38. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527 - 534 KC) - skarga pauliańska

Art. 527. § 1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

I. Ogólna zasada - dłużnik odpowiada za zobowiązanie całym majątkiem, jaki ma chwili wymagalności wierzytelności. Ryzyko występuje więc po stronie wierzyciela, bo zobowiązanie nie ogranicza uprawnień dłużnika do rozporządzania majątkiem. W celu ochrony wierzyciela przed nielojalnym dłużnikiem istnieje skarga pauliańska, która prowadzi do orzeczenia względnej bezskuteczności krzywdzącej wierzyciela czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią. Wierzyciel może żądać zaspokojenia bezpośrednio od osoby trzeciej.

II. Przesłanki ochrony

- wierzytelność musi być zaskarżalna (nie podlegają ochronie roszczenia przedawnione, z roszcz. z gier itp.), ale nie musi być wymagalna; wierzytelności mogą być określone w pieniądzu, jak również posiadać wartość pieniężną; nie można żądać od osoby trzeciej np. wykonania usługi (możliwe to jest w ramach art. 59 KC - ius ad rem),

- skarga chroni przed skutkami czynności prawnej dłużnika, a nie jakichkolwiek innych działań; czynność może być dorozumiana, nie jest ważny sposób jej dokonania; zaskarżeniu podlegają zarówno umowy, jak i jednostronne czynności prawne; czynność musi być dokonana przez dłużnika - samodzielnego bądź jednego z solidarnych, albo poręczyciela,

- czynność musi prowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela (527. § 2. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności); niewypłacalność oznacza, że stan majątku dłużnika nie pozwala na zaspokojenie wierzyciela w drodze egzekucji w trybie KPC; chwilowy brak gotówki nie oznacza niewypłacalności, ale jednocześnie też nie trzeba wykazywać ogłoszenia upadłości dłużnika; jeżeli dłużnik ma składniki majątku, które jednak są wyłączone z egzekucji - to także jest niewypłacalność; pogłębieniem niewypłacalności może być pozbycie się elementów majątkowych, z których potencjalnie można uzyskać świadczenia pieniężne od dłużnika; ciężar dowodu spoczywa na wierzycielu - kwestię krzywdy ocenia się wg stanu z chwili zaskarżenia;

- dłużnik musi działać ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, ale wystarczy, że zdaje sobie sprawę z prawdopodobieństwa niemożności zaspokojenia ogółu wierzycieli (niekoniecznie tego konkretnego) poprzez czynność prawną; jeżeli w dodatku dłużnik dokonuje czynności z zamiarem pozbawienia możliwości zaspokojenia wierzytelności ze swojego majątku, wówczas chroniony jest także przyszły wierzyciel (osoba, która nawiązuje stos. zobow. po dokonaniu niekorzystnej czynności przez dłużnika); w zasadzie ciężar dowodu znów spoczywa na wierzycielu, jednak jeżeli dłużnik dokonał darowizny, to domniemywa się świadomość pokrzywdzenia wierzycieli (Art. 529. Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.);

- z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową - w szczególności przez nabycie jakiegoś prawa majątkowego lub zwolnienie z zobowiązania; osoba trzecia musi wiedzieć lub co najmniej przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela; domniemywa się że osoba będąca w bliskim kontakcie (niekoniecznie w więzach rodzinnych, raczej w relacjach faktycznych) z dłużnikiem wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia (dotyczy także przedsiębiorcy będącego z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych); Art. 528. Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

III. Zaskarżenie czynności i jego skutki

Spełnienie przesłanek uprawnia wierzyciela do żądania uznania czynności prawnej (podniesienie skargi pauliańskiej) dokonanej przez dłużnika za bezskuteczną. Może to realizować:

1. w drodze odpowiedniego powództwa,

2. poprzez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu sprawie z powództwa osoby trzeciej.

Powództwo wierzyciel kieruje przeciwko osobie trzeciej (lub dalszemu nabywcy) odnoszącej korzyść z czynności zawartej z dłużnikiem. Legitymowana biernie jest osoba trzecia przeciwko której kieruje się powództwo. W przypadku sukcesji uniwersalnej legitymowanym biernie (pozwanym) jest następca dłużnika pod tytułem ogólnym.

Poza tym pozwanym staje się następca pod tytułem szczególnym osoby trzeciej, na rzecz którego ona rozporządziła uzyskaną od wierzyciela (będącą w posiadaniu dłużnika jako niespełniona wierzytelność) korzyścią (art. 531 § 2 KC), gdy zostanie spełniona jedna z nast. przesłanek:

1. rozporządzenie na rzecz dalszego nabywcy było nieodpłatne, albo

2. w chwili nabycia nabywca wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika ze swoim poprzednikiem za bezskuteczną wobec wierzyciela.

Wierzyciel Dłużnik

(przekazanie korzyści)

Osoba trzecia

(przekazanie korzyści)

Dalszy nabywca

Art. 534. Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności (termin zawity).

Orzeczenie o względnej skuteczności - orzeczenie sądowe nadające wierzycielowi uprawnienie do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów należących do osoby trzeciej, z którą nie łączył go żaden stosunek prawny.

Wierzyciel może w ten sposób dochodzić zaspokojenia tylko z przedmiotów majątkowych które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Wierzyciel jest uprawniony do prowadzenia egzekucji z całego majątku osoby trzeciej jeżeli nabyte korzyści się z nim stopiły. Egzekucja może być realizowana z pierwszeństwem przed innymi jej wierzycielami (art. 532).

Osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela jeżeli:

1. wskaże mu wystarczające do zaspokojenia mienie dłużnika - udowodni wypłacalność dłużnika, przez co obali przesłankę ochrony pauliańskiej, albo

2. zaspokoi wierzycieli nie dopuszczając w ten sposób do egzekucji z przedmiotu uzyskanego od dłużnika na podstawie czynności względnie bezskutecznej.

531 § 2. W wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.

Jeżeli osoba trzecia nie ma już korzyści uzyskanej od dłużnika ponieważ ją utraciła lub zużyła to nie odpowiada wobec wierzyciela na podstawie ochrony pauliańskiej.

Orzeczenie pauliańskie ma charakter konstytutywny. Wierzyciel może jedynie żądać uznania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną względem niego. Orzeczenie ma wiec na celu ukształtowanie stosunku prawnego. Konstytutywność oznacza tutaj, że orzeczenie jest niezbędne, aby wierzyciel uzyskał uprawnienie w stosunku do osoby trzeciej. Uprawnienie wierzyciela obejmuje zaspokojenie się z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które przeszły tam na mocy czynności prawnej od dłużnika. Osoba trzecia ma natomiast upoważnienie przemienne - może zwolnić się z tego zobowiązania przez zaspokojenie wierzyciela lub wskazanie odpowiednich składników majątkowych dłużnika.

---