Rząd RP na uchodźstwie
Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie - rząd Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1939-1990 będący legalną kontynuacją władz II RP, zmuszonych opuścić Polskę po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 i okupacji całego terytorium Polski przez agresorów. Siedzibą rządu był Paryż, później Angers (na zasadzie eksterytorialności), a od końca czerwca 1940 (kapitulacji Francji) - Londyn. Rząd zakończył działanie po wyborze i zaprzysiężeniu Lecha Wałęsy na prezydenta Polski i przekazaniu mu insygniów prezydenckich przez prezydenta Ryszarda Kaczorowskiego.
Historia
Etap francuski (wrzesień 1939 - czerwiec 1940)
Wobec agresji Niemiec (1 września 1939) i ZSRR (17 września 1939) na Polskę, władze Rzeczypospolitej zmuszone zostały do przeniesienia siedziby poza granice kraju dla uniknięcia niewoli i wymuszonej kapitulacji. W nocy z 17 na 18 września Prezydent RP i Wódz Naczelny przekroczyli granicę polsko-rumuńską w Kutach mając przyrzeczony zgodnie z V konwencją haską i układem sojuszniczym pomiędzy Polską a Rumunią z r. 1921 przejazd do Francji ( fr. droit de passage). Pod równoległym naciskiem władz III Rzeszy, ZSRR i Francji, władze Rumunii zażądały wbrew V konwencji haskiej zrzeczenia się od władz RP ich suwerennych prerogatyw państwowych pod groźbą internowania. Wobec odmowy Prezydenta RP, Premiera i Naczelnego Wodza zostali oni internowani przez władze Rumunii w przygotowanych jeszcze w pierwszej połowie września 1939 ośrodkach internowania.
Wobec zaistniałej sytuacji należało wyznaczyć władze Rzeczypospolitej spośród polityków polskich, którzy znajdowali się poza zasięgiem obu agresorów (III Rzeszy i ZSRR). Niekwestionowanymi kandydatami w sytuacji załamania struktur państwa byli przedstawiciele dyplomatyczni Rzeczypospolitej chronieni immunitetem dyplomatycznym. W konsekwencji 25 września Prezydent RP Ignacy Mościcki, zgodnie z art.13 konstytucji kwietniowej (upoważniającym do wyznaczenia następcy Prezydenta RP w stanie wojny), na swego następcę wyznaczył Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, ambasadora RP we Włoszech. Jednak wobec sprzeciwu przebywających w Paryżu przedstawicieli partii opozycyjnych wobec sanacji i wywołanego ich naciskami sprzeciwu rządu Francji[1] (co było ingerencją w suwerenność decyzji sojuszniczej Polski) Wieniawa-Długoszowski zrzekł się nominacji, a na urząd Prezydenta RP został nominowany i objął go Władysław Raczkiewicz. Po dyskusjach Prezydent Raczkiewicz powołał na urząd premiera Władysława Sikorskiego, który powołał z kolei koalicyjny gabinet (w skład weszli przedstawiciele SN, SP, SL, PPS i politycy sanacyjni):
Do tego pierwotnego składu wkrótce dołączyli:
Prawnomiędzynarodowa ciągłość instytucji państwowych Polski została w ten sposób, wbrew deklaracjom Niemiec i ZSRR zawartych w układzie o granicach i przyjaźni z 28 września 1939 zachowana i była uznawana przez cały okres II wojny światowej na forum międzynarodowym.
W październiku do Paryża przybył gen. Kazimierz Sosnkowski i prezydent Raczkiewicz ( chory na białaczkę) wyznaczył go na swego następcę w razie, gdyby sam nie mógł pełnić urzędu do końca wojny. Gen. Sosnkowski wszedł do rządu jako minister bez teki. 9 grudnia, po rezygnacji z uczestnictwa w rządzie Aleksandra Ładosia, resort spraw wewnętrznych objął Stanisław Kot, bliski przyjaciel gen. Sikorskiego.
2 października 1939 prezydent wydał dekret o rozwiązaniu Sejmu RP i Senatu RP. 7 listopada 1939 Sikorski objął urząd Wodza Naczelnego i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. W listopadzie siedzibę rządu przeniesiono do Angers, gdzie posiadał status eksterytorialny. 13 listopada w ramach rządu utworzono Komitet Ministrów dla Spraw Kraju, który nadzorować miał ruch oporu w kraju.
9 grudnia 1939 Prezydent RP powołał Radę Narodową Rzeczypospolitej Polskiej - organ doradczy rządu i prezydenta - substytut parlamentu z nominacji Prezydenta RP. W jej skład wchodziło 12-24 członków. Na czele Rady stanął Ignacy Paderewski, a wiceprzewodniczącymi zostali: Tadeusz Bielecki (SN), Stanisław Mikołajczyk (SL) i Herman Lieberman (PPS). 18 grudnia rząd wydał deklarację, która formułowała najważniejsze cele działania na emigracji. Deklaracja określała III Rzeszę jako głównego wroga Polski, potwierdzała stan wojny z ZSRR[potrzebne źródło] (która toczyła się de facto, natomiast rozpoczęcie wojny de iure nie miało miejsca), zapowiadała walkę o wyzwolenie Polski u boku koalicjantów i utworzenie armii polskiej na Zachodzie, zawierała ogólnikowe stwierdzenia w sprawie kształtu Polski powojennej, a także zapowiedź konsolidacji i kierowania podziemiem niepodległościowym w kraju.
10 października 1939 powołano specjalną komisję ds. zbadania przyczyn klęski wrześniowej,pod przewodnictwem gen. Józef Hallera. Komisja była narzędziem porachunków politycznych z politykami i urzędnikami obozu sanacyjnego, których odsuwano od służby państwowej.
