USA
Państwo położone w Ameryce Północnej , zajmuje obszar całkowity: 9,612312 mln km², graniczy z Kanadą i Meksykiem.
Podział kompetencji między Unią i stanami.
USA jako typ państwa są federacją - państwem złożonym, ustrój polityczny: republika. Tworzy je 50 stanów + 1 okręg (Okręg stołeczny - dystrykt Kolumbii (District of Columbia)). Wszystkie stany USA (z wyjątkiem Alaski i Luizjany) dzielą się na hrabstwa (3048).
Cechy federacji:
Podział kompetencji pomiędzy władzę federalną i stany
Niejednolitość administracyjna i prawna kraju (stany mogą tworzyć własne prawo)
Stany mają własną władzę ustojodawczą (ustawodawcza, wykonawcza
i sądownicza w skali mikro). Mikro parlamenty mogą uchwalać własne konstytucje dla każdego stanu, ale musza one być zgodne z Konstytucją USA.
Władza ustawodawcza stanu tworzy prawo charakterystyczne dla swojego stanu, ale musi być ono zgodne z prawem federalnym - zasada subordynacjonizamu
Brak prawa secesji - stany nie mogą się oddzielić od federacji
Specyficzna budowa parlamentu (Izba reprezentantów - izba niższa pochodzi
z wyborów i Senat - izba wyższa - po dwa miejsca dla każdego stanu)
Spory kompetencyjne między władzą federalną a stanami rozstrzyga Sąd Najwyższy
Domniemanie kompetencji części składowych
Stany Zjednoczone Ameryki są młodym państwem i społeczeństwem, mogą się pochwalić najstarszymi demokratycznymi rozwiązaniami prawnoustrojowymi, do których należą:
- pierwsza w historii i w zasadzie niezmieniana konstytucja pisana (1787 r.)
- ustrój republikański - nowoczesny i trwały system dwupartyjny.
Historia
W połowie XVIII polityka brytyjska wobec 12 koloni w Ameryce Północnej zaczęła w coraz większym stopniu hamować ich rozwój ekonomiczny i społeczny i coraz głębiej ingerowała w stosunki między koloniami.
We wrześniu 1774 r. w Filadelfii 55 delegatów z 12 koloni utworzyło zalążek władzy centralnej w postaci Kongresu Kontynentalnego.
Kongres wezwał kolonie do tworzenia niepodległych stanów i uchwalenia przez nie własnych konstytucji.
4 lipca 1776 r. Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację Niepodległości zawierającą:
- deklarację podstawowych, niezbywalnych praw człowieka (m.in. prawo do obalenia władzy nieopartej na zgodzie rządzonych),
-wyliczenie powtarzających się aktów „przemocy i uzurpacji” ze strony brytyjskiego monarchy,
- formalną deklarację niepodległości, którą oznaczała, że kolonie przestają być podległe metropolii.
Znaczenie deklaracji polegało na kreowaniu rewolucyjnej doktryny sprawowania władzy, opartej na legitymizacji pochodzącej od społeczeństwa
i ograniczonej prawami obywatelskimi.
W 1781 r. wchodzą w życie „Articles of Confederation”, w którym po raz pierwszy międzystanowe władze centralne użyły nazwy „Stany Zjednoczone Ameryki”.
KONSTYTUCJA
Władza oparta na Artykułach funkcjonowała tak słabo, ze stany ponownie delegowały
w maju 1787 r. do Filadelfii swoich przedstawicieli (77).
17 września 1787 r. doszło do uchwalenia nowego aktu ustrojowego Konstytucji USA, która po pierwsze uwalniała stany od władzy metropolii brytyjskiej, a po drugie ogłosiła powstanie wolnych stanów, które miały zastąpić rządy kolonialne.
Twórcy Konstytucji USA kierowali się przy jej układaniu daleko posuniętymi kompromisami, tak, aby była ona ratyfikowana przez stany (np. dążenie małych i dużych stanów w ich reprezentowaniu w Kongresie, ugoda dotycząca pozycji i wyborów prezydenta, dwuizbowość Kongresu).
