Muzykoterapia wśród dzieci lżej upośledzonych umysłowo
Izabela Rama
nauczyciel Zespołu Szkół Specjalnych nr 11 w katowicach
Muzykoterapia wydaje się doskonałym środkiem oddziaływania w terapii i usprawnianiu zaburzonych funkcji u dzieci upośledzonych umysłowo. Wpływa ona bowiem na różne sfery organizmu i psychiki dziecka. Sztuka potrafi zneutralizować wiele stresów, potrafi stworzyć świat innych wartości, nauczyć właściwego dystansu do spraw codziennych. Rozwija w dzieciach, poprzez zabawę grupową, umiejętność współdziałania z innymi, a także poprawia kontakt z otoczeniem nadając mu bardziej pozytywny obraz.
Dzieci upośledzone w stopniu lekkim i umiarkowanym po kilku latach ukierunkowanego obcowania z muzyką wykazują wyraźne zainteresowanie tym rodzajem sztuki. Tak więc słuchanie muzyki przez osoby upośledzone umysłowo wpływa terapeutycznie najsilniej przy niewielkim stopniu upośledzenia. Im głębszy stopień upośledzenia, tym dłuższy jest okres uczenia percepcji muzyki. Nie dyskwalifikuje to jednak dzieci upośledzonych głęboko, gdyż "(...) nawet osoby z głębokim upośledzeniem, potrafią rozpoznać muzykę, którą lubią".
Nie ulega jednak wątpliwości, że stosowanie zajęć muzykoterapeutycznych przebiega sprawniej wśród dzieci lżej upośledzonych. Ma to związek z lepszą percepcją przez nie otoczenia i zjawisk w nim zachodzących, sprawniejszym funkcjonowaniem procesów psychicznych, takich jak pamięć, uwaga. Lepsza sprawność ruchowa daje nauczycielowi lub terapeucie większą możliwość doboru technik i poszczególnych ćwiczeń, co wzbogaca i urozmaica przeprowadzane zajęcia. Nie jest to bez znaczenia dla dzieci, które szybko się nudzą i potrzebują ciągłych zmian, aby zajęcia sprawiały im przyjemność. Podczas słuchania muzyki dzieci, a szczególnie te lekko upośledzone, ujawniają naturalną potrzebę ruchu. Najczęściej ruchami rąk spontanicznie reagują na element dominujący w danym utworze, wyrażają ruchem ogólną motorykę muzyki. Należy koniecznie wykorzystać tę naturalną chęć i potrzebę przeżycia muzycznego przez ruch. Zamiast narzucać gotowe układy należy wysunąć ruchową interpretację utworu obserwując reakcje dzieci. Spotkania dzieci z muzyką na zasadzie współpracy w interpretacjach ruchowych sprawiają, że dzieci chętniej słuchają muzyki i uczestniczą w zajęciach z jej elementami. Praca nad kompozycjami ruchowo-przestrzennymi dostarcza wiele radości i daje im satysfakcję przebywania i działania w grupie. Proste instrumenty muzyczne, głównie perkusyjne budzą zainteresowanie dźwiękiem, ćwiczą orientację w przestrzeni, dostarczają również wrażeń wzrokowych i dotykowych. Zajęcia muzyczno-ruchowe z włączeniem śpiewu stanowią zespół silnie działających bodźców, które ożywiają dzieci i młodzież pod względem emocjonalnym, dostarczają pozytywnych odczuć psychosomatycznych Należy pamiętać, że nie wszystkie utwory muzyczne z literatury dziecięcej nadają się do interpretacji ruchowej. Utwór powinien być zaakceptowany przez dzieci, bowiem głównym czynnikiem budzącym chęć poznania jest przeżycie pozytywne i sprawiające radość. Zazwyczaj dzieci chętniej wybierają utwory żywe, dynamiczne, taneczne. Ponadto utwory przeznaczone do interpretacji powinny posiadać wyrazistą melodię i rytm. Powinny one swym charakterem pobudzać wyobraźnię ruchową dzieci. Celem mojej wypowiedzi jest przedstawienie niektórych możliwości muzykoterapii - zwłaszcza wziętych z praktyki przykładów oddziaływania dźwiękiem, rytmem i ruchem na dzieci ociężałe umysłowo w stopniu lekkim - w warunkach Zespołu Szkół Specjalnych Nr 11 w Katowicach.
