Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale– opera Wojciecha Bogusławskiego z muzyką Jana Stefaniego wystawiona w niedzielę 1 marca 1794 roku w Teatrze Narodowym w Warszawie. Uważana za pierwszą operę narodową.
Miejscem akcji opery są zachowane do dziś młyn i karczma obok klasztoru oo. cystersów w Mogile. W czasach gdy W. Bogusławski uczył się w Szkołach Nowodworskich w Mogile dwa razy do roku odbywał się odpust, na który licznie przybywali zarówno mieszkańcy okolic Krakowa jak i górale. Miejsce to mógł znać W. Bogusławski także dlatego, że Mogiła leżała na drodze do Kościelnik, gdzie w tym czasie mieszkali jego krewni ze strony matki, Linowscy. Obecnie obie te miejscowości znajdują się na terenie Nowej Huty, gdzie o W. Bogusławskim i jego operze przypomina pomnik przy ul. W. Sieroszewskiego, Teatr Ludowy im. W. Bogusławskiego, osiedla Krakowiaków i Górali oraz ul. Bardosa.
Premiera opery odbyła się na cztery tygodnie przed przysięgą Kościuszki. Zebrała elity polski przed trzecim rozbiorem - oficerów rosyjskich, polskich, szlachtę i bogatych mieszczan, a także magnatów i innych możnych. Dekoracje przygotował Antoni Smuglewicz. Oprócz znanych śpiewaków Teatru Narodowego w operze śpiewał sam Wojciech Bogusławski.
Libretto do opery opiera się na typowym konceptualizmie późnoklasycystycznej opery (jak w Czarodziejskim flecie Mozarta, Szarlatanie Kurpińskiego). Opera zaginęła i została odnaleziona dopiero w 1929 roku przez Leona Schillera. Ten nazwał ją "polską operą narodową". Biorąc pod uwagę napiętą sytuację polityczną przed trzecim rozbiorem Polski tekst jawi się współczesnym znawcom teatru jako mistrzostwo aluzji. W libretcie pojawiają się moralitety, które skrywają typowy niepodległościowy charakter. Tak w partii mówionej powiada Wawrzyniec:
"Zyjcie swobodnie, - mnózcie się płodnie,
Obyście wase widzieli prawnuki,
Obyście od dzisiejsej psewrotnej nauki
Dalecy - poćciwe mogli wydać plemię.
Uprawiajcie w pocie coła wasą ziemię,
Ona jest matką wasą, ona was wyzywi;
Nie bądźcie z nikim fałsywi,
Kochajcie zawse bliźniego,
Nie odpychajcie od dzwi ubogiego.
Podzielcie się chudobą s potsebnym sąsiadem,
I zyjcie dobrych ludzi psykładem,
A Bóg widząc Was godnych udzieli Wam dni swobodnych"
Nie ma wątpliwości, że zdanie to mogło dodać otuchy wielu Polakom w okresie zaborów. Poza tym w partiach chóralnych występują nieprzypadkowo słowa "Wolność" i "Całość". "Niepodległość" jako słowo zakazane można bez wątpienia odnaleźć przy odpowiednim rozumieniu Swobody. Pojawia się topos "słowiańskiej gościnności" i szlacheckiego "umiłowania poprzestawania na małym" (szczególnie w moralitetowej arii "Nie ci nam dają, którzy są bogaci").
Sprawa cudu zaczerpnięta została prawdopodownie ze sztuki Der Bettelstudent, oder das Donnerwetter Paula Weidmanna. Wreszcie wątki miłosne przypominają Don Giovanniego Mozarta.
Operę otwiera uwertura. Partie muzyczne szczególnie z drugiego aktu przypominają bardzo rozwiązania muzyczne Mozarta i Antonio Salieriego. Innowacją jest oczywiście muzyka ludowa tworząca nowy wymiar klasycystycznej opery przed romantyzmem. Aria Doroty - Rzadko to bywa na świecie - jest polonezem. Potem pojawia się słynny krakowiak Oj da da da, tańcujmy wesoło, przenoszący wręcz typowo ludową wersję krakowiaka do klasycystycznego dzieła operowego. Następnie słynna śpiewka Raz na pniu między drzewami - element czysto sentymentalny. Podobna śpiewka przypominać może Là ci darem la mano, albo partie z Bastiana i Bastienne.
Basia
"Ras na pniu między dębami
Siedziały w paze turkawki,
Nie wiem, dla jakiej zabawki,
Tsepotały sią sksydłami.
Patsąc na to ich rusanie,
Taka mnie lubość psejena,
Zem słodko Stasia ścisnena.
J stąd wsceno się kochanie."