Wraz z przyjęciem konstytucji Amerykanie przyjęli i nadali praktyczny kształt kilku postępowym zasadom systemu politycznego:
- ogólną zasadę demokracji polegającą na tym, że system rządów jest legitymizowany
z konsensusu społecznego,
Jefferson pisał w Konstytucji:
Wprawdzie roztropność nakazuje nie zmieniać od dawna ustalonych rządów dla błahych powodów i przemijających przyczyn (…) lecz długi szereg nadużyć i przywłaszczeń (…) wykazuje jawny zamiar wtłoczenia na dany naród jarzma rządu nieograniczonego, naród ma prawo lecz i obowiązek obalenia podobnego rządu i zagwarantowania swego bezpieczeństwa na przyszłość za pomocą nowych rękojmi”.
- zasadę wolności politycznej jednostki, co oznacza, że władza państwowa jest ograniczona i państwo nie może ingerować w szereg fundamentalnych swobód obywateli,
- zasadę federalizacji, która polega na rozdzieleniu władzy między rząd centralny i władze lokalne,
- zasadę równości obywateli wobec prawa i wobec szans w życiu społeczno-ekonomicznym.
Konstytucja składa się ze wstępu i 7 rozdziałów.
We wstępie założono ideę suwerenności narodu i państwa liberalnego, podział władz
i funkcji na szczeblu centralnym oraz w relacjach federacja - stany.
Rozdział I i II: dotyczą władzy ustawodawczej - Kongresu i władzy wykonawczej - Prezydenta oraz pozycji sądów federalnych.
Rozdział III : władza sądownicza
Rozdział IV: określa relacje między władzami federalnymi i stanami.
Rozdział V: reguluje sposób zmiany Konstytucji. Procedura wymaga wniosku 2/3 izb Kongresu albo zwołania konwencji konstytucyjnej w celu wprowadzenia poprawek na wniosek 2/3 stanów. Zmiany nie są wprowadzane bezpośrednio do tekstu Konstytucji, lecz funkcjonują, jako poprawki uchylające moc określonych przepisów zasadniczego tekstu (do chwili obecnej wprowadzono 26 poprawek).
Rozdział VI: określa podstawy systemu prawa pisanego. Są nimi ustawy, traktaty
z innymi państwami i są one wiążące dla każdego stanu, nawet gdyby były sprzeczne ze stanową konstytucją.
Rozdział VII: określa sposób ratyfikacji konstytucji - konstytucja wchodzi w życiu, po ratyfikowaniu jej przez minimum 9 stany.
Podstawowe prawa wszystkich obywateli uchwalono w Konstytucji począwszy od zwołanego wg nowych zasad konstytucyjnych Kongresu, poprzez kolejne 10 poprawek do Konstytucji. Wcześniej prawa te były zawarte w konstytucjach stanowych.
Konstytucja USA pozostała mimo upływu 200 lat praktycznie w niezmienionej formie, zachował się też stworzony przez nią system rządów, - więc odpowiada ona wymogom nowoczesnego państwa.
Wykładnie konstytucji odnoszą się raz do intencji i woli jej twórców, a innym razem do aktualnych potrzeb państwa i obywateli oraz zmiennych warunków politycznych i społecznych.
Treść Konstytucji ulega zmianom w efekcie ustawodawczej funkcji Kongresu, sądowej kontroli konstytucyjnej ustaw, tradycji i zwyczaju wynikającej z praktyki ustrojowej.
Zasada podziału władz
Konstytucja USA) wprowadziła trójpodział władzy oraz system "check and balance - hamulców i równowagi", polegający na wzajemnym równoważeniu się różnych rodzajów władz.
Władzę wykonawczą sprawuje prezydent (obecnie Barack Obama), który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu (administracji). Prezydent tworzy rząd (nazywany administracją, gabinetem) i sprawuje ogólne kierownictwo nad polityką państwową
Władzę ustawodawczą sprawuje Kongres, składający się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (izba niższa) i Senatu (izba wyższa).
Zasada podziału władz zakłada:
1/ aparat państwowy realizuje funkcje ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą,
2/ nie wolno łączyć funkcji i stanowiska - każdej z nich powinna odpowiadać aktywność odrębnego organu państwowego,
3/ system wzajemnego wyhamowania i równoważenia się poszczególnych organów państwa (check and balance).