1. Improwizacja rytmu
Ćwiczenia improwizacji rytmicznej stanowią twórczą działalność dziecka i zasadniczo wpływają na jego rozwój psychiczny i muzyczny. Pobudzają aktywność i ośmielają dzieci, które mają kłopot z nawiązywaniem kontaktów, wyzwalają pomysłowość i samodzielność, pobudzają i porządkują wyobraźnię muzyczną. Dzieci upośledzone umysłowo mogą mieć problem z realizowaniem zadań z zakresu improwizacji muzycznej. Nauczyciel lub terapeuta musi zdawać sobie sprawę z pewnych ograniczeń natury psychicznej i nie wymagać zbyt skomplikowanych i rozbudowanych pokazów solowych. Zachęcanie i chwalenie dziecka, nawet za najprostszy zaimprowizowany rytm, jest dla niego nagrodą i zachętą do dalszej pracy.
W zabawach improwizacji rytmicznej wykorzystywane jest zjawisko echa rytmicznego, a "(...) polega ono na naśladowaniu rytmu wykonywanego przez nauczyciela"2. Prowadzący może dany rytm wymawiać, wyklaskiwać, grać na instrumencie. Istnieje bardzo wiele sposobów wydobywania dźwięków, co daje duże możliwości urozmaicania zajęć. Ważne, aby prezentowany problem rytmiczny był dla dzieci czytelny, dlatego nie powinno się stosować instrumentów, które długo wybrzmiewają np.: trójkąt, a używać takich, które mają wyraźny i przejrzysty dźwięk. Zaprezentuję przykłady zabaw rytmicznych z zastosowaniem echa rytmicznego.
1) Ćwiczenia wprowadzające
Dzieci wraz z nauczycielem siadają w kole. Prowadzący podaje prosty rytm np.: w metrum 2/4 klaszcząc, tupiąc lub klepiąc w ramię sąsiada z prawej strony, co sprzyja nawiązywaniu kontaktu przez dotyk. Następnie ten sam rytm powtarzają wszystkie dzieci, stosując technikę podaną przez nauczyciela. Ten sam rytm realizuje pierwsze dziecko dowolną techniką, a dzieci za nim powtarzają. Drugie dziecko realizuje ten sam rytm dowolną techniką (inną od poprzedniej) i reszta grupy również go powtarza, stosując technikę podaną przez dziecko. Gdy kilkoro (troje lub czworo) dzieci zagra rytm nauczyciel proponuje zmianę na inny w tym samym metrum i kolejno następne dzieci prezentują go, a grupa powtarza. Schemat ten powtarzamy do momentu, gdy wszystkie dzieci zaprezentują swoją wersję rytmu. Ćwiczenie takie dobrze wpływa na dzieci nieśmiałe, które wstydzą się brać udział w zajęciach, ośmiela je i dodaje pewności siebie.
2) Ćwiczenia właściwe z zastosowaniem instrumentów rytmicznych
Dzieci siadają w kółku razem z nauczycielem. Każde dziecko otrzymuje instrument perkusyjny. Na początku prowadzący ustala metrum i proponuje rytm. Dzieci kolejno próbują go odtworzyć na własnym instrumencie. Kolejnym zadaniem będzie wykonanie przez każde dziecko własnej improwizacji rytmicznej w danym metrum. Po każdym pokazie reszta grupy powtarza prezentowany rytm. Dla urozmaicenia zajęć po pewnym czasie należy zamienić się instrumentami. Aby w tej sytuacji nie powstał chaos, nauczyciel oddaje swój instrument dziecku po lewej stronie i kolejno dzieci w ten sposób zamieniają się.
3) Ćwiczenia echa rytmicznego w marszu
Dzieci wraz z nauczycielem, ustawione na obwodzie koła, maszerują: cztery kroki w przód (do środka koła) i cztery kroki w tył (na zewnątrz koła). Mogą to być również trzy kroki w przód i w tył, zależy to od metrum, w jakim grany jest akompaniament. W pierwszym i drugim takcie nauczyciel wyklaskuje dwa razy ten sam motyw rytmiczny - raz w marszu w przód, drugi raz w marszu w tył.
W trzecim i czwartym takcie dzieci powtarzają czynność nauczyciela. Jeśli dzieci będą dokładnie powtarzać rytm, słysząc go dwukrotnie, można ćwiczenie utrudnić: podczas marszu w przód klaszcze prowadzący, a podczas marszu w tył klaszczą dzieci (w tej wersji dzieci cały czas maszerują z nauczycielem). Przy obu wariantach ćwiczenia role prowadzącego stopniowo przejmują kolejne dzieci w kole, a cała grupa powtarza, jak echo, usłyszany rytm.
Nawet najbardziej nieśmiałe dzieci lub nie posiadające wyobraźni twórczej mogą włączyć się aktywnie do ćwiczenia realizując po prostu rytm miarowy, zgodny z rytmem marszu..
