HISTORIA - PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE+ POCZĄTEK RENESANSU
1058- rządy w Polsce obejmuje Bolesław Szczodry/ Śmiały
zajmował się głównie polityką zagraniczną, przestał płacić trybut Czechom
1075- powstanie biskupstwa w Płocku
1069- przyłączenie Grodów Czerwieńskich, utrata Pomorza
1076- koronacja w Gnieźnie
1079- wygnanie z kraju Śmiałego,ucieka na Węgry gdzie w 1082 umiera
tron obejmuje Władysław Herman
Piastowie= panowie naturalni
Władysław Herman:
musiał wycofać się z agresywnej polityki Szczodrego, zaczął płacić trybut Czechom oraz ułożyć się z władcą Niemiec- Henrykiem IV
mianował Sieciech komesem pałacowym, mianował on swoich krewnych na urzędy , co odsuwało inne rodziny od władzy
Możni byli bardzo nie zadowoleniu z postępowania Sieciecha, nie mogli oni wpłynąć na Władysława, więc wpłynęli na jego synów. Po latach sporów wygnano go z kraju.
Synowie otrzymali swoje dzielnice
1102- śmierć Władysław Hermana, kraj dzielony jest na dzielnice
Zbigniew : Wielkopolska, Mazowsze
Bolesław Krzywousty: Małopolska, Śląsk
Ojciec nie wyznaczył księcia zwierzchniego więc bracia zaczęli się kłócić, większe poparcie uzyskał Bolesław, a Zbigniew musiał uciekać
1109- Henryk V, korzystając z poparcia Zbigniewa, zaatakował Polskę niestety przegrał i się wycofał. Zbigniew przestał zagrażać Bolesławowi, który pozwolił wrócić mu do Polski i pojednać się z nim. Niestety wszystko było udawane, gdy tylko Zbigniew wrócił do kraju pojmano go, oślepiono, a wkrótce potem zmarł.
1119- podbicie Pomorza Wschodniego
1121- opanowanie Pomorza Zachodniego, książę uznaje polskie zwierzchnictwo, ale zachowuje samodzielność, płaci coroczny trybut oraz jest gotowy by udzielić wsparcia wojsk
1124,1128- wyprawy chrystianizacyjne na Pomorze biskupa niemieckiego Ottona z Bambergu,
Bolesław ufundował biskupstwo w Lubuszu oraz Włocławku
1138- śmierć Bolesława Krzywoustego, TESTAMENT: podział Polski na dzielnice
Władysław II- Śląsk, Bolesław Kędzierzawy- Mazowsze, Mieszko Stary- Wielkopolskę
Henryk- ziemia sandomierska
książę zwierzchni:
władza nad Pomorze Zachodniego
prowadzi politykę zagraniczną
dowodzi wojskiem
inwestyturuje biskupów
wybiera urzędników
dzielnica senioralna: ziemia krakowska, ziemia łęczycko sieradzka, Kujawy, Pomorze Gdańskie
zasada senioratu : seniorem zostawał najstarszy z rodu
1138- Władysław II zostaje księciem zwierzchnim
1146- wygnanie Władysława przez młodszych braci
1157- Fryderyk Barbarossa dociera aż pod Poznań.
Władysław umiera na wygnaniu, do kraju wracają jego synowie. Bolesław Kędzierzawy- princepsem
1173- Mieszko Stary nowym princepsem, zraził do siebie możnych Małopolski i doprowadził do buntu
1177- Kazimierz Sprawiedliwy obejmuje władzę w Krakowie, złamanie zasady senioratu
1180- zjazd Małopolan z Łęczycy- wybory by zalegalizować Sprawiedliwego, zniesienie zasady senioratu
1194- śmierć Kazimierza Sprawiedliwego, tron próbuje odzyskać Mieszko Stary
wybranie Leszka Białego na następcę tronu Krakowa
1227- zamordowanie Leszka Białego w Gąsawie przez Pomorzan
zaczęły się walki o Kraków i zdobył go Henryk Brodaty
1238- śmierć Henryka Brodatego , syn Henryk Pobożny obejmuje tron
1240- powstaje Złota Orda - państwo mongolskie
1241- najazd Mongołów, złupili Śląsk i Małopolskę, pod Legnicą próbował ich zatrzymać Pobożny, ale zginął i przegraliśmy . Przestaje istnieć monarchia Henryków Śląskich.