Jednym z głównych zadań Rządu RP było rozbudowywanie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Podpisano szereg umów z Brytyjczykami i Francuzami, planowano nawet stworzenie 100-tysięcznej armii polskiej we Francji. Ostatecznie, 4 stycznia 1940 podpisano polsko-francuski układ wojskowy i umowę lotniczą. Choć planów tych nie udało się do końca zrealizować, to we Francji powstały już wiosną 1940 1. Dywizja Grenadierów (pod dowództwem gen. bryg. Bronisława Ducha), 2. Dywizja Strzelców Pieszych (pod dowództwem gen. bryg. Bronisława Prugar-Ketlinga), Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (pod dowództwem gen. bryg. Zygmunta Bohusza-Szyszki), Polskie Siły Powietrzne (sformowano jeden zwarty dywizjon 1/145 Warszawski). Organizowano także 3. i 4. Dywizje Piechoty oraz 10. Brygadę Kawalerii Pancernej (pod dowództwem gen. bryg. Stanisława Maczka. Z inicjatywy rządu polskiego utworzono także Brygadę Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego w Syrii.
Na wiosnę 1940 Niemcy rozpoczęły ofensywę na froncie zachodnim. Szybko zajęli Danię, Norwegię, Belgię, Holandię i wreszcie - 22 czerwca 1940 - także Francja podpisała akt kapitulacji. Wobec zaistniałej sytuacji położenie rządu polskiego uległo poważnej zmianie. 17 czerwca odbyła się narada rządu polskiego, który postanowił skorzystać z zaproszenia premiera Churchilla i przenieść swą siedzibę do Londynu. Władze polskie ewakuowano, a 19 czerwca premier Sikorski przez radio wydał odezwę do żołnierzy, by przybywali do Wielkiej Brytanii. Niestety, do Anglii zdołała się przedostać jedynie 1/3 Polskich Sił Zbrojnych.
5 sierpnia 1940 podpisano polsko-brytyjską umowę wojskową. Utworzono m.in. I Korpus Polski, przemianowany w 1942 na I Korpus Pancerno-Motorowy (gen. Marian Kukiel), Samodzielną Brygadę Spadochronową (gen. Stanisław Sosabowski) i 1. Dywizję Pancerną (gen. Stanisław Maczek).
W II poł. 1940 r. jedną z najbardziej absorbujących rząd polski spraw były rokowania z rządem czechosłowackim na emigracji. W ich efekcie, 11 listopada 1940 podpisano deklarację polsko-czechosłowacką o utworzeniu po wojnie federacji państw Europy Środkowej (otwartej dla reszty państw). Jednak wobec wrogiego stanowiska ZSRR wobec tego planu politycznego nie doszedł on do skutku.
Rząd od początku swej działalności angażował się w budowanie Polskiego Państwa Podziemnego. 27 września 1939 (jeszcze podczas oblężenia Warszawy i przed powołaniem 30 września przez Prezydenta RP rządu Władysława Sikorskiego), w przewidywaniu kapitulacji Warszawy została w ramach sztabu obrony Warszawy i Komitetu Obywatelskiego przy sztabie, powołana Służba Zwycięstwu Polski, której dowódcą został Michał Tokarzewski-Karaszewicz , organizacja o charakterze wojskowo-politycznym ( analogicznie do POW). SZP podporządkowała się zwierzchnictwu Naczelnego Wodza , przesyłając meldunek gen. Władysławowi Sikorskiemu. Sikorski,obawiając się zbyt dużego wpływu oficerów sanacyjnych na rozwój sytuacji w kraju, rozwiązał SZP i powołał na jej miejsce Związek Walki Zbrojnej. Na jego czele stanął przebywający w Paryżu gen. Kazimierz Sosnkowski, któremu podlegali: dowódca obszaru okupacji niemieckiej gen. Stefan Rowecki i dowódca obszaru okupacji sowieckiej gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, dotychczasowy zwierzchnik SZP. Celem ZWZ było przygotowywanie się do walki w momencie załamania Niemiec, szkolenie oficerów, gromadzenie broni. 14 lutego 1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową, której komendantem został gen. Stefan Rowecki ps. Grot. Armia Krajowa działała do 17 stycznia 1945, kiedy to została rozwiązana przez gen. Leopolda Okulickiego.
Pod koniec 1940 r., Rząd RP powołał Delegaturę Rządu na Kraj, jako reprezentację rządu w okupowanym kraju. Delegatem Rządu został Cyryl Ratajski (do września 1942), po nim funkcje tę objął Jan Piekałkiewicz (do 1943), a po jego aresztowaniu - Jan Stanisław Jankowski. Ostatnim Delegatem Rządu był Stefan Korboński.
22 czerwca 1941 Niemcy zaatakowały ZSRR i fakt ten był (oprócz przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny z Niemcami) rozstrzygający dla dalszych losów II wojny światowej. Izolowana na kontynencie od upadku Francji Wielka Brytania w radiowym przemówieniu Winstona Churchilla zaproponowała ZSRR bez warunków wstępnych sojusz i pomoc. W konsekwencji za pośrednictwem rządu brytyjskiego rozpoczęto także w Londynie rokowania polsko-radzieckie i w ich efekcie podpisano specjalne porozumienie. Układ ten, zwany układem Sikorski-Majski (od nazwisk sygnatariuszy) został podpisany 30 lipca 1941 i postanawiał, że:
oba państwa zobowiązują się do udzielania sobie pomocy w walce z Niemcami,
rząd radziecki wyraża zgodę na utworzenie na terytorium ZSRR armii polskiej z dowództwem polskim (mianowanym przez rząd polski w porozumieniu z rządem ZSRR),
układ wchodzi w życie natychmiast i nie podlega ratyfikacji.
Dodano także protokół dodatkowy o udzieleniu "amnestii" dla wszystkich polskich więźniów w ZSRR.