2. Ruch taneczny
W oddziaływaniach terapeutycznych wykorzystywany jest ruch, jako określona forma terapii. Specyficznym sposobem aktywizowania dzieci jest stosowanie różnego rodzaju ruchów tanecznych. Jest to szczególna metoda, gdyż wymaga od uczestników zajęć dużej uwagi, umiejętności poruszania się w rytmie, wykonywania pewnych schematów ruchowych. Dlatego też zajęcia muzyczne z wykorzystaniem ruchów tanecznych nie powinny być stosowane na początku pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, a dopiero wtedy, gdy opanują one podstawowe wiadomości i czynności związane ze słuchaniem muzyki - harmonią, rytmem, artykulacją, jak również opanowaniem ruchów związanych z ekspresją muzyczną. W stosowaniu tego typu zajęć "(...) ekspresja przeżyć wywołanych piękną muzyką ludową w atrakcyjnej - mimo uproszczeń - formie ruchu tanecznego umożliwia realizację naturalnych potrzeb psychoruchowych, regulację emocji, rozładowanie energii i przeżywanie radości. Taniec sprzyja także kształceniu estetyki ruchu oraz stwarza warunki do doświadczeń estetycznych wynikających z uporządkowanego ruchu poszczególnych par i całej grupy; tańczące dzieci współtworzą ruchomy obraz, np.: szereg zmienia się w koło, które zmniejsza się i powiększa, koło zmienia się w małe kółka krążące w lewo i prawo, kółka zmieniają się w wiatraczki itd. Taką właśnie zabawę, sprzyjającą integracji grupy, odprężeniu, przeżyciu radości i piękna, naturalna mądrość ludowa traktuje od wieków jako "lekarstwo" łagodzące smutki i zasilające w energię. Taka forma terapii dzieci przynosi także dobre skutki."
Zajęcia taneczne dają dzieciom sprawnym ruchowo szansę kompensacji różnych niepowodzeń, innym dzieciom dają możliwość kompensacji bezruchu i wysiłku umysłowego. Oryginalność ruchu, wynikająca z kompensacji elementów tanecznych, dostarcza wielorakich doświadczeń i doznań natury kinestezyjnej, psychicznej i estetycznej. Ruchowe, emocjonalne i estetyczne doznania tańczących dzieci pobudzane są przez muzykę, która inicjuje ruch taneczny, głównie przez rytm, tempo i dynamikę, które mają swój oddźwięk w systemie mięśniowym, a także melodie i nastrój, poruszające uczucia
Powyższe elementy powinny być dobrane odpowiednio do stopnia rozwoju wrażliwości muzycznej dzieci. Na początku należy stosować utwory o prostych, nieskomplikowanych rytmach i łatwych do zapamiętania melodiach, np.: opracowując ruchowo piosenki dziecięce i tańce regionalne ze śpiewem. Podam teraz kilka przykładów tańców dostosowanych i uproszczonych już do możliwości dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Oczywiście przykłady te nie są ostateczną wersją tańców i można je modyfikować w zależności od aktualnych potrzeb.
1) KUJAWIAK
Taniec ten często łączony jest z oberkiem, a to ze względu na takie samo liczenie "na trzy". Kujawiak jednak jest tańcem wolnym, spokojnym, najczęściej w tonacjach molowych, oberek natomiast jest tańcem wesołym, żwawym, granym w tonacjach durowych. Połączenie obu tańców polega na ukazywaniu kontrastów tempa i nastroju. Kujawiak często stosowany jest jako rozgrzewka do dalszych zajęć. Wprowadza porządek organizacyjny, koncentruje na ruchu i muzyce, uspokaja i zarazem mobilizuje dzieci Obydwa tańce mogą być stosowane w różnych momentach zajęć, jako zachęta do indywidualnej improwizacji ruchowej, w takim wypadku ręce powinny spoczywać na biodrach.
Przebieg tańca w kole wiązanym (dzieci i nauczyciel stoją w kole trzymając się za ręce):
Część A
Takty 1-7 rozpoczynając prawą nogą, trójkroki po obwodzie koła za prawą ręką, Część A - powtórzenie, ale ruchy i kroki wykonujemy w drugą stronę,
Część B
Takt 9 - koło wiązane; rozpoczynając prawą nogą trzy kroki w przód (do środka koła), Takt 10 - trzy przytupnięcia w miejscu - nogi: lewa, prawa, lewa, Takt 11 - rozpoczynając prawą nogą trzy kroki do tyłu (na zewnątrz koła), Takt 12 - trzy przytupnięcia w miejscu - nogi: lewa, prawa, lewa,
Takty 13-16 - jak takty 9-12 (w ostatnim takcie dwa przytupnięcia). Przedstawiony tutaj układ taneczny można także wykonywać bez podawania sobie rąk przez dzieci. W takim wypadku ręce spoczywają przez cały czas na biodrach.