Konsekwencje rozbicia dzielnicowego:
Pomorze Zachodnie zrzuca zależność od Piastów
1181- Pomorze Zachodnie staje się lennem cesarze Niemiec
usamodzielnienie się Pomorza Wschodniego/ Gdańskiego
1308- Krzyżacy obejmują Pomorze Wschodnie
1226- utrata ziemi chełmińskiej na rzecz Krzyżaków
Marchia Brandenburska zdobywa Lubusz
tereny między Wielkopolską a Pomorzem stają się Nową Marchią
książę Mazowsza Konrad zaprosił zakon Krzyżacki do Polski by pomogli nam z najazdami plemion. W zamian za to przekazał im ziemie chełmińską, sami Krzyżacy przybyli do Polski w 1231.
1291- tron w Krakowie obejmuje Wacław II
1295- koronacja Przemysła II na króla polski, miał w posiadaniu Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie
1296- zamordowanie Przemysła w Rogoźnie, tron ofiarowany zostaje Wacławowi II, jednoczy on Polskę: Małopolskę, Wielkopolskę, Kujawy, Pomorze, ziemia łęczycko- sieradzka, część Śląska
1300- koronacja Wacława na króla Polski, utworzył urząd starosty- zastępował króla
Ludność była nie zadowolona z rządów Wacława, ich przywódcą został Władysław Łokietek lecz w walce został przezwyciężony i wygnany z kraju, osiadł na Węgrzech
1305- śmierć Wacława II
1306- śmierć Wacława III koniec dynastii Przemyślidów
Władysław Łokietek wrócił do Polski i podbił: (1306)Małopolskę, Kujawy, ziemię łęczycko- sieradzką, Wielkopolska (1314)
1312- bunt wójta Alberta w Krakowie zostaje zwalczony
1320- koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w Krakowie , Jan Luksemburg (władca Czech) domagał się roszczeń do korony Polski, był zagrożeniem ponieważ podporządkował sobie Śląsk
1333- śmierć Łokietka, utracił Kujawy i ziemie dobrzyńską. Następcą Kazimierz Wielki
bitwa pod Płowcami z Krzyżakami, uzyskują ziemię Kujawską i Dobrzyńską
PAŃSTWO POLSKIE PIERWSZYCH PIASTÓW:
państwo patrymonialne
władza dziedziczona w obrębie dynastii
władca posiadał liczne regalia
ustrój prawa książęcego
ORGANIZACJA DWORU
na czele komes pałacowy- polityka wewnętrzna, dowódca wojsk,
kanclerz- polityka zagraniczna, kancelaria książęca
cześnik, koniuszy itp.
ORGANIZACJA GRODÓW
dwory → prowincje → grody → opola
na czele prowincji stoi kasztelan główny
na czele grodu kasztelani- zbierali i przechowywali daniny, utrzymywali porządek, sprawowali sądy, organizowali pospolite ruszenia
Mieszkańcy byli zobowiązani do płacenia danin i świadczenia posług.
