§69 Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika
Wierzyciel może skutecznie egzekwować należne mu świadczenie z majątku aktualnego dłużnika. Istnieje jednak ryzyko, że w momencie powstania zobowiązania, dłużnik posiada wystarczająco duży majątek dla zaspokojenia wierzyciela, ale gdy dochodzi do egzekucji to tego majątku brak. Zaciągnięcie zobowiązania nie nakłada na dłużnika ograniczeń w rozporządzaniu swoim majątkiem i zaciąganiem nowych zobowiązań. Zatem pogorszenie się stanu majątkowego dłużnika w czasie trwania zobowiązania zmniejsza szanse zaspokojenia wierzyciela. Przez niewypłacalność dłużnika rozumiemy brak możliwości wywiązania się przez dłużnika z zaciągniętych zobowiązań majątkowych. Ma to miejsce, przy świadomym działaniu dłużnika, który wyzbył się majątku. Przy braku takiego majątku, wierzyciel nie jest w stanie wyegzekwować swojej wierzytelności. Prawo cywilne (art. 527- 534 KC) zapewnia jednak pewne środki, dzięki którym wierzyciel może to ryzyko niewypłacalności dłużnika złagodzić. Jednym z takich środków jest tzw. skarga pauliańska, która umożliwia wierzycielowi zakwestionowanie krzywdzącej go czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią. Skarga pauliańska ma na celu ochronę wierzyciela przed nieuczciwym postępowaniem swojego dłużnika, który doprowadza się do niewypłacalności lub powiększa istniejącą już niewypłacalność. W bardzo wielu wypadkach, nieuczciwy dłużnik wyzbywa się majątku działając w porozumieniu ze swoją rodziną czy ze znajomymi, ponieważ nie chce, aby wierzyciel mógł się zaspokoić z tego majątku.
Przykład:
Kowalskiemu przysługuje wierzytelność pieniężna względem Nowaka w wysokości 3 000,00 zł. Artur Nowak, żeby uniknąć w przyszłości egzekucji ze swojego majątku przenosi własność np. nieruchomości na swojego brata. Nowak pozbywa się świadomie nieruchomości przenosząc jej własność na brata, aby uniknąć zajęcia jej w przyszłości przez komornika.
W przepisach KC znajdujemy przepisy gwarantujące ochronę wierzyciela przed skutkami nieuczciwych działań dłużnika, gdy są dokonane w porozumieniu z osoba trzecią i na jej korzyść. Jednak przesłanki zaskarżenia czynności dłużnika są ujęte w sposób, który przyjmuje istnienie pewnej reguły i wprowadza od niej wyjątki.
Powodzenie roszczenia pauliańskiego zależy od wykazania przez wierzyciela-powoda, iż spełnione zostały następujące przesłanki:
Wierzyciel (tylko on jest uprawniony do zaskarżenia czynności dłużnika), posiada prawnie chronioną wierzytelność w stosunku do dłużnika; (ta wierzytelność nie musi być wymagalna);
Przedmiot zaskarżenia: czynność prawna dłużnika powodująca umniejszenie jego majątku,
(Umniejszenie tzn: jakieś prawo majątkowe albo wyjdzie z jego majątku, albo nie wejdzie do niego). Wskutek tej czynności prawnej majątek dłużnika nie wystarczy na pokrycie wierzytelności; w następstwie tej czynności stał się niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem tej czynności;
W wyniku kwestionowanej czynności dłużnika osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową;
Po stronie dłużnika istniała świadomość pokrzywdzenia wierzyciela, tzn. dłużnik musi być świadomy, że w chwili dokonania czynności pokrzywdził wierzyciela, tzn. że wie, że nie zaspokoi roszczeń wierzyciela;
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść od dłużnika, działała w złej wierze: wiedziała, lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Wskazane powyżej przesłanki spełnione być muszą łącznie.
Ciężar udowodnienia wszystkich wskazanych przesłanek zgodnie z art. 6 KC spoczywa na wierzycielu szukającym ochrony. W praktyce oznacza to, że wierzyciel powinien wykazać, że dłużnik zdawał sobie sprawę z konieczności spłacenia wierzycieli oraz z tego, że usuwając część swojego majątku uniemożliwia wierzycielom odzyskanie pieniędzy. W odniesieniu do pewnych sytuacji istnieją jednak również przepisy szczególne, które zawierają odpowiednie modyfikacje, zaostrzające lub łagodzące wymogi dowodowe w zależności od specyfiki normowanych stanów faktycznych (art. 527§ 3 i §4 - 530 KC).