2) OBEREK
Przy oberku, granym na początku wolno i stopniowo przyspieszanym, dzieci tworząc koło wiązane i trzymając się za ręce, idą po linii koła za prawą ręką. Kroki z początku są długie, w tempie zgodnym z muzyką; w miarę przyspieszania tempa w muzyce kroki chodu są skracane, aż przechodzą w bieg zakończony dwoma przytupnięciami. Przy powtarzaniu oberka należy zmienić kierunek ruchu. W grupie mogą znajdować się dzieci, które doznają zawrotów głowy lub mają okulistyczne przeciwwskazania szybkiego biegu. Należy je wyłączyć z oberka tańczonego w grupie, ale pozwolić na indywidualny taniec dostosowany do możliwości zdrowotnych.
3) WALCZYK
Pierwszy kontakt z walczykiem dzieci mają podczas powolnego kołysania. Jeśli uczynimy to przy muzyce w rytmie walca, będzie to ruch kojący niepokój, łagodzący napięcia, jeśli chcemy dziecko ożywić i rozbawić wówczas kołysanie można przeplatać z wirowaniem (obracaniem się w miejscu lub przemieszczaniem się np.: po linii koła). Walczyk jest tańcem również granym w metrum 3, chociaż tempo jest nieco żywsze niż w kujawiaku, tańce te różnią się również akcentowaniem. Podam teraz przykład walczyka realizowanego indywidualnie przez dzieci. Dzieci ustawiają się swobodnie na całej sali, zwrócone przodem w jednym kierunku. Ręce trzymają złożone na biodrach.
Część A
Takty 1-4 - rozpoczynając prawą nogą trójkroki w przód z lekkimi zwrotami na początku taktów raz w lewo, raz w prawo, Takty 5-6 - rozpoczynając prawą nogą, w miejscu jeden obrót w prawo, Takt 7 - złączenie stóp i ugięcie kolan, Takt 8 - wyprostowanie kolan, Takty 9-12 - rozpoczynając lewą nogą trójkroki do tyłu z lekkimi zwrotami na początku taktów raz w lewo, raz w prawo, Takty 13-14 - rozpoczynając lewą nogą, w miejscu jeden obrót w lewo, Takty 15-16 - dygnięcie.
Część B
Takty 1-6 - stopy w rozkroku; kołysanie z przenoszeniem ciężaru ciała, raz na prawą, raz na lewą nogę i miękkim uginaniem i prostowaniem kolan, Takty 7-8 - złączenie stóp i dygnięcie, Takty 9-14 - rozpoczynając prawą nogą, w miejscu obrót w prawo, Takty 15-16 - dygnięcie.
Część B - powtórzenie układu ze zmianą kierunków z prawego na lewy.
Układy tego typu można urozmaicać, wprowadzając np. taniec w parach lub w kole. Nie jest koniecznością ścisłe przestrzeganie przez dzieci upośledzone kierunków i rozpoczęcia danego ruchu do prawej czy lewej ręki, z czym dzieci takie mogą mieć problem. Zajęcia z improwizacją rytmu powinny być przeprowadzane z dziećmi, które miały wcześniej kontakt z muzyką i ćwiczeniami z nią związanymi. Stopniowanie trudności w doborze problemów rytmicznych, indywidualne podejście nauczyciela do każdego dziecka sprawią, że zajęcia te będą dla grupy przyjemne i przyniosą efekty terapeutyczne. Podsumowując rozważania w tym miejscu muszę stwierdzić, iż mimo trudności dzieci upośledzonych umysłowo w percepcji otoczenia, deficytów w myśleniu, procesach pamięciowych, problemów w nawiązywaniu kontaktów i wchodzeniu w interakcje z innymi ludźmi, dzieci te mogą efektywnie uczestniczyć w zajęciach muzyczno-ruchowych. Odpowiednie przygotowanie zajęć do możliwości i potrzeb dzieci upośledzonych pozwoli osiągać cele terapeutyczne, a jednocześnie sprawiać dzieciom przyjemność.