Danina- opłata na rzecz władcy, oddawana w zbożu, zwierzętach hodowlanych, lub w futrach zwierząt leśnych
poradlne- płacone od „radła”, czyli określonego obszaru, który można było w ciągu jednego dnia zaorać radłem
podymne- płacone od gospodarstwa czyli dymu
powołowe- płacone od powierzchni, którą mogą zaorać dwa woły w ciągu roku
narzaz- opłata za wypas bydła w lasach książęcych
DRABINA SPOŁECZNA
możni: urzędnicy dworscy, naczelnicy prowincji, kasztelanowie grodowi, - sprawowanie władzy administracyjnej, udział w wojnie
rycerze: osoby, który posiadały ziemię na prawie rycerskim i mogli służyć, posiadali wiele uprawnień, byli zwolnieni z danin
wolni chłopi= dziedzice= kmieci- zachowywali wolność osobistą, płacili wiele danin i składali posługę, mieli prawo do zmiany miejsca zamieszkania, ziemia była ich dziedziczną własności
ludność służebna- mieli na własność ziemię, ale nie mogli się przemieszczać
niewolnicy - nie mieli wolności osobistej
KOŚCIÓŁ
kanonicy- duchowni zgromadzeni wokół katedry
Większość kleru była obcokrajowcami co ułatwiało kontrolę władcy nad duchowieństwem. Nie mieli oni oparcia w polskich możnych. Do 12 w. kościół był na całkowitym utrzymaniu władcy- dostawali część danin- dziesięcinę.
Klasztory w Polsce : benedyktyni, cystersi (1140), joannici, bożogrobcy
OSADNICTWO NA PRAWIE NIEMIECKIM
zasadźca wyszukiwał ludu, który sprowadzał na nowy teren, przygotowywali go pod uprawy.
Zasadźca ze względu na swoją trudną pracę otrzymywał wiele przywilejów - miał zostać sołtysem nowej wsi, otrzymać większą działkę od pozostałych, jako jedyny mógł mieć karczmę i młyn, wpływała do niego część opłat dla władcy, a także 1/3 opłat sądowych.
Zasadźca razem z właścicielem osady podpisywał kontrakt lokacyjny(prawo niemieckie) :
każdy z osadników miał otrzymać dziedzicznie jeden łan ziemi,z którego płacił czynsz w pieniądzu
osada miała prawa do własnego sądownictwa
na czele sądu stał sołtys
właściciel wsi sądził najcięższe przestępstwa
lokacja- założenie wsi lub miasta
łan- miara wielkości gruntu, wynosił ok. 17 hektarów(łan chełmiński) lub 24 hektary (łan frankoński)
LOKOWANIE MIAST NA PRAWIE MAGDEBURSKIM/ LUBECKIM :
zasadźca zostawał wójtem
dostawał 1/3 opłat sądowniczych
dostawał część opłat
miał wiele przywilejów
mieszczanie dostawali ziemię dziedziczną
wszyscy są zobowiązani płacić czynsz w pieniądzu
miasto ma prawo do własnego sądu
zaczynano od wytyczenia kwadratowego rynku, na nim ratusz( siedziba wójta), ulice krzyżowały się pod kątem prostym, działki też były prostokątne, na koniec otaczano miasto murem
W społeczeństwie polskim zaczęły wykształcać się stany społeczne.
Mieszczanie, duchowieństwo, rycerze z wieloma przywilejami
1235- przywilej w Wolborzu- duchowieństwo ma własne sądownictwo
stan- grupa ludzi odróżniających się od innych swym położeniem prawnym. Przynależność do niego była w zasadzie dziedziczna. Poszczególnym stanom przysługiwały odrębne prawa, odrębne sądownictwo. Poszczególne stany różniły się ubiorem.
JESIEŃ ŚREDNIOWIECZA
1348-1350- epidemia Dżumy/ czarna śmierć, doprowadziła do śmierci 1/3 mieszkańców Europy
system nakładczy- przedsiębiorca dostarczał materiały i narzędzia pracownikowi , ten wykonywał pracę(coś tworzył), a właściciel odbierał towar i sprzedawał go.
1358- żakeria- powstanie chłopów we Francji
1381- powstanie chłopskie w Anglii pod wodzą Wata Taylera, udało im się nawet zdobyć Londyn.
Powstał nowy stan- szlachta, tylko oni mogli nosić herb, brać udział w turniejach rycerskich.