Podpisanie układu wywołało poważny kryzys w rządzie i związanym z nim podziemiem w kraju. 27 lipca minister spraw zagranicznych August Zaleski podał się do dymisji. To samo zrobili Marian Seyda i Kazimierz Sosnkowski. Głównym zarzutem wysuwanym przeciw układowi było zawarcie go w trybie niekonstytucyjnym ( przez premiera bez zgody Prezydenta RP i kontrasygnaty ministra spraw zagranicznych) i brak w układzie jednoznacznej deklaracji sowieckiej w kwestii przywrócenia granicy polsko-sowieckiej określonej w traktacie ryskim. Był to drugi tak poważny kryzys w łonie Rządu Emigracyjnego i doprowadził on do rozłamu zagranicznej koalicji. Nowym ministrem spraw zagranicznych został w konsekwencji 3 września Edward Raczyński, ministrem spraw wewnętrznych Stanisław Mikołajczyk, ministrem sprawiedliwości Herman Lieberman. Rozwiązano również Radę Narodową, a jej nowy skład powołano dopiero 3 lutego 1942 (przewodniczącym został Stanisław Grabski). 12 sierpnia 1941 Rada Najwyższa ZSRR wydała dekret o amnestii dla Polaków więzionych w ZSRR. 14 sierpnia podpisano umowę wojskową polsko-radziecką, na mocy której miano utworzyć ze zwolnionych więźniów armię polską (organizacyjnie i personalnie podlegającą Polakom, a taktycznie - Sowietom) do walki z Niemcami u boku Armii Czerwonej. We wrześniu na dowódcę armii wyznaczono więzionego dotychczas na moskiewskiej Łubiance gen. Władysława Andersa. 30 listopada do ZSRR przybył gen. Sikorski. 3-4 grudnia 1941 odbył serię rozmów ze Stalinem, które zakończyły się podpisaniem wspólnej deklaracji politycznej, w której Stalin zgodził się m.in. na ewakuację 25 000 żołnierzy polskich do Iranu. Postanowiono także, że armia polska będzie składać się z 6 dywizji i formacji pomocniczych (do 130 tys. żołnierzy).
6 lipca 1945 dotychczasowi sojusznicy Rzeczypospolitej, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wycofały uznanie dyplomatyczne Rządu RP na uchodźstwie, uznając powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem Stanisława Mikołajczyka za wykonanie postanowień konferencji jałtańskiej w kwestii powołania rządu polskiego uznawanego przez wszystkie państwa tzw. Wielkiej Trójki (Wielką Brytanię, USA i ZSRR).
Ostatnie jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie zostały rozwiązane w 1947 po sfałszowanych przez komunistów, a uznanych przez mocarstwa zachodnie wyborach parlamentarnych w Polsce (styczeń 1947).
Irlandia, Hiszpania i Watykan (do 1974 ambasador przy Watykanie Kazimierz Papée) były ostatnimi państwami, które uznawały Polski Rząd na Uchodźstwie.
Wobec faktu, że August Zaleski po zakończeniu kadencji odmówił przekazania urzędu wyznaczonemu następcy, w roku 1954 doszło do rozłamu w rządzie, większość Polaków na emigracji zaprzestała wspierania Augusta Zaleskiego i poparło Radę Trzech. Rezydencja Prezydenta znajdowała się w londyńskiej dzielnicy Chelsea, 43 Eaton Place i została obecnie zamieniona w Muzeum.
W latach 1945-1948 w Haren (Maczków) i okolicy przebywało ok. 50 000 polskich żołnierzy i wyzwolonych więźniów.
Premierzy Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie (1939-1990)
L.p. |
Imię i nazwisko |
Objął urząd |
Złożył urząd |
1. |
|||
2. |
|||
3. |
|||
4. |
|||
5. |
|||
6. |
|||
7. |
|||
8. |
|||
9. |
|||
10. |
|||
11. |
|||
12. |
|||
13. |
|||
14. |
|||
15. |
Zimna wojna - stan napięcia oraz rywalizacji ideologicznej i politycznej pomiędzy Związkiem Radzieckim i autorytarnymi państwami socjalistycznymi uzależnionymi od ZSRR, a demokratycznymi państwami kapitalistycznymi pod przywództwem Stanów Zjednoczonych. Zimnej wojnie towarzyszył intensywny wyścig zbrojeń spowodowany permanentnym stanem wzajemnej nieufności oraz ideologicznymi założeniami komunizmu dążącego do rozszerzania zasięgu światowej rewolucji proletariackiej z jednej strony, z drugiej zaś, dążeniami krajów zachodnich do powstrzymywania rozszerzania się wpływów ZSRR na świecie.
Geneza zimnej wojny
Zimna wojna umownie trwała od roku 1946 - rozpadu koalicji antyhitlerowskiej i ustanowienia w Europie Środkowej wyłącznej strefy wpływów ZSRR - do rozpadu systemu państw satelitarnych ZSRR (Jesień Ludów) w 1989 i rozpadu samego ZSRR w drugiej połowie 1991 roku. Rozpad bloku sowieckiego wyeliminował układ dwubiegunowy w polityce międzynarodowej i zakończył epokę zimnej wojny.
W całym tym okresie konfrontacja między dwoma supermocarstwami toczyła się na wielu płaszczyznach: wojskowej, ideologicznej, psychologicznej, gospodarczej. Najistotniejszym elementem był technologiczny wyścig zbrojeń (w tym zbrojenia kosmiczne i rozwój technologii kosmicznych).
Za początek "zimnej wojny" uważa się wystąpienie Winstona Churchilla w Fulton (USA) 5 marca 1946. W wystąpieniu Churchill stwierdził:
Jednak wcześniej, 9 lutego 1946 roku, Józef Stalin wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że "komunizm i kapitalizm nie mogą koegzystować" oraz ogłosił plan "przygotowania ZSRR w ciągu pięciu lat na każdą ewentualność". Wystąpienie zostało odebrane na zachodzie jako "deklaracja III wojny światowej".
Termin "zimna wojna" został wprowadzony w 1947 przez Amerykanina Bernarda Barucha[3], by opisać pojawiające się napięcia między dwoma byłymi sojusznikami z czasów II wojny światowej.