3. Terapeutyczne ćwiczenia techniki ruchu z użyciem instrumentów
Spostrzeganie i przeżywanie muzyki jest w pewnym sensie procesem słuchowo-ruchowym. Kinetyczne odczuwanie muzyki przejawia się często w postaci skurczów mięśni lub rytmicznych ruchów ciała, które są reakcją na dynamikę, rytm oraz charakter słuchanego utworu. Naturalna potrzeba dziecka do ruchu daje nauczycielowi możliwość wykorzystania tej cechy w zajęciach muzykoterapeutycznych. Jej niewątpliwą zaletą jest charakter przeprowadzanych zajęć, który ma formę zabawy, nie powoduje u dziecka niepotrzebnego stresu, lęku, a w zamian daje relaks i odprężenie. Jest to bardzo ważne w pracy z dziećmi upośledzonymi, ponieważ dzieci takie dużo chętniej uczestniczą w zabawach niż w innych formach aktywności. Często zdarza się, że upośledzeniu umysłowemu towarzyszą inne rodzaje zaburzeń funkcjonowania, w tym również zaburzeń kinetycznych. Słaba koncentracja, brak ukierunkowania w działaniu, niedostatecznie rozwinięta koordynacja wzrokowo-ruchowa są to sfery determinujące nieprawidłowy rozwój ruchowy. Ruch przy muzyce przyczynia się do ogólnego rozwoju dziecka. Dzięki takiej formie zajęć "(...) intensyfikują się procesy poznawcze, takie jak spostrzeganie, wyobrażenia, myślenie. Wyrabia się też zdolność koncentracji uwagi, kształci szybka orientacja oraz pamięć, pobudza aktywność."4 Ćwiczenia techniki ruchu można podzielić na trzy zasadnicze grupy: pierwszą z nich tworzą ćwiczenia kształtujące świadomy ruch, drugą ćwiczenia uwrażliwiające na kierunek ruchu, a trzecią stanowią ćwiczenia kształtujące orientację w przestrzeni.
Ćwiczenia kształtujące świadomy ruch polegają na wyobrażeniu sobie przez dziecko danego ruchu, a następnie naśladowanie go. Najlepiej, gdy ruch który ma sobie wyobrazić jest mu znany z czynności codziennych. Może to być mycie zębów, rąk, zwijanie wełny, czesanie, podnoszenie ciężarów, rzuty kulą itp. Ważne jest aby dziecko potrafiło sobie daną czynność wyobrazić, a jeśli ma z tym problem nauczyciel powinien pokazać dany ruch, który będzie w zabawie wykorzystany. Proces powstawania ruchu jest skomplikowany i tłumaczenie go dzieciom nie jest konieczne. Wystarczy wyjaśnienie: "Pomyśl, jaki ruch masz za chwilę zrobić ... teraz dopiero go wykonaj ...". W wielu przypadkach taka instrukcja, ze strony nauczyciela, ułatwia dzieciom zrozumienie istoty ruchu. Wyobraźnię ruchową intensywnie rozwijają ćwiczenia wykonywane najpierw "w myśli", a następnie w rzeczywistości. W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim proces uświadomienia dzieciom ich ruchów nie jest łatwy i wymaga, zwłaszcza w początkowym okresie zajęć szczególnej cierpliwości, wysiłku i uwagi zarówno od nauczyciela, jak i osób biorących udział w zajęciach. Z chwilą zrozumienia przez dzieci sensu ruchów zamierzonych i kontrolowanych znika napięcie, a ćwiczenia zaczynają sprawiać przyjemność. Rezultatem jest osiągnięcie celowości w operowaniu aparatem mięśniowym i uniknięcie ruchów chaotycznych i zbędnych. Instrumenty zastosowane w ćwiczeniach będę omawiała przy przedstawieniu poszczególnych przykładów zabaw. Jest to spowodowane faktem, iż w różnych ćwiczeniach ten sam instrument może spełniać różne funkcje. Poza tym pozwoli to na ukazanie specyfiki każdego z instrumentów. Podam teraz przykłady ćwiczeń wyrabiających poczucie świadomego ruch
1) MOTYL
Dzieci w dowolnym miejscu sali klękają i siadają na piętach. Mają sobie wyobrazić, że na podłodze przed każdym z nich usiadł motyl. Na cichy dźwięk trójkąta dwiema złożonymi dłońmi wolno i delikatnie "nakrywają motyla" tak, aby nie uszkodzić mu skrzydeł. W tym ćwiczeniu, jako sygnalizator do wykonania czynności, wykorzystany został trójkąt. Instrument ten jest wykonany z pręta stalowego, wygiętego w kształt trójkąta równobocznego, nie złączonego w jednym kącie. Wymiary trójkątów bywają bardzo różne: długość boku 10-30 cm, grubość przekroju 0,5-1,5 cm. Na trójkącie gra się metalowym pręcikiem uderzając od wewnętrznej strony. Dźwięk trójkąta ma charakterystyczne, wysokie brzmienie i długi czas trwania. Delikatne wprawianie go w drgania daje subtelny i delikatny odgłos. Dlatego doskonale nadał się do powyższego ćwiczenia, stwarzając atmosferę sprzyjającą pobudzeniu wyobraźni, bardziej niż uczyniłby to na przykład bęben, który lepiej imituje odgłosy burzy. Dobór instrumentu przez prowadzącego ma znaczenie, aby nie powstała rozbieżność pomiędzy treścią ćwiczenia, a skojarzeniami wywołanymi przez instrument.