WOJNA STULETNIA
1337-1453 - spór o Gujenne, walki o Flandrię, pretensje angielskiego monarchy do tronu Francji,
1328- zmarł ostatni przedstawiciel Kapetyngów( dynastii Francji), następca został Filip VI z bocznej linii dynastii Kapetyngów. Nie spodobał się to Anglikom, którzy utrzymywali, że też są spokrewnieni z Kapetyngami.
Walki toczyły się na terenach Francji, w końcu Joanna d`arc zaczęła dowodzić wojskami francuskimi i przegnali Anglików.
1356- Złota Bulla określała sposób wyboru władcy przez kolegium złożone z elektorów Rzeszy
1438- nowa dynastia u tronu niemieckiego- Habsburgowie
1348- założenie uniwersytetu w Pradze przez Karola IV
1444- ginie Władysław III Jagiellończyk próbują przegonić Turków. Krzyżowy zostali pokonani pod Warną.
1453- Turcy zdobywają Konstantynopol, Bizancjum przestaje istnieć
„niewola awiniońska” - papież za swoją siedzibę uznał Awinion we Francji, papież stał się na tyle silny iż mianował wszystkie godności kościelne,a także podniósł wiele danin.
By zostać mianowanym należały przybyć do Awinionu, wnieś opłatę.
Kuria- dwór papieski oraz urzędnicy, którzy tam pracują
fiskalizm- polityka zmierzająca do osiągnięcia jak największych zysków z różnego rodzaju opłat
1377- kuria wraca do Rzymu
1378- powrót do Awinionu, niezgoda wśród kardynałów wprowadziła podział - SCHIZMĘ ZACHODNIĄ
koncyliaryzm- wyznawcy tego poglądu uważali że władza i autorytet soboru są wyższe niż władza papieża.
Kurialiści - zwolennicy naczelnej władzy papieża
1414-1418- sobór powszechny w Konstancji. Wybrano jednego papieża- Marcina V. Koniec schizmy,Paweł Włodkowic broni interesu Polski
1415- wykonanie wyroku na Janie Husie uznanego za heretyka.
1419- początek wojen Husyckich, walki przeciwko Zygmuntowi Luksemburczykowi na tronie
utrakwiści/ kalikstyni - husyści, którzy chcieli komunii pod 2 postaciami- chleba i wina
taboryci- popierali komunię pod 2 postaciami, ale chcieli również by zlikwidować własność prywatną, domagali się rozdania całego majątku kościelnego i szlacheckiego
1434- zwycięstwo pod Lipinami Kalikstynów, dogadali się z Zygmuntem i zgodzili na jego przyjazd do Czech i złożenie broni, Zygmunt zgadza się na komunię pod 2 postaciami
1436- ugoda w Pradze koniec wojen husyckich
PANOWANIE KAZIMIERZA WIELKIEGO
chciał ujednolicić prawo
zniósł kompetencje wielu urzędników
głównym jego zastępcą wyznaczył starostę
zakładał liczne miasta i wsie
wprowadził grosz krakowski
„zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”
1335- odkupienie czeskiego prawa do korony polskiej
1343- pokój wieczysty w Kaliszu z Krzyżakami
Polska zrzeka się Pomorza Gdańskiego
Polska odzyskuje Kujawy
1340- zajęcie Rusi Czerwonej
1348- pokój w Namysłowie, Kazimierz zrzeka się roszczeń do Śląska, władca Czech akceptuje zabór ziemi wschowskiej i zrzeka się praw do tronu Polskiego
1349- zdobycie Rusi Czerwonej z Lwowem i Haliczem
1351- hołd lenny książąt Mazowsza, zobowiązani byli do pomocy zbrojnej
1355- układ w Budzie/Akt sukcesyjny- między Kazimierzem Wielkim i Ludwikiem Andegaweńskim
w zamian za włączenie Rusi Halickiej do Polski, w przypadku bezpotomnej śmierci K. Wielkiego, Ludwik zostaje królem Polski
gdyby K. Wielki posiadał męskiego potomka to Węgrzy mają prawo wykupić Ruś Halicką od Polski
1364- utworzenie uniwersytety w Krakowie
1365- zajęcie Podola
1366- zajęcie Wołynia
1370- śmierć Kazimierz Wielkiego, w związku z wcześniej zawartym układem, tron Polski obejmuję władca Węgier- Ludwik Andegaweński
1370-1382- panowanie Ludwika, przebywał on głównie w Węgrzech, więc w jego imieniu panowała Elżbieta Łokietkówna wraz z dostojnikami małopolskimi.
