§69 Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika
Wierzyciel może skutecznie egzekwować należne mu świadczenie z majątku aktualnego dłużnika. Jest ryzyko, że w momencie powstania zobowiązania, dłużnik posiada wystarczająco duży majątek dla zaspokojenia wierzyciela, ale gdy dochodzi do egzekucji to tego majątku brak. Zaciągnięcie zobowiązania nie nakłada na dłużnika ograniczeń w rozporządzaniu swoim majątkiem i zaciąganiem nowych zobowiązań. Zatem pogorszenie się stanu majątkowego dłużnika w czasie trwania zobowiązania zmniejsza szanse zaspokojenia wierzyciela. Przez niewypłacalność dłużnika rozumiemy brak możliwości wywiązania się przez dłużnika z zaciągniętych zobowiązań finansowych. Ma to miejsce, przy świadomym działaniu dłużnika, który wyzbył się majątku. Przy braku takiego majątku, wierzyciel nie jest w stanie wyegzekwować swojej wierzytelności. Prawo cywilne (art. 527- 534) zapewnia jednak pewne środki, dzięki którym wierzyciel może to ryzyko niewypłacalności dłużnika złagodzić. Jednym z takich środków jest tzw. skarga pauliańska, która umożliwia wierzycielowi zakwestionowanie krzywdzącej go czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią. Skarga pauliańska ma na celu ochronę wierzyciela przed nieuczciwym postępowaniem swojego dłużnika, który doprowadza się do niewypłacalności lub powiększa istniejącą już niewypłacalność. W bardzo wielu wypadkach, nieuczciwy dłużnik wyzbywa się majątku działając w porozumieniu ze swoją rodziną czy ze znajomymi, ponieważ nie chce, aby wierzyciel mógł się zaspokoić z tego majątku.
Przykład:
Kowalskiemu przysługuje wierzytelność pieniężna względem Nowaka w wysokości 3 000,00 zł. Artur Nowak, żeby uniknąć w przyszłości egzekucji ze swojego majątku przenosi własność np. nieruchomości na swojego brata. Nowak pozbywa się świadomie nieruchomości przenosząc jej własność na brata, aby uniknąć zajęcia jej w przyszłości przez komornika.
W przepisach KC znajdujemy przepisy gwarantujące ochronę wierzyciela przed skutkami nieuczciwych działań dłużnika, gdy są dokonane w porozumieniu z osoba trzecią i na jej korzyść. Jednak przesłanki zaskarżenia czynności dłużnika są ujęte w sposób, który przyjmuje istnienie pewnej reguły i wprowadza od niej wyjątki.
Powodzenie roszczenia pauliańskiego zależy od wykazania przez wierzyciela-powoda, iż spełnione zostały następujące przesłanki:
Wierzyciel (tylko on jest uprawniony do zaskarżenia czynności dłużnika) wierzyciel, posiada prawnie chronioną wierzytelność w stosunku do dłużnika; (ta wierzytelność nie musi być wymagalna)
Przedmiot zaskarżenia: czynność prawna dłużnika powodująca umniejszenie jego majątku,
(Umniejszenie tzn: jakieś prawo majątkowe albo wyjdzie z jego majątku, albo nie wejdzie do niego). Wskutek tej czynności prawnej majątek dłużnika nie wystarczy na pokrycie wierzytelności;
W wyniku kwestionowanej czynności dłużnika osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową;
Po stronie dłużnika istniała świadomość pokrzywdzenia wierzyciela, tzn. dłużnik musi być świadomy, że w chwili dokonania czynności pokrzywdził wierzyciela, tzn. że wie, że nie zaspokoi roszczeń wierzyciela;
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść, działała w złej wierze, os. trzecia, która otrzymała korzyść od dłużnika również musi posiadać świadomość pokrzywdzenia wierzyciela, (wystarczy, że mogła się dowiedzieć)
Zgodnie z art. 6 KC, ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa generalnie na wierzycielu szukającym ochrony. W odniesieniu do pewnych sytuacji istnieją jednak również przepisy szczególne, które zawierają odpowiednie modyfikacje, zaostrzające lub łagodzące wymogi dowodowe w zależności od specyfiki normowanych stanów faktycznych (zob. art. 528-530 KC).
Art. 527 [Przesłanki]
§ 1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
§ 2. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
§ 3. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
§ 4. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Wtedy właśnie osoba X może skorzystać z ochrony przewidzianej w art. 527 § 1 K.c. i żądać uznania czynności przeniesienia własności nieruchomości dokonanej między osobą Y a jej bratem za bezskuteczną względem jej osoby.