2) KAMIEŃ
Dzieci stoją nieruchomo swobodnie rozstawione po sali. Polecamy wyobrazić im, że podnoszą oburącz ciężki kamień. Instrumentem, który będzie nadawał rytm tej czynności będzie pianino lub fortepian. Prowadzący wolno uderza w klawiaturę instrumentu w niskim rejestrze. Po chwili czynność naśladująca dźwiganie ciężaru w rzeczywistości jest przez dzieci wykonywana.
W tym zadaniu użyte zostało pianino jako instrument wspomagający. Wykorzystanie go podczas tego typu ćwiczeń ma wiele zalet. Jest to spowodowane dużą skalą brzmień - od bardzo wysokich tonów do bardzo niskich. Przeciętnie pianino "(...) posiada skalę siedmiooktawową, od A2 do a4, przy czym koncertowe i półkoncertowe fortepiany dysponują dodatkowymi trzema klawiszami do c5"5. Nie będę się tutaj zagłębiała w szczegóły techniczne budowy, gdyż jest to bardzo obszerne zagadnienie i nie jest ono tematem tej pracy. Chciałabym jednak zwrócić uwagę na walory terapeutyczne tego instrumentu. W powyższym ćwiczeniu został zastosowany tylko pojedynczy ton, który miał za zadanie ułatwić dzieciom wykonanie zadania. Niepotrzebne są specjalne umiejętności gry, aby takie ćwiczenie przeprowadzić. Przy omawianiu innych ćwiczeń z zastosowaniem pianina lub fortepianu przyjrzymy się innym aspektom terapeutycznym z jego zastosowaniem.
3) ZRYWAMIE JABŁEK Z DRZEWA
Do tego ćwiczenia prowadzący będzie potrzebował dwóch różnie brzmiących instrumentów lub instrumentu, na którym można grać w różnych rejestrach tzn. wydobywać dźwięki o różnej wysokości. W pierwszej części zadania dzieci maszerują w różnych kierunkach - idą do sadu. Marszowi towarzyszy akompaniament w wysokim rejestrze (na pianinie). Gdy muzyka przestaje grać dzieci zatrzymują się, jest to dla nich sygnał, że doszły do sadu. Nauczyciel zmienia rejestr na niski, co znaczy rozpoczęcie zrywania jabłek z drzew. Ćwiczenie to jest bardziej skomplikowane dla dzieci, gdyż zawiera w sobie dwa elementy. Można przeprowadzać je z grupą, z którą pracujemy dłuższy czas i znamy jej możliwości. Pianino, podobnie jak w powyższym ćwiczeniu służy do zasygnalizowania dzieciom danej czynności, jednak wykorzystujemy jego skalę zmieniając ton w zależności od tego, co dzieci mają w danej chwili robić. Jeśli ta wersja okazuje się dla grupy zbyt trudna do wykonania, można przeprowadzić tylko czynność zrywania jabłek. W tym wypadku za akompaniament może służyć dowolny instrument, a nawet rytm wyklaskiwany przez prowadzącego na dłoniach. Ćwiczenia wyrabiające poczucie świadomego ruchu pozostają w ścisłej zależności z grupą ćwiczeń naprężających i rozluźniających oraz ćwiczeniami koncentracji uwagi i koordynacji ruchów. Trudno jest niejednokrotnie nakreślić między nimi wyraźne granice. Od prowadzącego zależy, na który element w ćwiczeniach chce w danym czasie zwrócić szczególną uwagę i w tym aspekcie przygotowuje zadania dla grupy.
Kolejną grupę ćwiczeń z zakresu techniki ruchu stanowią ćwiczenia uwrażliwiające na kierunek ruchu. Polegają one na tym, że dziecko oprócz uświadomienia samego ruchu, stara się zwrócić uwagę również na jego kierunek. Ćwiczenia te mogą być kolejnym etapem w terapii dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, pod warunkiem, że opanowały one zabawy wyrabiające poczucie świadomego ruchu. Nie można uczyć dziecka kierunku jego ruchów, gdy nie jest one ich świadome. Oto kilka przykładów zabaw i ćwiczeń pomagających w uświadomieniu sobie przez dzieci kierunku ich ruchów.