Popularność zyskał dzięki książce znanego publicysty amerykańskiego Walta Lippmana. Miała ona tytuł "Zimna wojna". Stwierdził on w niej, że zakończył się okres koalicji antyhitlerowskiej, a rozpoczął się okres konfrontacji między mocarstwami zachodnimi i ZSRR.
Kolejnym sygnałem rozpoczęcia tego okresu była wypowiedź amerykańskiego sekretarza stanu Jamesa Byrnesa z 6 września 1946 ze Stuttgartu. Przedstawił on zasady polityki USA wobec Niemiec. Mówił o stałej obecności USA w Niemczech, którym stopniowo miała być przyznawana suwerenność. Poruszył także problem granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, którą określił jako tymczasową. Uważał też, że o jej przebiegu powinna zadecydować konferencja pokojowa.
12 marca 1947 r. prezydent USA Harry Truman podczas przemówienia w Kongresie zwrócił się do niego o przyznanie 400 milionów dolarów USD na pomoc dla Grecji i Turcji, które były zagrożone przez komunizm.
W maju 1947 r. podczas przemówienia w Princeton przedstawił on zasady "doktryny powstrzymywania", znanej jako Doktryna Trumana. Bazowała ona na tezie o podziale świata na strefę amerykańską i strefę radziecką oraz odpowiedzialności USA za utrzymanie zasad kapitalistycznych na skalę światową. Założenia tej doktryny sformułował amerykański dyplomata George Kennan, radca ambasady USA w Moskwie w tamtym okresie. Według niego ekspansję ZSRR mogło powstrzymać "długotrwałe, cierpliwe - lecz zdecydowane i czujne - powstrzymywanie tendencji ekspansywnych".
Działania podjęte przez USA w ramach realizacji tej doktryny to:
W świetle zwycięstwa maoistów w Chinach doktryna powstrzymywania została uznana za zbyt pasywną i nieskuteczną. Zastąpiła ją opracowana przez J. F. Dullesa "doktryna odpychania" (ang. roll-back), czyli odepchnięcia komunizmu do granic ZSRR. Głównym elementem tej doktryny była "polityka balansowania na krawędzi wojny" poprzez groźbę zastosowania zmasowanego odwetu nuklearnego w wypadku lokalnego konfliktu[potrzebne źródło]. W międzyczasie doszło do złamania przez ZSRR (1949) amerykańskiej przewagi nuklearnej i środków jej przenoszenia. W związku z tym nie mogła ona przynosić spodziewanych efektów. Doktryna zmasowanego odwetu była militarnym odpowiednikiem doktryny odpychania (wyzwalania).
Punktem szczytowym "zimnej wojny" był konflikt koreański[4]. Zarówno w USA, jak i w ZSRR od 1953 r. zmienili się przywódcy. Prezydent Dwight D. Eisenhower obiecywał w kampanii wyborczej zakończenie konfliktu. Nikita Chruszczow, nowy przywódca partii KPZR od września 1953 r. stał się symbolem destalinizacji, zmienił stosunek do Jugosławii i zawarł układ w sprawie Austrii. W 1955 r. doprowadził do spotkania w Genewie przywódców: USA, Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR. Zmienił swe stanowisko w kwestii rywalizacji dwóch bloków, a nowością było stwierdzenie, że rywalizacja między nimi nie musi prowadzić do wojny światowej. W praktyce był to koniec "zimnej wojny"[potrzebne źródło], chociaż aż do 1990 roku trwała rywalizacja i wyścig zbrojeń między dwoma blokami, przedzielana fazami współpracy i ostrych konfliktów, takich jak: wojna wietnamska, kryzys kubański, blokada Berlina, Płd. Afryka czy wojna w Afganistanie.
Kolejny impuls do wygasania "zimnej wojny" dał upadek puczu moskiewskiego w sierpniu 1991, po którym odwołano trwające poprzez poprzednie czterdzieści lat stałe pogotowie bojowe sił strategicznych ZSRR i USA[5].
Najważniejsze czynniki:
teza Stalina o niemożliwości koegzystencji świata socjalistycznego z kapitalistycznym oraz nieuniknioności wojny między Wschodem a Zachodem,
zaniepokojenie wolnego świata rozprzestrzenianiem się sympatii do komunizmu w Europie Zachodniej,
Konflikt w sprawie Niemiec
Wojna domowa w Grecji
utworzono Rząd Jedności Narodowej z udziałem lewicowego Greckiego Frontu Narodowego (EAM)
wybuch walk pomiędzy lewicowymi partyzantami ELAS (polityczne skrzydło EAM), a siłami rządowymi wspieranymi przez oddziały brytyjskie
Truman przeznacza 250 milionów dolarów dla Grecji,
z wydatną pomocą rządów brytyjskiego i amerykańskiego pokonano Grecką Armię Demokratyczną i komunistów.
polityka USA mająca na celu pomoc dla narodów, które przeciwstawiają się próbom podporządkowania przez zbrojne mniejszości (o proweniencji komunistycznej) lub agresji z zewnątrz;
17 mld dolarów pomocy finansowej dla zniszczonej wojną Europy, wg pierwotnych planów nakierowanej głównie na państwa znajdujące pod okupacją Związku Radzieckiego. Plany te zostały zniweczone, przez odrzucenie, pod naciskiem Moskwy, pomocy amerykańskiej przez jej adresatów ze wschodniej Europy, w tym Polskę;
plan czteroletni objął 16 państw, które odbudowały przemysł, handel, powstrzymały inflację i rozwój konfliktów społecznych;
początek współpracy ekonomicznej i politycznej;
izolacja ZSRR na arenie międzynarodowej;
Wkrótce po wprowadzeniu planu Marshalla stało się jasne, że sama odbudowa gospodarcza nie wystarczy, i niezbędnym warunkiem dla przywrócenia równowagi w Europie jest również zapewnienie jej bezpieczeństwa militarnego. Stało się to szczególnie widoczne z powodu wybuchu I kryzysu berlińskiego w czerwcu 1948 roku.