Jakie muszą wystąpić przesłanki, aby móc sięgnąć po ochronę z art. 527 § 1 K.c.?
Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika przewidziana w przywołanym przepisie uzależniona jest od wystąpienia m.in. przesłanek o charakterze podmiotowym a mianowicie:
przesłanki istnienia świadomości po stronie dłużnika, że krzywdzi on swoich wierzycieli,
przesłanki nagannej postawy osoby trzeciej otrzymującej korzyść majątkową.
Świadomość dłużnika, że działa w celu pokrzywdzenia swoich wierzycieli oznacza, że zdaje on sobie sprawę, że czynność której dokonuje z osobą trzecią doprowadzi do niemożliwości uzyskania zaspokojenia przez jego wierzycieli lub umniejszy rozmaiar tego zaspokojenia.
W przedstawionym wyżej stanie faktycznym osoba Y świadomie przenosi własność nieruchomości na swojego brata, aby uniknąć w przyszłości egzekucji komorniczej. Ciężar udowodnienia tej okoliczności spoczywa na wierzycielu, gdyż z faktu tego wywodzi on skutki prawne (art. 6 K.c.).
Drugą z przesłanek wynikających z art. 527 § 1 K.c. jest wiedza osoby trzeciej lub możliwość przy zachowaniu należytej staranności jej uzyskania, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Wiedza lub możliwość jej uzyskania musi obejmować łącznie dwa fakty: fakt, że czynność prawna krzywdzi wierzycieli dłużnika oraz fakt, że dłużnik zdaje sobie z tego sprawę.
Przesłanka ta musi być spełniona w chwili dokonywania zaskarżonej czynności prawnej, a obowiązek udowodnienia jej wystąpienia spoczywa na wierzycielu. De facto chodzi tu o inaczej nazwaną złą wiarę osoby trzeciej.
Co się dzieje w przypadku gdy dłużnik zawiera krzywdzącą czynność prawną z osobą mu bliską lub z przedsiębiorcą pozostającym z nim w stałych stosunkach gospodarczych?
Wiedza osoby trzeciej lub możliwość jej uzyskania - dotycząca świadomości dłużnika, że krzywdzi on swoich wierzycieli nie musi być wykazywana w przypadkach przewidzianych w art. 527 K.c. § 3 tego artykułu ustanawia domniemanie prawne i jest ułatwieniem dla wierzyciela w przypadku, gdy korzyść majątkową na skutek krzywdzącej czynności prawnej uzyskuje osoba bliska dla dłużnika. Jeżeli wierzyciel ustali, że dłużnik dokonał krzywdzącej czynności prawnej z osobą mu bliską to jest on zwolniony z obowiązku dowodzenia, że osoba trzecia wiedziała o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, gdyż okoliczność ta wynika z domniemania określonego w wyżej wymienionym przepisie.
Jedynym faktem, który musi być udowodniony przez wierzyciela jest fakt bliskiego stosunku między dłużnikiem, a osobą trzecią w chwili dokonywania zaskarżonej czynności prawnej. Zatem w powyżej przedstawionym stanie faktycznym osoba X nie będzie musiała wykazywać złej wiary po stronie osoby trzeciej, która w stosunku do osoby Y jest osobą bliską.
Należy zaznaczyć, że bliski stosunek to nie tylko więzi o charakterze rodzinnym, ale również więzi uczuciowe takie jak przyjaźń, wdzięczność itp. Jest to każda faktyczna bliskość pozwalająca przyjąć, że osoba trzecia mogła znać sytuację majątkową dłużnika i motywy jego działania. Ustalenie stosunku bliskości uzależnione jest od oceny okoliczności występujących w konkretnym przypadku.
Innym domniemaniem wynikającym z art. 527 § 4 K.c. jest domniemanie, że osoba trzecia pozostająca z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych wie o sytuacji materialnej swojego kontrachenta i o motywach jakimi kieruje się przy zawieraniu umów. Wtedy wierzyciel musi wykazać fakt, że osoba trzecia w chwili zawierania zaskarżoonej czynności prawnej jest przedsiębiorcą pozostającym w stałych stosunkach gospodarczych z dłużnikiem.
Wystąpienie ze skargą pauliańską oznacza wytoczenie przez wierzyciela powództwa przeciwko osobie, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem. Z powództwem takim nie występuje się przeciwko samemu dłużnikowi, ale osobie trzeciej. W powyższym przykładzie – spółka XYZ Sp. z o.o. powinna pozwać córkę dłużnika, czyli CB, a nie samego dłużnika. Oznacza to zaangażowanie w kolejny proces. Wielu wierzycieli nie decyduje się na taki krok obawiając się poniesienia dodatkowych kosztów i straty czasu.