Rząd RP na wychodźstwie w latach 1939 - 1945 oraz sprawa polska na arenie międzynarodowej w okresie II wojny światowej. (oprac. RM), podr. s. 185 - 194, m.in. ilustracje, tabele, źródła
1. Powstanie rządu RP na wychodźstwie - we Francji
konstytucja kwietniowa jako prawna podstawa działalności rządu RP na wychodźstwie
mianowanie przez prezydenta I. Mościckiego, na podstawie konstytucji kwietniowej,
swego następcy - Władysława Raczkiewicza (wcześniej był marszałkiem senatu i prezesem
Światowego Związku Polaków, uchodził przed wojną za umiarkowanego przedstawiciela sanacji,
rzecznika dialogu i kompromisu)
utworzenie rządu premiera Władysława Sikorskiego, był to rząd koalicyjny, weszli w jego skład przedstawiciele partii przedwojennej opozycji antysanacyjnej (SP, SL, SN, PPS), ale także nieliczni przedstawiciele dawnej sanacji Adam Koc, August Zaleski (msz), gen. Kazimierz Sosnkowski
powierzenie W. Sikorskiemu funkcji naczelnego wodza wojsk polskich 7 XI 1939 (po dymisji internowanego w Rumunii marszałka Edwarda Rydza Śmigłego
uzyskanie przez Sikorskiego od Raczkiewicza „zobowiązania do wykonywania wynikających z konstytucji kwietniowej prerogatyw prezydenckich wyłącznie w porozumieniu z premierem” (Brzoza, s. 280)
utworzenie Rady Narodowej przy rządzie RP (na podstawie dekretu prezydenta Raczkiewicza z grudnia 1939 r.): namiastka parlamentu, organ doradczy i opiniotwórczy przy rządzie RP, zadaniem RN było m.in. opracowanie zasad ustroju powojennej Polski oraz opracowanie polskich postulatów na przyszłą konferencję pokojową, przewodniczącym RN został I. J. Paderewski, po jego zaś śmierci w 1941 r. - Stanisław Grabski, w RN znaleźli się przedstawiciele ugrupowań politycznych popierających Rząd RP na wychodźstwie
Angers jako siedziba prezydenta i rządu
odtwarzanie we Francji Armii Polskiej (ok. 84 tys. żołnierzy przed agresją Hitlera na Francję)
2. Stosunki rządu RP z innymi państwami (do 1941 r.)
traktowanie przez Francję i Wielką Brytanię rządu RP jako sojusznika drugiej kategorii
stosunek rządu RP do ZSRR • rząd RP uznał, iż wkroczenie Armii Czerwonej 17 IX na wschodnie ziemie II RP oznacza
zerwanie stosunków dyplomatycznych oraz stan wojny między Polską a ZSRR
• przemówienie W. Mołotowa na forum Rady Najwyższej ZSRR 31 IX 1939 (nazwał państwo
polskie „pokracznym bękartem traktatu wersalskiego”, zadeklarował sojusz ZSRR z III Rzeszą,
skrytykował Francję i W. Brytanię za wypowiedzenie wojny Niemcom 3 IX)
stosunki rządu RP z czechosłowackim rządem emigracyjnym prezydenta Edwarda Benesza
(podpisanie w 1940 r. przez oba rządy deklaracji w sprawie utworzenia po wojnie polsko -
czechosłowackiej federacji)
stosunki rządu RP ze Stolica Apostolską (papież Pius XII w swoich wypowiedziach łączył się w
bólu z tragedią narodu polskiego)
stosunki rządu RP z Włochami (mimo sojuszu faszystowskich Włoch z Hitlerem, polsko -
włoskie stosunki dyplomatyczne były dosyć poprawne, doszło do ich zerwania dopiero w maju
1940 r., w wyniku agresji Niemiec i Włoch na Francję)
3. Udział polskich jednostek wojskowych w bitwie o Narwik oraz w obronie Francji w 1940 r.
(Samodzielna Brygada Strzelców Podchalańskich, polskie okręty wojenne)