Równoważenie się władz jest realizowane poprzez:
1/ niezawisłość prezydenta, Kongresu i sędziów od siebie nawzajem i od elektoratu
2/ różne okresy kadencji członków Senatu, Izby Reprezentantów, prezydenta (sędziowie powoływani są dożywotnio).
Każda władza rządu centralnego osiada określone uprawnienia w wykonywaniu funkcji przez inną władzę, co jest konieczne do sprawnego działania państwa - pewnie sposób „zachodzenia” na siebie kompetencji jest wręcz pożądany.
W praktyce bardzo szybko rosły uprawnienia federalne. Oprócz samodzielnych kompetencji rządu federalnego i stanów istnieją takie strefy, do których uprawnienia posiadają oba podmioty np. nakładanie i ściąganie podatków, ochrona zdrowia, moralność i porządek publiczny, handel, pomoc socjalna.
Spory rozstrzyga Sąd Najwyższy.
Kongres uchwala ustawy, prezydent może zastosować weto (zwykłe obala Kongres).
Sąd Najwyższy może uchylić akty ustawowe Kongresu, ale ponieważ to prezydent mianuje sędziów (za zgodą Senatu), może to mieć znaczący wpływ na uchwalane akty prawne.
Ewolucja ustroju politycznego
Rozwój ustroju USA można podzielić na kilka okresów:
1776 - 1803 - uchwalenie ważnych dokumentów ustrojowych USA: Deklaracji Niepodległości, pierwszej na świecie konstytucji pisanej, uchwalenie szerokiego wykazu praw obywatelskich oraz wprowadzenie kontroli konstytucyjności ustaw.
Wiek XIX. Charakteryzuje się dominującą rolą Kongresu. Prawodawstwo Kongresu jest głównym źródłem prawa stanowionego. Pojawiają się „silni” prezydenci, którzy starają się rozszerzyć swoje konstytucyjne uprawnienia, co spotyka się ze zdecydowanymi sprzeciwami (łącznie z próbami pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej - Jackson, Johnson).
Sąd Najwyższy zdobywa podstawy swojej władzy i prestiżu - ma prawo wydawać wiążące interpretacje konstytucji,
Przełom XIX i XX wieku aż do dzisiejszych czasów. Nadal „mocni prezydenci (Rooseveltowie, W.Wilson) umacniają przy milczącym poparciu Kongresu swoją pozycję, rozpoczęli faktycznie inicjować ustawodawstwo i wydawać własne akty normatywne, rosła rola prezydenta w mnożących się konfliktach międzynarodowych.
Twa ok. 25 lat i kończy się po rezygnacji R.Nixona. Nadal coraz więcej sfer przejmuje prezydent, co prowadzi do przewagi władzy wykonawczej i spotyka się z ostrą krytyką. Charakterystyczne jest to, ze prezydenci czerpią swoje poparcie głównie ze strony społeczeństwa a nie z trwałej większości własnej partii.
Okres bieżący to odzyskiwanie przez Kongres równorzędnej pozycji wobec prezydenta w drodze ustawodawstwa, zwiększonej kontroli agend rządowych przez Kongres, ograniczenie przez Sąd Najwyższy nadużywanej przez prezydenta jednej z form weta. Weto kieszonkowe występuje wtedy, gdy projekt ustawy zostaje przesłany Prezydentowi do podpisu w ciągu ostatnich 10 dni sesji Kongresu. Prezydent nie zajmując stanowiska wobec takiego projektu przesądza o jego niewejściu w życie, jako ustawy
Ustawodawstwo i delegacja ustawowa
Art. 1 Konstytucji stanowi, że cała przyznana władza ustawodawcza należy do Kongresu Stanów Zjednoczonych, ale uprawnienia ustawodawcze należą też do poszczególnych stanów: z tym, że władza federalna nie nadaje władzom stanowym uprawnień
i kompetencji, ale są one określane w konstytucji.
W tymże akcie występuje zapis mówiący o domniemaniu kompetencji na rzecz władz stanów - władze federalne mają tylko te, które są im literalnie przyznane przez konstytucję oraz te, które są konieczne dla realizacji ich celów. Mówi o tym X poprawka do konstytucji.
Status prawny stanów
Niezależnie od wielkości, wszystkie stany mają konstytucyjny, równy status prawny.