Im bliższe realizacji były plany połączenia stref zachodnich i utworzenia państwa zachodnioniemieckiego, tym silniej Moskwa akcentowała poparcie dla utworzenia jednolitego państwa i demokratycznego rządu. Jej propozycje były przez USA stanowczo odrzucane. Zerwanie współpracy dwóch mocarstw wywołało dramatyczne konsekwencje w Berlinie, podzielonym tak jak Niemcy na część wschodnią i zachodnią. Część zachodnia leżała na terytorium należącym do ZSRR. Była otoczona przez radzieckie dywizje i niezabezpieczona przed atakiem, dlatego stanowiła łatwy cel dla Stalina, który przez wprowadzenie blokady mógł wzmóc presję na mocarstwa zachodnie i zmusić je do współpracy. Gdyby blokada powiodła się i udałoby się zmusić Amerykanów do wycofania się ze strefy zachodniej i przejąć ją, wzrósłby prestiż i siła ZSRR, natomiast zmalałaby wiara państw europejskich, głównie Niemiec, w potęgę USA. I kryzys berliński był więc swoistą próbą sił.
Bezpośrednią przyczyną nałożenia blokady było przeprowadzenie w strefach zachodnich reformy walutowej i wprowadzenie nowej waluty: marki niemieckiej. Reforma ta miała objąć także sektory zachodniego Berlina. 24 czerwca Związek Radziecki wstrzymał ruch kolejowy i dostawy żywności do zachodnich sektorów Berlina. Postawione przed tym faktem, Stany Zjednoczone mogły wybrać z trzech możliwych rozwiązań: mogły poddać się i pozwolić na włączenie całego Berlina do strefy sowieckiej, wysłać pancerne pociągi z rozkazem przebicia się do miasta (była to możliwość ryzykowna, ponieważ Rosjanie, postawieni przed groźbą wojny, mogliby nie wycofać się i podjąć atak, ale dawała szanse na szybkie zwycięstwo) lub uruchomić most powietrzny. Ostatnia możliwość oznaczała mniejsze zagrożenie i zacieśnianie współdziałania sojuszników, ale jednocześnie miesiące mozolnej harówki, a na dodatek istniało ryzyko, że zawiedzie.
Prezydent Truman podjął decyzję pozostania w Berlinie oraz uruchomienia mostu powietrznego. Funkcjonował on przez okres ponad roku. Dzięki niemu mocarstwom zachodnim udało się dostarczać jedzenie i niezbędne surowce dla około 2,5 miliona mieszkańców zablokowanej strefy. Dziennie samoloty przewoziły około 13 tysięcy ton jedzenia i paliwa. Samoloty latały tak często i przewoziły tak wiele produktów, że w końcu transport powietrzny okazał się skuteczniejszy nawet od transportu ziemnego, stosowanego przed blokadą.
W obliczu tak przytłaczającego sukcesu USA, Związek Radziecki był zmuszony uznać, że dalsze utrzymywanie blokady jest bezsensowne. Została ona odwołana w maju 1949 roku. Zniesiono wtedy wszystkie ograniczenia w dziedzinie transportu, łączności i handlu. I kryzys berliński uznać można za zwycięstwo Ameryki, która wykazała się determinacją i cierpliwością, i nie pozwoliła na dalszą ekspansję ZSRR.
Od lipca 1950 roku audycje Radia Wolna Europa informowały, bez ingerencji cenzury, o rzeczywistej sytuacji w krajach demokracji ludowej.
Od zakończenia wojny w Korei podejmowano próby odprężenia.
Wobec nieugiętej postawy Johna Kennedy'ego ZSRR jest zmuszone wycofać swoje pociski nuklearne z Kuby. Jednocześnie USA zobowiązują się nie dokonywać inwazji Kuby.
STALINIZM W POLSCE
Silna władza Rosji zaznaczyła się po raz pierwszy na ziemiach polskich w czasie okupacji radzieckiej, potem Stalin miał ogromny wpływ na decyzje podejmowane w sprawie polskiej na kolejnych konferencjach międzynarodowych decydujących o ładzie w powojennej Europie. W końcu jak trafnie podsumował to w wygłoszonym w Fulton przemówieniu Winston Churchill, Europa została podzielona żelazną kurtyną, za którą znalazła się również Polska, co jak się okazało miało naznaczyć jej historię bolesnymi doświadczeniami rosyjskiej dominacji w ciągu najbliższego pół wieku. Okres rozpoczęty od utrwalania władzy komunistycznej w Polsce jeszcze w czasie drugiej wojny światowej, aż do śmierci Stalina w 1953 roku nazywamy stalinizmem. Okres, który nastąpił po kapitulacji Niemiec i zakończeniu wojny, był pełen niepokojów i napięcia, dlatego Związek Radziecki starał się za wszelką cenę skonsolidować podległy sobie blok państw. Po złamaniu opozycji w państwach Europy Środkowo - Wschodniej, dążono do zaprowadzenia wszędzie identycznej polityki, ustroju, gospodarki, norm obyczajowych i kulturowych, wypowiedziano wojnę wolnomyślicielom i Kościołowi.
Najważniejszym zadaniem po zlikwidowaniu opozycji, było podporządkowanie działających w poszczególnych krajach partii komunistycznych, jednemu centralnemu organowi. Dlatego na zjeździe w Szklarskiej Porębie, który miał miejsce w 1947 roku utworzono Kominform (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych).
