO ONO SPOD PIÓRA BOGUSŁAWSKIEGO.

Postaci ludowe nie mówią cechami krakowskimi i góralskimi ale naśladują wszystkie najistotniejsze cechy gwary polskiej mowy ludowej.

NAŚLADOWNICTWA

Dzieło aktualizowano, zacierając jednak ze wzg. cenzuralnych postępowe oblicze utworu. Wolne od tych zabiegów - improwizacja z 1810 r. przez Bogusławskiego pt. „Przygotowanie na przyjęcie monarchy czyli Krakowiaki” (połączone watki „Agatki” Radziwiłła z postaciami „Cudu...”).

Kontynuacje „Cudu...” :

• „zabobon czyli Krakowiacy i Górale” Jan Nepomucen Kamiński 1816

• „Rocznica” Stanisław Krzesiński 1841 r.

• „krakowiaków część trzecia czyli Trójka hultajów” Karol Estreicher (1855, pseud. Stefan Placyd) -> przekszt. „Krakowiacy i Zawiślacy czyli Nowa trójka hultajów”

• „ Strachy i skarby” (in. „Skarby i upiory”) Aleksander Ładnowski 1872 r.

Przygotowania: - libretto baletu „Wesele w Ojcowie” 1823 r. Bonawentura Kudlicz

DZIEJE SCENIACZNE
Utwór zakazany przez władze carskie, po kilku latach zjawia się w repertuarze W-wy i prowincji.
tekst aktualizowany przez Bogusławskiego ze wzg. na wydarzenia; bardzo lubiany. Grany w W-wie ok. 150 razy.

Po 1815 - Kongresie Wiedeńskim- prawo tłumienia porywów narodowych, rewolucyjnych. „Święte Przymierze” - przywraca panowanie arystokracji itp. To wsz. składa się na zakaz grywania „Cudu...”, a popieranie „Zabobonu...”. Bogusławski nie prostestuje, milczy. „Cud...” -grany poza W-wą - na prowincji.

Wybuch powstanie listopadowego przywraca „Cudowi...” rangę i zaszczyt.
„W oswobodzonej Warszawie na powtórnym otwarciu teatru - mówi ze sceny Cud”

1831 r. - niewola przedstawienia , dopiero powrót w latach niepodległości, ale bez widza - ludu. Lud zabiera głos po 1945 r.

Dalej w BN następują dokładne opisy wystawień i okoliczności w różnych miastach.

M.in. W-wa, Białystok, Gdańsk, Grodno, Kalisz, Kraków, Lublin, Lwów, Petersburg, Wilno, Poznań.

Renesans utworu w XX w. 1946 „Cud...” L. Schiller jako utwór o podtekście współczesnym, żywym i aktualnym.

---