1) ZAJĄC NA ŁĄCE
Prowadzący gra na pianinie melodie lub prosty utwór - dzieci słysząc muzykę skaczą po całej sali, jak zające na łące. Gdy następuje przerwa w grze dzieci zatrzymują się, następnie nauczyciel zaczyna uderzać w klawisz o wysokim brzmieniu, co jest dla dzieci sygnałem, że mają stanąć na palcach i wyciągnąć ręce do góry (jak zając, który rozgląda się wśród traw). Kiedy natomiast dzieci usłyszą dźwięk niski, ponury, mroczny, kucają kuląc głowę w ramionach - jest to sygnał, że w pobliżu jest wilk (zające próbują się ukryć).
W ćwiczeniu tym od wysokości tonu zagranego przez prowadzącego zależy pozycja, jaką mają przyjąć dzieci. I tak ton wysoki powoduje, że dzieci starają się wspiąć jak najwyżej, ton niski sprawia, że kucają będąc nisko. Powstaje uwrażliwienie na kierunek ruchu (góra - dół), który jest zgodny z wysokością dźwięków. Powoduje to dodatkowo uczenie dziecka różnicy w brzmieniu. Elementem bardzo sprzyjającym w tym ćwiczeniu jest wykonywanie przez opiekuna utworu na instrumencie (w tym przypadku pianinie, choć równie dobra byłaby gitara, czy cymbałki). Wprowadza to atmosferę zabawy i rozluźnienia, wymaga jednak od prowadzącego umiejętności gry na instrumencie.
2) LUSTRO
Dzieci dobierają się parami i stają naprzeciw siebie. Według umowy jedno z dzieci będzie improwizować ruch rękami i dłońmi, przesuwając jakby po płaszczyźnie pionowej lub poziomej, a druga osoba ma za zadanie naśladować ruch kolegi lub koleżanki. Po usłyszeniu, wcześniej umówionego sygnału danego przez nauczyciela, dzieci zamieniają się rolami. Łatwiejszym wariantem tego ćwiczenia jest stan, kiedy dzieci stojąc naprzeciwko nauczyciela powtarzają ruchy wykonywane przez niego. Pozwoli to uniknąć chaosu w czasie zajęć i jest łatwiejsze do zrozumienia przez dzieci. W pierwszym wariancie ćwiczenia za sygnalizator może posłużyć np. gong, tamburyn, bęben i w zasadzie każdy inny instrument. W przypadku, gdy to prowadzący pokazuje dzieciom ruchy, nie jest w stanie jednocześnie grać, dlatego też dobrze jest cicho włączyć muzykę. Ważne, aby nie był to utwór zbyt szybki, ale z wyraźnie akcentowanym metrum. Pozwoli to na zharmonizowanie wykonywanych ruchów. Zbyt wolna piosenka spowoduje rozbieżność między tempem ruchów, a tempem utworu. Ćwiczenia uwrażliwiające na kierunek są świetnym sposobem na uświadomienie sobie przez dziecko własnego ciała i daje możliwość wyuczenia się panowania nad nim.
Następna grupa to ćwiczenia kształtujące orientację w przestrzeni. Wydaje się, iż jest to najtrudniejszy rodzaj zadań do realizacji przez dzieci upośledzone umysłowo, ponieważ "(...) w rzeczywistości dzieci zdrowe, a nawet młodzież mają kłopoty z poruszaniem się po obwodzie koła z zachowaniem równych odstępów. Jeszcze gorzej bywa z wykonaniem skomplikowanych figur w przestrzeni i pokonywaniem określonej przestrzeni w wydzielonym czasie metro-rytmicznym."6 Przeprowadzenie przez nauczyciela tego typu ćwiczeń wymaga od niego szczególnej cierpliwości i wyrozumiałości, a brak widocznych efektów pracy nie powinien wpłynąć na rezygnowanie z ich stosowania. Ćwiczenia kształtujące orientację w przestrzeni powinny być bardzo często powtarzane jako ćwiczenia wstępne. Oto kilka przykładów takich ćwiczeń:
1) Równe odstępy
Grupa porusza się w rytmie akompaniamentu w dowolnych kierunkach, zachowując między sobą odległość co najmniej wyciągniętej ręki. Na przerwę w muzyce zatrzymują się i sprawdzają odległości. Po ich wyrównaniu powtarzają ćwiczenie. W tym ćwiczeniu do akompaniamentu można wykorzystać gitarę. Jest to instrument zaliczany do grupy strunowo-szarpanych i jest szeroko rozpowszechniony w muzyce rozrywkowej jak i klasycznej. Zbudowana jest z pudła rezonansowego (o kształcie szerokiej ósemki), gryfu (chwytnika), na którym znajdują się progi, zakończonego główką z maszynkami do nawijania strun i strojenia gitary.