Partia komunistyczna stopniowo rosła w siłę. Dzięki sfałszowanym wyborom uzyskała większość w wybranym w 1947 roku parlamencie. Najważniejsza partia opozycyjna, czyli PSL została ostatecznie przejęta przez komunistyczne władze, wcześniej jej przewodniczący Stanisław Mikołajczyk musiał opuścić kraj, a wielu działaczy objęły dotkliwe represje. Odbywało się wiele procesów o charakterze politycznym. Rozbudowano znacząco aparat bezpieczeństwa. Społeczeństwo było nie tylko powszechnie inwigilowane, ale także sterowane i manipulowane - władza wskazywała wroga np. w żołnierzach Armii Krajowej, na swój sposób interpretując historię II wojny światowej. W końcu czystki dotknęły również partię rządzącą. Najpierw dążąc do stworzenia systemu monopartyjnego w państwie połączono PPR i PPS, tworząc nową partię - Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR). W końcu doszło do zmiany na szczytach władzy - Wiesław Gomułka został odsunięty a zastąpił go Bolesław Bierut. Wszystkie ważniejsze działania podejmowane w Polsce były sterowane z zewnątrz przez ZSRR! Było to symboliczne wydarzenie zamykające pewien etap na drodze przekształcania Polski w państwo totalitarne: władza została scentralizowana, działał terror, struktury wewnętrzne państwa były silnie zbiurokratyzowane, aparat milicyjny bardzo rozbudowany, a propaganda zaznaczała swoją obecność w każdej niemal sferze życia. Co więcej we wszystkich dziedzinach życia, w tym w polityce, zaznaczał się wyraźnie wpływ ZSRR. W 1949 roku z polecenia Kremla nominowano na ministra obrony narodowej Konstantego Rokossowskiego, rusyfikowanego Polaka, który dowodził w czasie II wojny wojskami radzieckimi. Równocześnie wielu polskich oficerów zostało odsuniętych od władzy. Polska polityka zagraniczna zależała całkowicie od Moskwy a docierające do naszego kraju informacje z Zachodu były poddawane uprzednio filtrom propagandy.
Doszło do tego, że naginając prawo do potrzeb nowej władzy, w 1950 zniesiono urzędy wojewodów, starostów itp., powołując w ich miejsce rady narodowe. Niezawisły przed wojną system sądownictwa stał się środkiem walki ze starymi i nowymi wrogami. Mam tu na myśli po pierwsze ostateczną rozprawę z polskim państwem podziemnym: wydano wyroki w sprawach osób związanych z organizacją Wolność i Niezawisłość, a Wilnie stracono dowódców AK. Po drugie procesu nie uniknął również towarzysz Gomułka i 9 wyższych oficerów Wojska Polskiego, oskarżonych o nieprawdziwy spisek. W końcu doszło do tego, że po kolejnych sfałszowanych wyborach, sejm uchwalił 22 lipca 1952 (w rocznicę uchwalenia manifestu przez PKWN) nową konstytucję. Nowa konstytucja była wzorowana bezpośrednio na radzieckiej, z wprowadzonych przez nią zmian warto wymienić, np. zniesienie urzędu prezydenta, zastąpionego przez Radę Państwa.
Pierwszą znaczącą ingerencją w polski system gospodarczy był nakaz ze strony ZSRR, aby rząd polski odrzucił zaoferowaną przez USA pomoc w postaci planu Marshalla, co przesądziło o fatalnym stanie polskiej gospodarki w okresie powojennym, która miała szansę dzięki oferowanym z Zachodu pieniądzom na szybką naprawę. Gospodarka została zmonopolizowana i zależna od interwencjonizmu państwowego. To, co różniło znacząco polską gospodarkę od jej radzieckiego wzoru, to brak potężnego kompleksu o charakterze wojskowo - przemysłowym i niestosowanie pracy przymusowej, mimo istnienia obozów pracy (największy znajdował się w Jaworznie). Dalszymi przejawami braku samodzielności polskiego państwa, jeżeli chodzi o jego system gospodarczy było wprowadzenie charakterystycznych dla sytemu radzieckiej gospodarki planów gospodarczych. Plan gospodarczy określał normy np. w zakresie produkcji czy zbiorów, jakie należało osiągnąć w danym okresie. Pierwszy plan przyjęty przez sejm w 1947 roku obejmował trzyletni okres. Był to jedyny faktycznie w pełni zrealizowany plan gospodarczy okresu PRL -u. W trakcie jego realizacji dokonano zakrojonego na szeroką skalę procesu elektryfikacji i radiofonizacji. W tym samym okresie przeprowadzono nacjonalizację handlu, wydając walkę prywatnym handlowcom. W 1948 roku rzucono po raz pierwszy hasło o kolektywizacji wsi. W 1950 roku uchwalono nowy, tym razem pięcioletni plan gospodarczy. Skupiono się na rozbudowie przemysłu, jako podstaw produkcji zbrojeniowej. Jednym z wyznaczników realizacji planu pięcioletniego była budowa Huty im. Lenina pod Krakowem, gdzie przy okazji tworzono wzorowe miasto socjalistyczne - Nową Hutę. Nowa Huta w zamyśle jej twórców miała być przeciwwagą dla niepokornego, opozycyjnego, inteligencko - kulturalnego Krakowa. Ponownie wprowadzono przymusowe dostawy przez rolników tzw. kontyngenty. Poprzez politykę państwa polegającą na ogromnych inwestycjach, pogłębiała się inflacja. Lekiem na rosnącą inflację miała być wymiana pieniędzy, której dokonano w 1950 roku. Wszyscy obywatele stracili jedną trzecią posiadanych przez siebie pieniędzy, największe straty dotknęły tych, którzy mieli jakieś oszczędności. Równocześnie wprowadzono zakaz obejmujący posiadanie obcych walut i złota. Handlujący walutami lub złotem musieli liczyć z groźbą kary więzienia. W początkach lat pięćdziesiątych nastąpiło znaczące pogorszenie się sytuacji materialno - bytowej ludności, co wyrażało się w licznych strajkach, brutalnie pacyfikowanych przez milicję. W 1953 roku rząd był zmuszony wprowadzić drastyczną podwyżkę cen żywności. Z drugiej strony były także pozytywne aspekty przeprowadzanego planu pięcioletniego: podniosło się czytelnictwo, wzrosła liczba kin, pojawiła się telewizja, a z sukcesów typowo gospodarczych możemy odnotować otwarcie dwóch fabryk: samochodów osobowych na Żeraniu i ciężarowych w Lublinie.