Władze federalne są zobowiązane do respektowania terytorialnej integralności stanów, chronić każdy z nich przed inwazją i zamieszkami wewnętrznymi, zapewniają im republikańska formę rządów i równa reprezentacje w Senacie.
Relacje międzystanowe opierają się na 3 zasadach:
„pełnej wiary i uznania” - uznawanie przez każdy stan wszelkich dokumentów urzędowych i sądowniczych
Każdy Amerykanin korzysta z wszystkich praw i swobód w każdym stanie - tak jak miejscowi obywatele.
Między stanami obowiązuje konstytucyjna reguła ekstradycji
KONGRES
Izba Reprezentantów - członkowie pochodzący z okręgów wyborczych, na które podzielone są stany,
Senat - członkowie pochodzący z poszczególnych stanów.
Wybory do Kongresu
Bierne prawo wyborcze:
Wybory do Senatu - każdy stan ma dwa miejsca,- Senat jest reprezentacją poszczególnych stanów.
- ukończone 30 lat,
- obywatelstwo amerykańskie od 9 lat
- i zamieszkanie w stanie, który chce się reprezentować.
Wybory do Izby Reprezentantów - reprezentacja narodu
- ukończone 25 lat,
- obywatelstwo do 7 lat
- i zamieszkanie w stanie, z którego kandydują.
Organizacja Kongresu
Kongres składa się z Izby Reprezentantów i Senatu. Każda izba ma własny regulamin, różny okres kadencji.
Izba Reprezentantów składa się z 435 członków, kadencja Izby - 2 lata, członkowie są reprezentacją narodu - nominacje wyborcze uzyskują
w wyniku prawyborów i zwyciężają Ci, którzy uzyskali największą liczbę głosów, jej członkami są głównie specjaliści wyspecjalizowani w wąskich specjalnościach.
Senat - składa się ze 100 członków, kadencja Senatu - 6 lat, Senat reprezentuje stany (po 2 osoby), członkowie są specjalistami bardziej generalnymi.
Obie izby są sobie równe, mają podobne uprawnienia, pracują
w komisjach. Muszą ze sobą współpracować mimo, ze są odrębnymi ciałami.
Kongres formalnie obraduje na sesjach, o większości spraw decyduje praca komisji.
Komisje mogą być stałe (w Izbie - 21, w Senacie - 16), specjalne, wspólne i uzgadniające.
Komisje stałe przygotowują projekty ustaw do rozpatrzenia na forum izb, mogą też „uśmiercić” ustawę stosując metodę odwlekania, niedziałania lub mogą przyspieszyć postępowanie legislacyjne i zmienić w zasadniczy sposób jego pierwotna wersję.
Komisje specjalne powołane są do zbadania określonej sprawy.
Komisje uzgadniające wyznaczone są do doprowadzenia do jednolitego tekstu ustawy przegłosowanej w różnej wersji w obu izbach.
Kompetencje KONGRESU
Uprawnienia Kongresu wyliczone są taksatywnie, ale Kongres został też uprawniony do wydawania wszelkich ustaw, które są konieczne i właściwe do wykonywania uprawnień wymienionych wcześniej. Corocznie trafia do niego kilka tysięcy projektów ustaw
i rezolucji, ale tylko niewielka ich ilość jest referowana na forum plenarnym
Funkcje Kongresu
ustrojodawcza - uprawnienia w kwestii zmiany konstytucji
ustawodawcza - uchwalanie ustaw
kreacyjna - w pewnych sytuacjach wybór prezydenta i wiceprezydenta
sądownicza i Śledcza - pociąganie wyższych funkcjonariuszy federalnych do odpowiedzialności konstytucyjnej i ferowanie werdyktu impeachmentu
kontrolna - jako część checks and balances polega na sprawdzaniu czy administracja wykonuje prawo zgodnie z intencją wyrażoną przez Kongres.
Projekt ustawy może wnieść pod obrady tylko członek Kongresu lub jego komisja. Projekty kontrowersyjne wnoszone są na obrady tej izby, gdzie mają większą szansę przejścia. W wielu wypadkach Kongres jest krytykowany za nie podejmowanie koniecznych rozwiązań ustawodawczych lub za czynienie tego ze znacznym opóźnieniem
6