Do łagodzących przepisów szczególnych należy art. 527 § 3 KC, na podstawie którego z czynności prawnej dłużnika osiąga korzyść osoba będąca w bliskim stosunku, domniemywa się, że wiedziała ona o świadomym działaniu dłużnika na szkodę wierzyciela. Wierzyciel nie będzie więc musiał tej okoliczności udowadniać. Kogo należy objąć pojęciem osoby bliskiej w rozumieniu § 3 art. 527 KC, zależy od konkretnych okoliczności faktycznych. Zaliczeniu do tych osób w pierwszym rządzie obok bliskich członków rodziny podlegać mogą także np. przyjaciele, koledzy, czy też zaufani pracownicy.
Podobna sytuacja ma miejsce (na podst. art. 527 § 4 KC), jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkowa uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. W tym przypadku również, wierzyciel nie musi tej okoliczności udowadniać.
Art. 528 KC natomiast, mówi o przypadku, że jeżeli osoba trzecia osiągnęła korzyść bezpłatnie, wierzyciel może zaskarżyć czynność prawną dłużnika bez względu na to, czy uzyskujący korzyść wiedział lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o tym, że dłużnik miał świadomość pokrzywdzenia wierzycieli.
Art. 529 KC ułatwia wierzycielowi wymogi dowodowe jeśli dłużnik dokonał darowizny na rzecz osoby trzeciej. Gdy w chwili dokonywania darowizny był niewypłacalny lub stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny, to domniemywa się, że działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli
Zgodnie z art. 530 KC, wierzyciel może wystąpić ze skargą pauliańską także wówczas, gdy dłużnik działał z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli przyszłych, a więc darował czy sprzedał nieruchomość lub udział w niej przed powstaniem swego długu.
Istnieją 2 sposoby na wykonanie prawa zaskarżenia czynności dłużnika:
na drodze powództwa skierowanego nie przeciwko dłużnikowi, lecz przeciwko osobie trzeciej, która skutkiem czynności prawnej dłużnika nabyła prawo lub zwolniona została z obowiązku,
zarzutu przeciwko temu, kto uzyskał korzyść, a domaga się respektowania jego uprawnień przez wierzyciela (art. 531 § 1KC).
Na podstawie art. 531 § 2 KC, wierzyciel może również wystąpić bezpośrednio przeciwko następcom prawnym („osobie czwartej”), na rzecz których osoba trzecia uzyskująca korzyść dokonała rozporządzenia tą korzyścią z uszczerbkiem dla wierzyciela. Jednak tylko wtedy, gdy ten, na czyją rzecz rozporządzenie nastąpiło, wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczne, albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
Zgodnie z art. 533 KC osoba trzecia może uniknąć konieczności znoszenia egzekucji ze swojego majątku w razie uwzględnienia przez sąd skargi pauliańskiej. Osoba trzecia może zwolnić się z tego obowiązku poprzez samodzielne zaspokojenie wierzyciela lub też poprzez wskazanie wierzycielowi aktywów dłużnika, z których wierzyciel będzie mógł się skutecznie zaspokoić. Osoba trzecia może też jednocześnie częściowo zaspokoić wierzyciela samodzielnie, a w pozostałym zakresie - niezbędnym dla zaspokojenia danej wierzytelności - wskazać wystarczający dla zaspokojenia majątek dłużnika
Zaskarżenie czynności prawnej dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela powoduje uznanie czynności i jej ewentualnych dalszych następstw za bezskuteczne w stosunku do skarżącego. Jest to tzw. bezskuteczność względna, czyli taka, która zachodzi względem wierzyciela, który daną czynność zaskarżył.
Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.
Podstawowy skutek skargi pauliańskiej zatem polega na tym, że w razie jej uwzględnienia i uznania przez sąd czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela, wierzyciel ten uzyskuje uprawnienie do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów, które w wyniku zaskarżonej czynności wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły i znajdują się w majątku osoby trzeciej.
Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności. W praktyce pewne wątpliwości może budzić moment, w którym rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia. W doktrynie pojawiają się głosy, że bieg terminu powinno się liczyć od momentu faktycznego wystąpienia skutków czynności prawnej. Wydaje się jednak, że jest to interpretacja zbyt daleko idąca. Przepis wspomina bowiem jednoznacznie o "dacie czynności", co należy rozumieć jako datę dokonania czynności prawnej, a nie datę wystąpienia jej materialnego skutku w postaci np. wykonania określonego świadczenia.
Jak w praktyce wygląda odzyskanie wierzytelności przez wierzyciela:
Krok 1
Wezwanie dłużnika do zapłaty.
Krok 2
Po bezskutecznym wezwaniu skierowanie pozwu do sądu przeciwko osobie, która uzyskała korzyść.
Krok 3
Oddanie wyroku do wykonania komornikowi. Wierzyciel, który uzyskał tytuł egzekucyjny, ma pierwszeństwo przed wierzycielami osoby trzeciej do zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek takiej czynności wyszły z majątku dłużnika.
Krok 4
Osoba trzecia uniknie egzekucji, jeśli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu odpowiednie mienie dłużnika.