4. Przeniesienie się Rządu RP do Londynu w wyniku kapitulacji Francji w 1940 r.
5. PSZ na Zachodzie, podr. s. 186- 187 , bitwy: Narvik, udział polskich lotników w bitwie o Anglię w 1940 r., Tobruk, Monte Cassino, walki o Normandię w 1944 r., jednostki: SBSP (gen. Z. Szyszko- Bohusz), SBSK (gen. S. Kopański), I KP formowany w Szkocji (gen. M. Kukiel), II KP (gen. W. Anders), 1.Dywizja Pancerna (gen. S. Maczek),
6. „Układ Sikorski - Majski” z 30 VII 1941 (zawarty między Rządem RP a ZSRR), tekst układu - podr. s. 193 - 194
przyczyny zawarcia układu:
▪ agresja Hitlera na ZSRR (22 VI 1941)
▪ naciski W. Churchilla na rząd polski w sprawie wznowienia przez niego stosunków
dyplomatycznych z ZSRR (Churchilowi zależało na stworzeniu koalicji antyhitlerowskiej z
udziałem ZSRR, a następnie na utrzymaniu jej spoistości aż do końca wojny)
▪ przekonanie części członków rządu o konieczności nawiązania stosunków dyplomatycznych z
ZSRR w nowej sytuacji politycznej, jaką było rozpoczęcie wojny niemiecko - radzieckiej 22 VI
1941 r. (możliwość odzyskania wolności przez tysiące Polaków przebywających w sowieckich
łagrach i obozach jenieckich, a także utworzenia w ZSRR armii polskiej
postanowienia układu:
• Rząd ZSRR uznaje, że traktaty radziecko - niemieckie z roku 1939 dotyczące zmian terytorialnych
w Polsce, utraciły swoją moc,
• nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Rządem RP a ZSRR
• deklaracja współdziałania obu rządów w wojnie przeciw hitlerowskim Niemcom,
• utworzenie na terytorium ZSRR Armii Polskiej, której dowództwo będzie mianowane przez Rząd
Polski w porozumieniu z Rządem ZSRR, armia ta „podlegać będzie w sprawach operacyjnych
Naczelnemu Dowództwu ZSRR, w skład którego wejdzie przedstawiciel Armii Polskiej”
• treść dodatkowego protokołu do układu: „Z chwilą przywrócenia stosunków dyplomatycznych
rząd Radziecki udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, którzy są obecnie pozbawieni
wolności na terytorium ZSRR, bądź jako jeńcy wojenni, bądź na innych podstawach”
znaczenie układu:
• uratował życie i przywrócił wolność tysiącom Polaków przebywających w sowieckich łagrach i
obozach jenieckich,
• układ wywołał kryzys w rządzie RP i opuszczenie rządu premiera Sikorskiego przez niektórych
ministrów (A. Zaleski, K. Sosnkowski, M. Seyda), układ był krytykowany przez część rządu RP,
w tym także przez prezydenta Raczkiewicza oraz SN i część PPS (A. Ciołkosz) za nazbyt uległy
wobec ZSRR:
- ZSRR nie potwierdził bowiem nienaruszalności granicy polsko - radzieckiej wytyczonej w traktacie
ryskim w 1921 r.,
- przyjęte w protokole dodatkowym określenie „amnestia” wobec niewinnych Polaków (ofiar
stalinowskich represji od 17 IX 1939) było niestosowne
7. Polsko - radziecka umowa dotycząca utworzenia armii polskiej w ZSRR (14 VIII 1941)
- dowódcą Armii Polskiej w ZSRR został gen. Władysław Anders
- ustalono, że pod względem organizacyjnym ma podlegać rządowi RP, pod względem operacyjnym
naczelnemu dowództwu ZSRR
- wyposażenie armii miało być dostarczone przez ZSRR lub przez rząd RP z dostaw amerykańskich
przyznanych w ramach „lend - lease”
8. Podpisanie przez Rząd RP Karty Atlantyckiej (wrzesień 1941) oraz Deklaracji Narodów
Zjednoczonych (1 I 1942)
9. Wizyta Sikorskiego w Moskwie (przełom listopada i grudnia 1941)
polsko - radziecka deklaracja współpracy w ramach wielkiej koalicji antyhitlerowskiej
upomnienie się przez W. Sikorskiego o los zaginionych polskich oficerów (więzionych w Kozielsku, Starobielsku, Ostaszkowie; Sikorski wtedy jeszcze nie wiedział, że zostali oni zamordowani w 1940 r. przez NKWD)