W pierwszym akcie pojawia się też polka i mazurek góralski. Akt drugi zawiera partie silnie nawiązujące do muzyki Mozarta, opery comique i opery buffa Cimarosy. Kompozytor rozwija jednak własny styl klasycystyczny oparty między innymi na konceptualnym traktowaniu partii muzycznych. Aria Basi "Jestem dobra jak baranek" podzielona jest na część "dobrą", łagodną, typowo mozartowską, i część żywą, "złą", szybką.
Syntetyczność i chłonność tej opery określa jej wysoki poziom. Kompozytor łączy muzyczny klasycyzm z polską muzyką ludową, wprowadza uderzające zróżnicowanie tańców narodowych (Polonez, Krakowiak, czeska Polka, mazur góralski i marsz), rozwija polski styl rozwiązań muzycznych później jeszcze obecnych nawet w utworach Chopina i Moniuszki. Chłonność libretta, aluzyjność, komediowe wątki miłosne, komediowy wręcz wątek walki Krakowiaków z Góralami ukazują strukturę społeczeństwa przed trzecim rozbiorem, kiedyś zaś opera pełniła bez wątpienia ważne funkcje propagandowe i kulturalne.
Do tego samego libretta, zaadaptowanego przez Jana Kamińskiego, muzykę napisał Karol Kurpiński, zmieniając nazwę na Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale (też: Nowe Krakowiaki).
"Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale" – rzecz o możliwości pojednania
1. Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale – rzecz o możliwości pojednania:
prapremiera – w Warszawie 1 marca 1794 roku
opera w czterech aktach
muzyka Jana Stefaniego
miejsce akcji
- wieś Mogiła niedaleko Krakowa
- scena z widocznymi zabudowaniami karczmy, chałup i młyna
- rzeka
- las
obsada
- 11 ról męskich, 4 kobiece
- druhny i drużbowie – krakowiacy
- górale
- muzykanci
2. Przebieg akcji:
Stach kocha piękną córkę młynarza, Basię
dzięki intrydze żony ojciec obiecał ją Bryndasowi – góralowi
jej macocha – Dorota
- jest młodsza od męża
- zakochała się w Stachu
podczas wesela krewnych
- zakochani młodzi otrzymują zgodę ojca na odprawienie Bryndasa
- pojawia się student Bardos
do wsi przybywają górale, aby dokonać zaręczyn
- Bryndas stosuje kilka forteli, będąc po stronie Basi i Stacha
- goście zostają odprawieni (otrzymują rekuzę)
- mszcząc się, porywają bydło krakowiakom
w lesie dochodzi do bójki między obydwoma społecznościami
interwencja biednego studenta Bardosa
- stosuje machinę elektryczną i drut rozłożony na ziemi
- poraża i rozbraja prądem antagonistów
- przemawia do powaśnionych stron, namawiając je do zgody
konflikt miłosny ma pozytywny finał
- uczucie między Stachem a Basią może bez przeszkód może dalej trwać
- Dorota rezygnuje z amorów do młodego krakowiaka
- młynarz prosi zebranych, by zachowali w tajemnicy wcześniejsze wydarzenia
- Bardos postanawia zostać wśród ludu, w którym ceni poczciwość, siłę i urodę życia
3. Novum dramatu:
zerwanie z obowiązującą do tej pory tradycją adaptacji obcych tekstów
miejscem akcji jest podkrakowska wieś
bohaterami są chłopi
bezpośredni związek z ludową poezją
- konstrukcja całości utworu
- realia poszczególnych scen
- język arii oraz dialogów (słownictwo)
- stylizacja językowa
- mazurzenie
- pomieszanie dialektów małopolskiego i mazowieckiego
- sięgnięcie do tradycji pastorałki
bohaterowie poznają własną siłę tkwiącą w solidarności ich społeczności
4. Znaczenie śpiewogry:
ukazanie siły oraz potęgi społeczności wiejskiej
dramat nie ma charakteru regionalnego widowiska
lud odznacza się
- poczuciem wolności
- zmysłem obserwacji współczesnych wydarzeń
- wolnością
- werwą do walki
- ogromną fantazją
- błyskotliwym humorem
Bardos wnosi do sztuki
- postawę młodego, pełnego oświeceniowych ideałów obywatela
- poczucie odpowiedzialności za losy narodu
- wiarę w znaczenie wynalazków naukowych
- przekonanie, że autorytet zdobywa się nie napuszoną postawą, lecz rzetelną wiedzą
patriotyczny charakter utworu
- problematyka
- konstrukcja bohatera zbiorowego
- akcentowanie piastowskiej godności chłopów
- aluzje polityczne i społeczne w pozornie niewinnych kupletach oraz piosenkach
- połączenie funkcji rozrywkowych z zadaniami sztuki walczącej o:
- prawdę historyczną
- poczucie jedności narodowej
- wolność kraju
- przywrócenie myślenia patriotycznego
- wezwanie do zbrojnego czynu
„Im sroższy los nas nęka,
tym mężniej stać mu trzeba”.