1374- przywilej Koszycki, wydany w zamian za zgodę na jedną z córek Ludwika na tronie Polski
zniesienie podatków, zostaje jeden- poradlne (2 grosze za łan ziemi) o stałej wysokości
król mógł wprowadzić nowe podatki, ale musiał uzyskać zgodę szlachty
Po śmierci Ludwika do Polski miała przybyć Maria, lecz polscy możni nie zgodzili się na to i zażądali przybycia Jadwigi by wybrać jej męża, a zarazem króla polskiego.
1384- Jadwiga przybywa do polski
1385- akt w Krewie, Jagieło w zamian za zgodę na ślub z Jadwigą i koronę Polski obiecuje przyjąć chrzest, schrystianizować Litwę i przyłączyć ją do Polski.
1386- koronacja Władysława Jagieły, tron staje się elekcyjny
Polska staje się monarchią stanową:
król tylko administruje krajem
król współrządzi ze społeczeństwem, reprezentowanym przez Sejm
król jest równy wobec prawa, ma je szanować i nie zmieniać od tak sobie
wprowadzono pojęcie „Korona Królestwa Polskiego”
1401- unia w Wilnie i Radomiu, ustanawiała unię personalną Polski i Litwy, Witold został dożywotnim wielkim księciem litewskim .
Inkorporacja- włączenie jednego państw w drugie
unia personalna- dobrowolny związek min. 2 państw rządzonych przez 1 władcę
1413- unia w Horodle gwarantowała niezależność Litwie nawet po śmierci Witolda, mogli wybrać nowe księcia, ale zgodzili się że zrobią to za zgodą Polaków, to samo obiecali Polacy. Szlachta obu państw dostała takie same przywileje, dotyczyło to wyłącznie katolików
1440- Litwa samodzielnie wybrała księcia - Kazimierza Jagiellończyka co oznaczało zerwanie unii
1447- odnowienie unii, Kazimierz Jagiellończyk zostaje królem Polski
śmierć Kazimierza, królem zostaje Jan Olbracht, księciem Aleksander(brat Jana)
1501- śmierć Jana Olbrachta, królem Aleksander Jagiellończyk
1506- królem Zygmunt Stary
POCZĄTKI LITWY
Litwa to Żmudź i Auksztota( Wilno, Troki, Kowno)
Giedymin włącza Białą Ruś i Czarną Ruś, Polesie
Olgierd włącza Wołyń i Ukrainę, podbija ziemie Ruskie
Kiejstut broni państwa litewskiego przed Krzyżakami
WOJNA Z KRZYŻAKAMI
1409- wielki mistrz krzyżacki wypowiada wojnę Polsce
15.07.1410- bitwa pod Grunwaldem, zwycięża unia Polsko litewska
1411- pokój w Toruniu, Litwa odzyskuje Żmudź, po śmierci Witolda wraca w ręce Krzyżaków
1440- powstanie związku Pruskiego złożony ze szlachty i bogatych miast pruskich oraz pomorskich. Domagali się swobód ekonomicznych oraz przywilejów takich jakie mieli polscy szlachcice
1453- wypowiedzenie posłuszeństwa przez związek mistrzowi, jako odwet za uznanie ich związku za nielegalny . Zwrócili się o pomoc do Polski, więc Kazimierz ogłosił włączenie Prus i Pomorza do korony
1454- początek wojny 13-letniej
przywilej z Cerkwicy- król musi uzyskać zgodę na prowadzenie wojny
klęska Polski pod Chojnicami
1466- pokój w Toruniu , do korony Polski wraca ziemi chełmińska, Pomorze Gdańskie oraz Malbork (Prusy Królewskie), Prusy Zachodnie- Prusy ze stolica w Królewcu, które pozostały pod władzą Krzyżaków, stały się lenne króla PL. Lennem stała się również Warmia, rządzona przez biskupów.