10. Ewakuacja armii polskiej gen. Władysława Andersa z ZSRR do Iranu w 1942 r.
przyczyny:
• zmniejszenie przez władze radzieckie racji żywnościowych dla Armii Polskiej,
• dążenie Churchilla do ewakuacji armii polskiej na Bliski Wschód w celu wsparcia wojsk
brytyjskich
• uzasadniona nieufność gen. W. Andersa wobec władz sowieckich (obawa przed wykorzystaniem
przez dowództwo ZSRR Armii Polskiej na najtrudniejszym odcinku frontu w celu jej znacznego
osłabienia)
• dążenie do wyprowadzenia z ZSRR na Bliski Wschód polskich cywilów (kobiet i dzieci)
skutki:
• dla Stalina ewakuacja Armii Polskiej była pretekstem do pogorszenia stosunków między ZSRR a
Rządem RP (było to zgodne z jego dążeniem do podporządkowania Polski po wojnie oraz
uniemożliwieniem Rządowi RP powrotu z emigracji)
• konflikt między gen. W. Andersem a premierem W. Sikorskim (był przeciwny ewakuacji armii z
terytorium ZSRR)
• utworzenie II Korpusu Polskiego na Bliskim Wschodzie (z połączenia Armii Polskiej gen. W.
Andersa z Samodzielną Brygadą Strzelców Karpackich, walczącą wcześniej m.in. o Tobruk)
11. Odkrycie śladów zbrodni katyńskiej i zerwanie przez ZSRR stosunków dyplomatycznych
z rządem RP (25 IV 1943)
próby propagandowego wykorzystania przez Niemcy odkrycia śladów zbrodni katyńskiej
oskarżenie przez ZSRR Niemców o dokonanie zbrodni katyńskiej
prośba rządu RP skierowana do rządu ZSRR oraz do MCK w sprawie wyjaśnienia okoliczności tragedii katyńskiej
potraktowanie przez Stalina odkrycia śladów zbrodni katyńskiej jako pretekstu do zerwania stosunków dyplomatycznych z Rządem RP (oskarżenie przez ZSRR Rządu RP o „oszczerczą kampanię” przeciw Związkowi Radzieckiemu oraz o to, że „stoczył się na drogę zmowy z rządem hitlerowskim”) - nota rządu ZSRR z 25 IV, podr., s. 194
- zerwanie przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z Rządem RP wynikało z dążenia Stalina do
do podporządkowania Polski po wojnie, wzmocnienia pozycji politycznej polskich komunistów
(PPR, ZPP), osłabienia pozycji politycznej Rządu RP oraz uniemożliwienia mu po wojnie
powrotu z emigracji do Polski (sprawa zbrodni katyńskiej była zatem dla Stalina dogodnym
pretekstem, aby zerwać stosunki dyplomatyczne z Rządem RP w Londynie)
Obóz polskiej lewicy komunistycznej w ZSRR (podr., s. 190 - 191): utworzenie ZPP w marcu
1943 (Wanda Wasilewska, A. Lampe, A. Zawadzki), utworzenie 1 Dywizji Piechoty im. T.
Kościuszki (dowódca - gen. Zygmunt Berling), bitwa pod Lenino 12 X 1943 r., utworzenie 1.
Armii WP w 1944 r., dowódca - gen. Zygmunt Berling
13. Śmierć Władysława Sikorskiego w katastrofie w Gibraltarze (4 VII 1943) i zmiany w
składzie rządu
katastrofa w Gibraltarze - nieszczęśliwy wypadek czy zamach?
komu mogło zależeć na śmierci Sikorskiego (Stalinowi?, Churchillowi?, Polakom - przeciwnikom politycznym Sikorskiego?)
motywy zamachu (wyeliminowanie premiera posiadającego duży autorytet i silną pozycję polityczną, dążenie do osłabienia znaczenia Rządu RP)
- nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk (z SL)
nowym wodzem naczelnym wojsk polskich został gen. Kazimierz Sosnkowski
14. Sprawa polska na konferencji w Moskwie w październiku 1943 r.
odrzucenie przez ZSRR dwóch brytyjskich propozycji: ponownego nawiązania przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem RP, utworzenia po wojnie w Europie Środkowej federacji polsko - czechosłowackiej
15. Sprawa polska na konferencji w Teheranie (28 XI - 1XII 1943)
sprawa polska na konferencji w Teheranie (jedno z 5 tajnych porozumień dotyczyło sprawy polskiej)
• „Przyjęto w zasadzie, że siedziba państwa i narodu polskiego powinna znajdować się między tzw.
linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem w skład Polski Prus Wschodnich i prowincji
opolskiej. Jednakże ostateczne wytyczenie granic wymaga dokładniejszych studiów i w niektórych
punktach ewentualnego rozsiedlenia ludności” - tekst ten na prośbę Roosevelta pozostał tajny
(Roosevelt nie chciał bowiem zrażać do siebie amerykańskiej Polonii, krótko przed wyborami
prezydenckimi)
• Churchill i Roosevelt próbowali skłonić Stalina do ponownego nawiązania przez ZSRR
stosunków dyplomatycznych z rządem RP, Stalin odpowiedział gwałtownym atakiem na rząd
polski: „Agenci rządu polskiego przebywający w Polsce są powiązani z Niemcami. Zabijają oni
partyzantów. Nie możecie sobie wyobrazić co oni tam wyprawiają”
znaczenie konferencji w Teheranie
trzy mocarstwa podejmują decyzje dotyczące innych państw i narodów, nie pytając ich o swoje stanowisko, przesądzona została wschodnia granica Polski wzdłuż linii Curzona, niektóre
postanowienia konferencji w Teheranie były zatem sprzeczne z zasadami Karty Atlantyckiej (np.
z zasadą poszanowania granic)
16. Sprawa polska na arenie międzynarodowej w okresie Powstania Warszawskiego
(1VIII - 2 X 1944)
- wizyta premiera Mikołajczyka w Moskwie (3 - 9 VIII 1944)
• bezskuteczne zabiegi premiera o pomoc dla walczącej Warszawy
• Stalin zażądał od Mikołajczyka uznania linii Curzona za wschodnią granicę Polski oraz podjęcia
rozmów z PKWN w sprawie utworzenia nowego rządu polskiego
• rozmowy Mikołajczyka z PKWN zakończyły się fiaskiem (żądania PKWN: urząd prezydenta
dla B. Bieruta, konstytucja marcowa jako podstawa ustroju państwa, linia Curzona jako granica z
ZRRR, w rządzie liczebnie mieliby dominować ludzie z PKWN)
- Stalin wobec Powstania Warszawskiego
• uznał, że klęska powstania warszawskiego zwiększy możliwości podporządkowania Polski
Związkowi Radzieckiemu
• wydanie przez Stalina rozkazu wstrzymania radzieckiej ofensywy, w wyniku której Niemcom
nie udałoby się utrzymać linii Wisły i zostaliby zmuszeni do wycofania się z Warszawy
• depesze Stalina do Churchilla kilka dni po wybuchu powstania: pierwsze depesza: „powstanie
jeszcze się nie rozpoczęło”, druga depesza:„trzeba odciąć się od warszawskiej awantury”
• Stalin nie udzielił zgody na lądowanie alianckich samolotów na radzieckich lotniskach na
przedpolach Warszawy (cofnięcie zakazu nastąpiło dopiero 10 IX, gdy powstanie zaczęło chylić
się ku upadkowi)
- mocarstwa zachodnie (alianci) wobec powstania warszawskiego
• z obawy przed pogorszeniem stosunków ze Związkiem Radzieckim, rząd brytyjski dopiero we
wrześniu uznał walczącą w Warszawie AK za armię sojuszniczą (od tego momentu żołnierze
AK wzięci przez Niemców do niewoli byli traktowani jako jeńcy
• udzielanie pomocy przez lotnictwo alianckie (niewystarczającej, mało skuteczne)
• Brytyjczycy zmusili gen. K. Sosnkowskiego do złożenia dymisji z funkcji naczelnego wodza
wojsk polskich (zarzucał bowiem aliantom niedostateczne wsparcie dla powstania)
17. Druga wizyta premiera Mikołajczyka w Moskwie (X 1944) i jego dymisja po powrocie do
Londynu (22 XI 1944)
• sprawa polska na konferencji moskiewskiej w październiku 1944 r.