- akcja rozpalała atmosferę patriotyzmu wśród widzów oraz różnych środowisk opiniotwórczych
Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale jako dramat narodowy
- wyznaczył nowe tory polskiej dramaturgii|
- uświadomił pojęcie wspólnoty narodowej
- w sposób alegoryczny określił aktualny stan rzeczywistości Polski
- przynosił Polakom nadzieję na wolną ojczyznę
- posiadał elementy dydaktyczne
- budził ferment przeradzający się w manifestacje patriotyczne podczas spektakli
- dawał możliwości późniejszym realizatorom na aktualizowanie poprzez stosowanie kupletów w:
- prologu
- przebiegu akcji właściwej
- epilogu
- nobilitował nową formę
- komedii
- dramatu mieszczańskiego
- dramatu historycznego
- wprowadził do języka polskiego wiele nowych form o charakterze
- przysłowia
- sentencji
- spointowanej wypowiedzi
„Im sroższe ciernia, głogi
tym milsze jest zwycięstwo”.
(Bardos, „Świat srogi, świat przewrotny”)
Warto zapamiętać
„Nie pogardzaj ubogiemi,
Że jesteś bogaty,
Bo nie czynią nas wielkiemi
Klejnoty ni saty.
Nie wydzieraj co cudzego
Sanuj wsystkie stany,
Poznaj w cłeku brata twego,
A będzies kochany”.
(Bryndas, „Cud mniemany...”)
Utrwal terminy
aria – pieśń solowa, rozbudowana, o charakterze lirycznym wykonywana z akompaniamentem; wchodzi w skład: opery, operetki, kantaty, oratorium
kuplet – piosenka o charakterze satyrycznym, której strofy nasycone są aktualnością, aluzją do współczesności; jej cechą jest ostry i dosadny język; zakończenie tekstu bazuje na spointowanym refrenie
mazurzenie – zjawisko fonetyczne charakterystyczne dla znacznej części gwar polskich, polegające na wymawianiu spółgłosek sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz
pastorałka – polska pieśń o charakterze ludowym będąca odmianą kolędy; pasterska pieśń bożonarodzeniowa z wesołym dialogiem pasterzy betlejemskich; także widowisko sceniczne poświęcone tejże tematyce; w literaturze terminem tym określa się utwór o charakterze zbliżonym do sielanki, którego bohaterami są pasterze
rekuza – odmówienie ręki kobiety mężczyźnie starającemu się o nią; brak zgody niewiasty na zamążpójście wyrażony zabiegającemu o nią
stylizacja – nadawanie utworowi literackiemu pewnych cech istotnych dla innego stylu wypowiedzi
śpiewogra – utwór sceniczny o charakterze (często) komediowym oparty na mówionym tekście z włączonymi elementami muzycznymi; forma teatralna zbliżona do opery, operetki, wodewilu, opery komicznej
W literaturze i sztukach pięknych
Karol Estreicher, Krakowiaków część trzecia, czyli Trójka hultajów (dramat z muzyką)
Jan Nepomucen Kamiński, Zabobon, czyli krakowiacy i górale (dramat z muzyką),
Karol Kurpiński (muzyka), Bonawentura Kudlicz (libretto), Wesele w Ojcowie (balet)
Fryderyk Antoni Lohrmann – ilustracje do przedstawienia Krakowiaków i Górali (1794)
Szymon Zimorowic, Roksolanki (sielanki)
Interesująca opinia
„Ponieważ należał (Bogusławski) do konspiracji politycznej, która przygotowywała powstanie roku 1794, w tymże roku napisał i wystawił oryginalną sztukę (...). W tym momencie powstanie pod wodzą Kościuszki rozszerzało się na północ od Krakowa i samo przedstawienie stało się wydarzeniem rewolucyjnym. (...) Dla widowni zarówno chłopi krakowscy, jak i górale przedstawiali siły ludowe i nie wykorzystywane rezerwy narodowe, w sytuacji, gdy w tym właśnie momencie Kościuszko formował swoje chłopskie „wojsko” i zbroił je w kosy. (...) Obecni na przedstawieniu oficerowie rosyjscy wybuchali śmiechem, nie rozumiejąc rzeczywistych znaczeń. Ale dyplomaci rosyjscy wykazali więcej przenikliwości i po trzech wieczorach gry zakazano”.
(Czesław Miłosz, „Historia literatury polskiej”)