POLITYKA DYNASTYCZNA JAGIELLONÓW- wszelkie starania o korony sąsiadów
1440- zdobycie korony Węgier, którzy wybrali Władysława Jagiellończyka na króla.
Unia Polsko - Węgierska
1444- bitwa pod Warną, Władysław ginie, przegrywamy z Turkami
1471- Czesi wybrali Władysława (syna Kazimierza) na swojego króla
1490- zwolnił się tron Węgier, obaj bracia chcieli go objąć, w wyniku walk zwyciężył Władysław
SPOŁECZEŃSTWO STANOWE W KRAJU:
chłopi 65%
mieszczanie 20%
duchowieństwo
szlachta 10%
nobilitacja- król w uznanie zasług nadaje godność szlachecką
Szlachta:
posiadała herb
dzieliła się na rody
zaczęły kształcić się nazwiska szlacheckie
Najważniejsze przywileje szlacheckie
Rok |
Kto nadał |
Miejsce |
Postanowienia |
1374 |
Ludwik Węgierski |
Koszyce |
Jeden podatek, 2 grosze od łana ziemi |
1388 |
Władysław Jagiełło |
Piotrków |
Zniesienie urzędu oprawcy, potwierdzenie dotychczasowych przywilejów |
1422 |
Władysław Jagiełło |
Czerwińsk |
Nietykalność majątkowa dla rycerstwa, konfiskata majątku tylko po wyroku, król mógł bić monety za zgodę rady królewskiej |
1423 |
Władysław Jagiełło |
Warta |
Rycerze mają prawo usunąć ze wsi sołtysa, który jest bezużyteczny, przez wykupienie sołectwa |
1430, 1433 |
Władysław Jagiełło |
Jedlina i Kraków |
Nietykalność osobista, uwięzienie tylko po wyroku sądowym |
1454 |
Kazimierz Jagiellończyk |
Nieszawa |
Król będzie zwoływać pospolite ruszenia, stanowić nowe prawa i nakładać podatki za zgodą sejmików |
1496 |
Jan Olbracht |
Piotrków |
Rycerstwo zwolnione jest z ceł na towar z własnych dóbr rycerskich, ograniczenie w opuszczani chłopów wsi, zakaz kupowania mieszczanom ziemi poza miastem |
Sejmiki ziemskie- lokalne zgromadzenia, w których brała udział szlachta
sejm walny- król, rada królewska, izba poselska
1493- Piotrków, pierwsze obrady gdzie osobno obraduje rada osobno szlachta
początek polskiego sejmu, początek Rzeczypospolitej szlacheckiej”
KULTURA
przy kościołach powstały szkoły parafialne/ podstawowe
1400- odnowienie uniwersytety w Krakowie
Polscy kronikarze:
Jan Długosz, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa
słynne stało się fundowanie np. kościołów lub obrazów, nazwano to mecenatem
mecenat- opieka nad sztuką i nauką, finansowanie twórczości artystycznej i udzielanie artyście pomocy finansowej. Osoby udzielające tej pomocy nazywamy mecenasami
NOWOŻYTNOŚĆ
humanizm
antropocentryzm
Erazm z Rotterdamu - wybitny humanista, uważał Biblię za podstawowe źródło chrześcijaństwa i wzywał do jej pilnego studiowania
literaci: William Szekspir, Michel de Montaigne, Niccolo Machiavelleg( książę), Tomasz Morus( Utopia)
Mikołaj Kopernik - O obrotach sfer niebieskich - teoria heliocentryczna
sztuka : Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Rafael,
słynni mecenasi: Wawrzyniec Medyceusz, Juliusz II(papież)