Niewątpliwą zaletą tego instrumentu jest możliwość szybkiego opanowania zasad gry. Przeciętna osoba jest w stanie w ciągu kilku tygodni nauczyć się podstawowych akordów i wykorzystywać instrument do akompaniamentu na zajęciach. Nie ma takiej możliwości przy pianinie, czy akordeonie, gdzie potrzebna jest długotrwała nauka gry. Dodatkowo gitarę można wykorzystać, jako swego rodzaju bęben, wystukując rytm na pudle rezonansowym.
2) Szukaj swego środka
Dzieci rozstawione po całej sali tworzą czwórkami kółka. Wewnątrz każdego kółka stoi jedno dziecko - jest ono "środkiem". Dzieci muszą zapamiętać swój "środek", muszą zapamiętać również z kim w kółku stoją. Prowadzący gra akompaniament do podskoków (w rytmie: ósemka z kropką - szesnastka), uczniowie podskakują z nogi na nogę swobodnie po całej sali. Na przerwę w akompaniamencie siadają na podłodze i zamykają oczy. W tym czasie "środki" zmieniają miejsce na sali. Na umówiony sygnał np. głośny akord, szybko podnoszą się, odnajdują swój "środek" i ustawiają się wokół niego. Zwycięża to kółko, w którym dzieci najszybciej i najlepiej ustawią się na właściwych miejscach. Do akompaniamentu można wykorzystać każdy instrument, na którym można wygrać linię melodyczną. Może to być pianino, gitara, akordeon. Raczej powinien to być instrument o dość donośnym brzmieniu, gdyż podczas podskoków po sali dzieci zachowują się głośno i mogą nie usłyszeć cichego instrumentu. W przedstawionych ćwiczeniach nasuwa się pewna prawidłowość, otóż instrumenty były wykorzystywane w dwojaki sposób: albo jako sygnalizator do wykonania danej czynności, lub też do akompaniamentu. W tego typu ćwiczeniach dziecko nie ma bezpośredniego kontaktu z instrumentem. Wynika to z charakteru ćwiczeń, gdzie główny nacisk kładzie się na ruch dziecka. Podczas ćwiczeń techniki ruchu obowiązują pewne zasady, które należy przestrzegać, aby zabawy przynosiły efekt i były dla dziecka przyjemne.
Oto one:
1) stopniowanie wysiłku - natężenie ćwiczeń powinno narastać stopniowo od łatwych zadań do bardziej intensywnych, po czym znowu spadać,
2) wszechstronne oddziaływanie - na zajęciach należy ćwiczyć cały organizm, jego funkcje fizyczne i psychiczne; doskonalić zarówno sprawność ruchową (szybkość, zręczność), jak i zdyscyplinowanie (dokładność, uwagę, orientację),
3) zmienna praca mięśni - nie należy podawać zbyt wielu ćwiczeń działających na te same grupy mięśniowe; nie wprowadzać bezpośrednio po sobie zabaw i ćwiczeń silnie pobudzających pracę serca i płuc; przeplatać trudniejsze ćwiczenia z łatwiejszymi.
Podsumowując, muzykoterapia jest bardzo wskazana i przydatna w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Jej stosowanie w sposób systematyczny może przynosić wymierne efekty dziecku w postaci poprawy funkcjonowania w sferze psychofizycznej, poprawie stanu emocjonalnego, w szczególności w nawiązaniu kontaktów z otoczeniem. Muzykoterapia daje możliwość wykorzystania różnorodnych jej form, w zależności od aktualnych potrzeb grupy i celów, jakie chce się osiągnąć. Mogą to być zajęcia ruchowe w postaci improwizacji rytmicznych, nauka tańca, zabawy przy muzyce; mogą to być improwizacje na różnych instrumentach, na przedmiotach codziennego użytku, wykorzystanie własnego ciała do gry itd. Ze względu na swój niepowtarzalny charakter zajęcia z zastosowaniem muzyki są bardzo przez dzieci lubiane; odpowiednio prowadzone sprzyjają relaksowi dzieci, rozładowują negatywne napięcia emocjonalne i sprawiają, że dziecko uczestniczące w nich czuje się swobodnie i radośnie. W procesie terapeutycznym muzykoterapia spełnia doskonale rolę uzupełniającą, wypełniając niejako lukę pomiędzy obowiązkiem, a całkowitą zabawą, łącząc te dwie cechy. Dając dziecku upośledzonemu umysłowo w stopniu lekkim możliwość uczestniczenia w zajęciach muzycznych i ruchowych pozwalamy mu dostrzegać i realizować naturalną potrzebę aktywności, uczestniczenia w życiu społecznym (na forum grupy), poznawania świata i zjawisk w nim zachodzących, ale przede wszystkim umożliwiamy dziecku realizację samego siebie poprzez jego ekspresję, wyrażanie emocji w ruchu i muzyce. Pozwalamy mu powoli poczuć się szczęśliwszym.