Wraz z nasilającą się zimną wojną, potem trwająca wojną w Korei pogłębiały się niekorzystne tendencje, zaostrzano terror i propagandę. Budowano kult wodza - Bieruta, który świecił światłem odbitym od najwyższego wodza, Stalina. Jedyną słuszną, wolę partii miały narzucać nie tylko partia, ale również związki zawodowe i kulturalne. W tym celu powstały między innymi Liga Kobiet czy Związek Młodzieży Polskiej, który w 1949 roku na zjeździe w Szczecinie ogłosił podporządkowanie kultury hasłom socjalistycznym. Głównym zadaniem środków propagandy miało być idealizowanie w oczach społeczeństwa systemu socjalistycznego i równocześnie druzgocąca krytyka amerykańskiego imperializmu. Partia kontrolowała radio i gazety, panowała ostra cenzura. Dominowały doniesienia o sukcesach ZSRR i krajów demokracji ludowych. Promowano twórców, którzy przystali na tworzenie zgodnie z nowymi wymaganiami socrealizmu, czyli sławiąc nowy system i działanie władzy. Nawet badania naukowe nie były wolne od wpływów politycznych. Ci, którzy nie chcieli pogodzić się z nowym kształtem i charakterem Polski ratowali się ucieczką na Zachód lub schodzili do podziemia, usuwając się na bok głównego nurtu życia społecznego, skazując się na szykany lub mniej aktywni na zapomnienie. Doszło do tego, że promowano głównie radzieckich twórców, piosenki itd., albo innych artystów, którzy zyskali aprobatę ze strony sytemu.
Lata sytemu stalinowskiego naznaczone były również licznymi represjami wobec Kościoła. Najpierw oskarżano duchownych o popieranie rewizjonizmu niemieckiego. Potem były procesy pokazowe księży, likwidowanie świąt kościelnych, szykanowanie osób uczęszczających na religię i do kościoła (wojskowi, milicjanci, urzędnicy oraz ich rodziny byli objęci bezwzględnym zakazem wszelkich praktyk religijnych). Zlikwidowano wiele katolickich tytułów prasowych. Ograniczano budownictwo sakralne. W 1953 roku władze wydały tzw. dekret lutowy, mówiący o tym, że w kompetencji rządu leży kontrolowanie postanowień kościelnych w zakresie nominowania i odwoływania duchownych. Wielkim autorytetem tego okresu był prymas Stefan Wyszyński, który za swoją działalność przez 3 lata przebywał w areszcie (1953 - 1956)
Józef Stalin zmarł 5 marca 1953, co oznaczało rezygnację z radykalnego kursu władzy, powoli nadchodziła odwilż - destalinizacja. W Polsce zmiany nie były odczuwalne od razu. Pierwszą symboliczną zmianą było zlikwidowanie MBP, symbolu aparatu terroru stalinowskiego, które nastąpiło po serii audycji Radia Wolna Europa. W 1954 roku zwolniono z więzienia Gomułkę. Rok później od poematu Adama Ważyka (Poemat dla dorosłych), odważono się na krytykę socrealizmu. Przełomowy był jednak tak naprawdę 1956 rok: idąc za przykładem krytycznego podsumowania rządów Stalina w ZSRR, skrytykowano na zjeździe partyjnym politykę Bieruta, wprowadzono amnestię, zelżała cenzura, już po wypadkach poznańskich zwolniono z więzienia prymasa Wyszyńskiego.
Dzieje Polski w latach 1956 - 1989
W latach pięćdziesiątych pojawiła się nadzieja na zbudowanie świata dużo bardziej przyjaznego człowiekowi. Społeczeństo ciągle oczekiwało bardziej zdecydowanych zmian w aparacie władzy.
W 1956 roku w PZPR uformowały się dwie konkurencyjne grupy walczące o przejęcie władzy. Początkowo większym poparciem cieszyła się tzw. grupa natolińska. Większość jej członków zajmowała wysokie stanowiska partyjne i państwowe w okresie stalinowskim. Ich przeciwnikami byli tzw. puławianie. W walce z natolińczykami wykorzystywali nastroje społeczne. Otwarci potępiali stalinizmy, podkreślając swe pragnienie reform i dekralowali wolę rzeczywistej realizacji założeń socjalizmu. W momencie decydującej rozgrywki grupa ta udzieliła poparcia Władysławowi Gomułce, który dla wielu Polaków był symbolem oporu przecwiko stalinizacji.
Komuniści, zajeci walką o władzę, tracili kontrolę nad sytuacją w kraju. Coraz częściej dochodziło do protestów a nawet strajków. 28 czerwca 1956 roku robotnicy poznańscy, którzy domagali się podniesienia poziomu swojego życia, zdecydowali się na otwarte wystąpienie.Broniacy się funkcjonariusze otworzyli ogień. Odpowiedziały im strzały co doprowadziło do wyprowadzenia przez państwo do akcji wojska.
Do sotatecznej rozgrywki o włądzę doszło dopiero w paźxdzierniku 1956 roku. O jej wyniku zadecydował członek KPZDR - Nikita Chruszczow. Zaakceptował on Władysława Gomułkę jako kandydata na nowego szefa partii komunistycznej co wyraźnie odsunęło od włądzy grupę natolińską. Wystpąpienie Gomułki na temat zmian w gospodarce zostało uznane za początek drogi prowadzącej do socjalizmu.
Nowe władze podjęły szerego decyzji świadczących o rzeczywistej zmianie lini politycznej. Uwolniono wielu więźniów politycznych oraz ofiar terroru komunistycznego. Opracowano nową ordynację do do sejmu, ograniczono wpływy partii na związki zawodowe a także ogranizacje młodzieżowe. Złagodzono cenzurę co umorzliwiło prowadzenie w miarę swobodnych dyskusji nad problematyką polityczną i społeczną. Wiele osób pragnęło uczestniczyć w kształtowaniu polskiej drogi dosocjalizmu dlatego też przystępowali do PZPR. końcu takie osoby uzyskąły przydomek rewizjonistów i znaleźli się na marginesie życia partyjnego.