razem z Churchillem do Moskwy przybył premier rządu RP - Stanisław Mikołajczyk,
został poinformowany przez Mołotowa o tajnym porozumieniu konferencji w Teheranie w sprawie
wschodniej granicy Polski wzdłuż linii Curzona, gdy premier Mikołajczyk nie zaakceptował tej
decyzji, wtedy Churchill zwrócił się do niego słowami „Nie macie poczucia odpowiedzialności. Nie
myślicie o przyszłości Europy. Macie na myśli tylko swój własny pożałowania godny interes”
• dymisja premiera S. Mikołajczyka (22 XI 1944)
18. Powstanie rządu premiera Tomasza Arciszewskiego (po dymisji S. Mikołajczyka)
był przedstawicielem PPS, słaba pozycja polityczna jego rządu wobec mocarstw
19. Sprawa polska na konferencji w Jałcie (4 - 11 II 1945)
sprawa polska na konferencji jałtańskiej
• sprawa ustroju politycznego w Polsce:
powinien powstać rząd koalicyjny („Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej”) -
utworzony w wyniku „przekształcenia” działającego w kraju Rządu Tymczasowego „na
szerszej podstawie demokratycznej z włączeniem przywódców demokratycznych z samej Polski i
od Polaków z zagranicy” , rząd ten „będzie miał obowiązek przeprowadzenia możliwie
najprędzej wolnych i nieskrępowanych wyborów” (...), w których „będą brały udział i
wystawiały kandydatów wszystkie partie demokratyczne i antynazistowskie”
• sprawa granic Polski:
wschodnia granica polski ma przebiegać wzdłuż linii Curzona, z odchyleniami od 5 do 8 km
na rzecz Polski, „Polska powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na Północy i na
Zachodzie”(...) we właściwym czasie trzeba będzie zasięgnąć opinii nowego Polskiego Rządu
Tymczasowego Jedności Narodowej co do wielkości tego przyrostu (...) z ostatecznym
wyznaczeniem zachodniej granicy Polski należałoby zaczekać aż do Konferencji Pokojowej”.
Rząd RP premiera T. Arciszewskiego wobec postanowień jałtańskich (uznał je za V rozbiór Polski oraz za naruszenie postanowień Karty Atlantyckiej)
konferencja jałtańska w polskiej tradycji historycznej i świadomości zbiorowej Polaków (Polacy przyjęli tezę, że mocarstwa zachodnie w Jałcie zdradziły Polskę i zgodziły się na przejęcie w niej władzy przez komunistów oraz jej podporządkowanie ZSRR - w ramach tzw. porządku jałtańskiego i podziału Europy na dwie strefy wpływów)
20.Rząd RP premiera T. Arciszewskiego wobec postanowień jałtańskich - uznał je za V rozbiór Polski oraz za naruszenie postanowień Karty Atlantyckiej
21. Sprawa polska na arenie międzynarodowej w okresie konferencji założycielskiej ONZ
w San Francisco (25 IV - 26 VI 1945)
delegacji polskiej nie było na konferencji założycielskiej ONZ, mimo że rząd RP podpisał zarówno Kartę
Atlantycką jak i Deklarację Narodów Zjednoczonych (były bowiem wtedy dwa polskie rządy: rząd RP w
Londynie uznawany przez USA i W. Brytanię, tzw. Rząd Tymczasowy w Warszawie uznawany przez ZSRR),
Polska podpisała Kartę narodów Zjednoczonych dopiero 16 X 1945
Międzynarodowe aspekty utworzenia TRJN 28 VI 1945
- utworzenie TRJN w wyniku ustaleń konferencji jałtańskiej
udział S. Mikołajczyka w rokowaniach moskiewskich w sprawie utworzenia TRJN
ogłoszenie wyroku w procesie moskiewskim 16 przywódców polskiego państwa podziemnego
w dniu zakończenia rokowań w sprawie utworzenia TRJN (21 IV 1945)
- uznanie przez USA i W. Brytanię TRJN za jedyny legalny polski rząd (5 VII 1945)
23. Sprawa polska na konferencji w Poczdamie (17 VII - 2 VIII 1945)
- ZSRR, USA i Wielka Brytania uznały TRJN (Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej) za jedyny
polski legalny rząd
- wytyczenie granicy polsko - niemieckiej wzdłuż Nysy Łużyckiej i Odry (z włączeniem do Polski
Szczecina, wyspy Wolin i części wyspy Uznam), ustalono, że ostateczne określenie granicy polsko
- niemieckiej nastąpi w traktacie pokojowym z Niemcami, do tego czasu tereny na wschód od Odry i Nysy
łużyckiej będą znajdować się „pod administracją” Polski
- podjęto decyzję o wysiedleniu ludności niemieckiej z Polski (w nowych granicach)
5