Kontakty Rzeczpospolitej z Kozaczyzną Dońską w XVII Wieku

Kozacy dońscy nie tylko wstąpili na służbę samozwańców, ale pozwolili sobie także na wysłanie poselstw do Warszawy w 1604 roku i ponownie do królewicza Władysława w latach 1617-1618, nie widząc nic zdrożnego w potencjalnej służbie przeciwko Moskwie.

Powszechnie uważa się, że kozacka społeczność istniejąca nad Donem, a więc na terenach podporządkowanych państwu moskiewskiemu, musiała mieć w epoce nowożytnej bardzo ograniczone kontakty kulturowe, gospodarcze, polityczne i wojskowe z Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Pogląd ten wzmacniany jest przez współczesną historiografię rosyjską, której przedstawiciele głoszą na przykład, że "Kozacy Dońscy musieli rozwijać się tylko w połączeniu z istniejącą strukturą Państwa Moskiewskiego". Jakiekolwiek alternatywne rozwiązania nie były - i nie są - brane przez tę historiografię pod uwagę, a wyżej wymieniona grupa kozacka, według tejże historiografii, mogła orientować się tylko i wyłącznie na Moskwę, jak zaznacza ukraiński badacz tego zagadnienia Wiktor Brechunienko. Oczywiście, chociażby ze względów geograficznych kontakty takie musiały być utrudnione, jednakże nie oznacza to jeszcze ich całkowitego braku. Ograniczenia nakładane przez urząd carski na Kozaków dońskich, a także represje w czasach panowania Borysa Godunowa, i te w latach 1625-1631, stwarzały podstawy do ich "przeorientowania" się na innych władców, w tym również i na władcę państwa polsko-litewskiego. Takim kontaktom sprzyjały w pierwszym dwudziestoleciu XVII wieku czasy Wielkiej Smuty, podczas której Kozacy dońscy wstąpili na służbę samozwańców, a także pozwolili sobie na wysłanie poselstw do Warszawy w 1604 roku i ponownie do królewicza Władysława w latach 1617-1618, nie widząc nic zdrożnego w potencjalnej służbie przeciwko Moskwie.

W 1618 roku Kozacy Dońscy odmówili Moskwie posiłków wojskowych, a carski poseł wysłany nad Don powrócił z niczym. W sierpniu 1619 roku razem z Kozakami podlegającymi Rzeczypospolitej, przysięgali na wierność królowi. Jak dodaje Wiktor Brechunienko "pośród dońców popularna była idea panowania w Moskwie królewicza Władysława". Nawet po wstrzymaniu pochodu Władysława na Moskwę Kozacy dońscy wysłali do niego kolejne poselstwo. Nie powstrzymały ich przed tym krokiem takie czynniki jak katolicka wiara królewicza, nadesłanie przez nowego cara Michała Romanowa sztandaru wojskowego wraz z przywilejami oraz skasowanie obciążeń nałożonych na nich swego czasu przez cara Borysa Godunowa. Oczywiście Kozacy Dońscy wspierali starania królewicza Władysława o koronę moskiewską w swoim własnym, dobrze pojętym interesie, gdyż spodziewali się, że władza Władysława jako cara moskiewskiego nie dotrze nad Don i tym samym zostanie wcielona w życie, idealna dla nich sytuacja, w której to władca był tylko patronem ich społeczności, i któremu służyliby za "łaskę". Natomiast każdy car wybrany spośród bojarów moskiewskich oznaczał dla nich ścisłe, instytucjonalne podporządkowanie władzy Moskwy. W 1621 roku Wojsko Dońskie zareagowało pozytywnie na szerzoną pośród nich agitację ze strony Zaporożców co do udziału ich wojska u boku króla w wojnie z Imperium Osmańskim. Jak dowiadujemy się z listu jednego z dońskich atamanów Wasyla Niegajewa do króla Zygmunta III, Kozacy dońscy "jako ludzie rycerscy poddają się ze swymi służbami pod nogi majestatu króla", ale najciekawszy jest chyba podpis atamana, który przysięga "Waszej królewskiej miłości, Panu naszemu miłościwemu, wierny poddany i najniższej służby Wasyl Niegajew, starszy Wojska Dońskiego z całym towarzystwem". W 1630 roku dońscy Kozacy odgrażali się carowi, że są gotowi przenieść się na Zaporoże, a w 1632 roku groźba się zaostrzyła, ponieważ chcieli oni oddać się królowi polskiemu na służbę, pociągając dodatkowo ze sobą Kozaków jaickich, którzy wtedy przebywali nad Donem.

Wiktor Brechunienko uważa ponadto, że Rzeczpospolita uzyskiwała pewną możliwość wpływania na społeczności Kozaków dońskich, nadwołżańskich, tereckich i jaickich oraz rozszerzania wśród nich swych wpływów, dzięki ich strukturze etnicznej, a to za sprawą udziału w formowaniu tych społeczności przez ludzi wywodzących się z ukrainnych terenów Rzeczypospolitej. W realiach ciągłego konfliktu na wschodzie, wpływy takie stanowiły strategiczne zagrożenie dla Moskwy, która "zyskiwałaby" przeciwnika na swoich tyłach. Poza tym, Rzeczpospolita poprzez kontakty Kozaków zaporoskich z podobnymi wspólnotami na wschodzie, mogłaby pozbyć się (drogą ich emigracji) ze swych terenów elementu najbardziej awanturniczego i skorego do buntu. Jednakże, jak wynika z badań tego historyka, Rzeczpospolita (wg niego szlachta polsko-litewska) nie wykorzystała nadarzającej się okazji, a jedyne czym była ona zainteresowana, to wzajemnymi kontaktami ukraińskiego kozactwa z Kozakami dońskimi i ich kontaktami z Imperium Osmańskim i Chanatem Krymskim. Według niego nawet w najkrytyczniejszych dla Rzeczypospolitej latach pierwszej połowy XVII wieku, czynnik Kozaków dońskich wykorzystanych w działaniach przeciwko muzułmanom, był na marginesie zainteresowań Warszawy. Do idei włączenia Wojska Dońskiego jako sojusznika przeciwko Turcji powrócono dopiero w okresie panowania Władysława IV i jego planów ligi antytureckiej. W 1642 roku wysłał on nawet do nich poselstwo z propozycją wstąpienia na jego służbę. Niestety, Rzeczpospolita oprócz kontaktów militarnych nie miała jednej, skonkretyzowanej polityki wobec Kozaków dońskich. Takie postawienie sprawy dopomogło Moskwie "przełamać" kozackie opory wobec niej, a Rzeczpospolita straciła tym samym okazję na to, by pokazać się w oczach tej społeczności jako potencjalnie atrakcyjna alternatywa (dobry król polsko-litewski vs. zły car moskiewski) dla samodzierżawnych rządów carów moskiewskich.

Autor: Jacek Drozd

Opublikowano: Środa, 27 lutego 2013

Źródło: www.kresy.pl/kresopedia,historia,rzeczpospolita?zobacz/kontakty-rzeczpospolitej-z-kozaczyzna-donska-w-xvii-wieku

1

---