Po kilku miesiącach Gomułka umocnil jeszcze bardziej własną pozycję. W 1957 roku mógł już przystąpić do budowy polskiego socjalizmu wedługo obmyślanego przez siebie wcześniej modelu. Z czasem w kraju znacznie zwiększył się wpływ aparatu politycznego na życie społeczne, kulturalne i gospodarcze. Urzędnicy przejeli w dużym stopniu funkcje kontrolne, dzięki czemu został zapewniony stały nadzór partii nad wsdzystkimi przejwami życia w kraju.
W końcu lat sześćdziesiątych ostrożna strategia gospodarcza Gomułki przestała przynosić sukcesy. Sklepy co raz częściej świeciły pustkami co doprowadziło do wprowadzenia gwałtownych podwyżek cen. 14 grudnia pracownicy Stoczni Gdańskiej zorganizowali wiec protestacyjny, który przekształcił się w demonstrację uliczną, w czasie ktrórej doszło do starć robotników z milicją i wojskiem. 15 grudnia doszło do kolejnych starć a już 16 i 17 pojwaiły się pierwsze ofiary śmiertelne. Użycie broni zamiast zakończyć kryzys przyczyniło się do jego pogłebienia. Tragiczna sytuację w kraju wykorzystałą anygomułkowska opozycja wewnętrzna. Nastepca szefa PZPR, Edward Gierek winą za doprowadzenie do zaistniałej sytuacji obarczył Gomułkę i zadeklarował podjęcie przez PZPR nowej linii politycznej. Po 1970 roku kierownictow PZPR zrezygnowało ze ścisłego trzymania się wskazań ideologii komunistycznej. Głównym założeniem nowej linii politycznejbylo zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych Polaków. Jednak już w 1976 roku obawy przed pogorszeniem warunków życia doprowadziły do masowych protestów. W tym też roku kilkunastu prawników, naukowców i artystów utowrzyło Komitet Obrony Robotników. Władze państwowe nie zadecydowały się na otwartą rozprawę z opozycją. Jej działaczy poddawano ograniczonym represją, z których najczęściej stosowane było zatrzymanie na 48 godzin.
Nową jakość w życie Polski wniósł wybór na papieża arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły. Dla większości Polaków stał się on największym autorytetem moralnym.
Wszystkie te wydarzenia prowadziły do wybuchu ostrego konfliktu społecznego. Ostatecznie doprowadziłą do niego wysoka podwyżka cen w lipcu 1980 roku.W odpowiedzi wybuchła fala strajków głównie na Wybrzeżu i Śląsku. Wkrótce do strajkujących dołączyli działacze opozycji demokratycznej. Dzięki tej współpracy uformowali 21 postulatów, których realizacja miała być warunkiem ukończenia kacji strakowej. Władze przed długi czas nie chciały ich zaakceptować, jednak w sierpniu zwycieżyła grupa gotowe przystąpić do kompromisu na podstawie którego odsunięty od władzy został Edward Gierek.
Między 30 aierpnia a 3 września 1980 roku podpisano porozumienia pomiędzy przedstawicielami rządu a protestującymi co umożiwiło powstanie legalnych i niezależnych zrzeszeń pracwoniczych. Największym zn ich był NSZZ "Solidarność", którego przywódcą został Lech Wałęsa. Rozwój neizależnych instytucji spowodował, że PZPR traciła kontrolę nad sytuacją w kraju, co wzbudziło niepokój w Moskiwie. Ostatecznie zadecydowano, że mimo szystko problemy powinni rozwiązać sami komuniści polscy.
Jesienią 1981 roku premier generał Wojciech Jaruzelski zostal szefem partii komunistycznej. Był to jeden z elementów prowadzonych od miesięcy przygotowań do załamania niezależnego ruchu społecznego.
13 grudnia 1981 roku został w Polsce wprowadzony stan wojenny. Władzę przejeła Wojskowa Rada Oclenia Narodowego, którą kierował Wojciech Jaruzelski. Aresztowano 700 osób, wprowadzono godzinę milicyjną, cenzurę, zawieszono działalność organizacji społecznych i pracy. Ogłoszono militaryzację gospodarki co pozwalało traktować próby strajku jako dezercję lub odmowę wykonania rozkazu. Po wprowadzeniu stanu wojennego władzw rozpoczeły tz. politykę normalizacji. Polegała ona na usunięciu z instytucji państwowych osób, które uznano za nielojalne wobec systemu. Ograniczenia stanu wojennego stopniowo odwoływani. do konca 1982 roku zwolniono internowanych, wojsko wrócilo do koszar, łągodzono zasięg represji, jednakże władza nadal pozostawała w rękach generała Jaruzelskiego.
W drugiej połowe lat osiemdziesiątych komuniści zdali sobie sprawę, że nie będą w stanie wyprowadzić kraju z zapaści. Nowe zmainy zapoczątkowało zaproszenie opozycji do rozmów prowadzonych przy okrągłym stole. Negocjacje trwające od lutego do kwietnia 1989 roku zakończyły się porozumieniem. Władzę zgodziły sie na przywrócenie NSZZ "Solidarność". Ordynacja wyborcza zapewniała prawo kandydowania na senatora każdemu kto zebrał podpisy 5 tys. obywateli.
Wyobry przeprowadzone 4 i 18 czerwca, zakonćzyły się klęską komunistów. W senacie 99 na 100 miejsc zaljeli przedstawiciele opozycji. Jednak Polska nadal pozostawała pod wpływem radzieckim i to Moskwa decydowała o pozostawieniu PZPR u włądzy, dlatego też dopiero po kilku miesiacach nieudanych prób powołania rządu przez reprezentanta PZPR doszło do kompromisu. Urząd prezydenta objął Wojciech Jaruzelski. Mimo silnych wpływów komunistów, premierem został przedstawiciel opozycji - Tadeusz Mazowiecki. Rozpoczął się nowy etap dziejów naszego kraju.
