Prasa polska w Galicji
po 1867 r.
(Okres autonomii galicyjskiej).
Galicja od 1867 r. była częścią monarchii Austro-Węgierskiej, jej autonomia ukształtowała się na początku lat siedemdziesiątych XIX w. Sejm Krajowy we Lwowie oraz Rada Szkolna Krajowa to najważniejsze instytucje autonomiczne. W ramach autonomii w 1873 r. utworzono w Krakowie Akademię Umiejętności, spolszczono uniwersytety w Krakowie i Lwowie, wprowadzono reformy oświatowe, które spowodowały spadek odsetka analfabetów w kraju.
Na początku ery autonomicznej rywalizowały ze sobą dwie główne partie Galicji: konserwatyści i liberałowie-demokraci. W roku 1895 powstało Stronnictwo Ludowe co było efektem rozwoju ruchu ludowego. Ruch robotniczy z kolie doprowadził do utworzenia w 1892r. Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej. W Galicji ukształtował się także obóz chrześcijańsko-społeczny oraz Narodowa Demokracja. W 1905r. zostało założone Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, które w 1907r. wygrało wybory. Na tle procesów politycznych i stosunku do istniejących orientacji dokonało się w 1913r. rozbicie PSL. Powstały dwie frakcje: PSL -Lewica i PSL „Piast”. Z kolei po wybuchu wojny 16 sierpnia 1914r. powstał instytucjonalny wyraz dążeń proaustriackich w Krakowie czyli Naczelny Komitet Narodowy. Akt 5 listopada 1916r. nie dawał nadziei na odłączenie Galicji od Austrii i dopiero 28 maja 1917r. Koło Sejmowe ogłosiło rezolucję niepodległościową. Wydarzenia polityczne, społeczne i militarne doprowadziły do upadku państw centralnych. 27 października 1918 r. zaczęła działać Polska Komisja Likwidacyjna, która objęła władzę w Galicji zachodniej, we wschodniej natomiast rozpoczęły się walki polsko-ukraińskie.
Galicja w dobie autonomicznej nie była jednolita pod względem narodowościowym. Oprócz Polaków, mieszkających w części zachodniej mieszkali tutaj głównie Ukraińcy i Żydzi w części wschodniej. Galicja wówczas był to teren głównie rolniczy, dopiero rozbudowa sieci kolejowej przyczyniła się do rozwoju przemysłu rodzinnego.
Wszystkie wymienione tu problemy polityczne, ustrojowe, gospodarcze, demograficzne, kulturalne oraz stosunkowo sprawny aparat pocztowy miały poważny wpływ na rozwój prasy codziennej i periodycznej w Galicji. Momenty te określały tez miejsce i rolę prasy w kształtowaniu opinii publicznej.
Prawo prasowe
Austriackie prawo prasowe, któremu podlegała prasa Galicji i Śląska Cieszyńskiego, opierało się na ustawie prasowej z 17 grudnia 1862r. w myśl, której za druk periodyczny uważano pismo ukazujące się przynajmniej raz w miesiącu. Wydawca zobowiązany był zawiadomić władze o chęci wydawania czasopisma, drukarz natomiast musiał dostarczać prokuraturze jeden egzemplarz jeszcze przed rozpoczęciem kolportażu. W większych miastach powołano urzędników, którzy pełnili funkcję „policji sądowej w sprawach prasowych”. Konstytucja z 1862r. głosiła wolność prasy w granicach obowiązujących ustaw oraz znosiła system koncesyjny. 23 maja 1873r. weszła w życie ustawa o postępowaniu karnym w sprawach prasowych. Zajmowały się tym sądy powiatowe oraz sądy przysięgłych. Władze bezpieczeństwa mogły konfiskować pisma, ale konfiskaty te ze względu na długo trwający proces ich zatwierdzenia w większości były nie skuteczne. Austriackie prawo prasowe przewidywało szereg kar na wydawcę prasy m.in.: utrata kaucji, zakaz rozprowadzania pisma, ogłoszenie w kolejnym numerze orzeczenia karnego. Od 1 stycznia 1900r. można było zwiększać nakład nie płacąc specjalnego podatku od każdego wydrukowanego egzemplarza, gdyż zniesiono tzw. Stempel dziennikarski i kalendarzowy. Nadzór nad prasą we Lwowie i Krakowie oraz w większych miastach prowincjonalnych Galicji spełniali urzędnicy prokuratury specjalnie w tym celu ustanowieni. Znali oni doskonale miejscową prasę, wyłapywali wszelkie podteksty i dwuznaczności ale zawsze trzymali się litery prawa, obserwując wyjątkowo bacznie prasę lewicową, socjalistyczną i ukraińską. Liberalizowane w miarę upływu czasu przepisy i stosowanie austriackiego prawa prasowego nie przeszkadzało dalszemu rozwojowi prasy. Problemem jednak był stan oświaty w kraju, względy finansowe czy „publiczność prasowa”.
Statystyka prasy
Pod względem treści |
1881 |
1890 |
1900 |
1910 |
Polityczne |
43 |
49 |
82 |
130 |
Ekonomiczne |
5 |
10 |
109 |
42 |
Przemysłowo-techniczne |
4 |
4 |
10 |
29 |
Rolnicze |
6 |
7 |
11 |
21 |
Medyczno-przyrodnicze |
7 |
8 |
10 |
19 |
Prawno-administracyjne |
4 |
6 |
9 |
8 |
Religijne |
4 |
9 |
14 |
23 |
Pedagogiczne |
8 |
10 |
17 |
21 |
Historyczno-literackie |
4 |
2 |
11 |
28 |
Teatr, muzyka, plastyka |
2 |
4 |
10 |
11 |
Beletrystyka, humor |
20 |
15 |
29 |
27 |
Inne |
-- |
4 |
12 |
33 |
Razem |
107 |
128 |
234 |
392 |
Pod względem języka |
|
|
|
|
Polski |
74 |
89 |
179 |
312 |
Ukraiński |
21 |
109 |
29 |
42 |
Niemiecki |
1 |
-- |
4 |
13 |
Rosyjski |
-- |
1 |
1 |
1 |
Hebrajski |
11 |
18 |
17 |
15 |
Inne |
-- |
1 |
4 |
9 |
Pod względem częstotliwości |
|
|
|
|
6-7 razy tygodniowo |
6 |
11 |
16 |
23 |
4 razy tyg. |
1 |
-- |
-- |
-- |
3 razy tyg. |
1 |
-- |
-- |
-- |
2 razy tyg. |
4 |
2 |
4 |
7 |
1 raz tyg. |
14 |
14 |
36 |
80 |
3 razy miesięcznie |
2 |
3 |
6 |
11 |
2 razy mies. |
54 |
59 |
85 |
123 |
1 raz mies. |
23 |
37 |
85 |
148 |
4-8 razy na rok |
2 |
2 |
2 |
-- |
Tabela 1 Statystyka prasy w Galicji w latach 1881 - 1910
Większość czasopism ukazujących się w Galicji to efemerydy wydawane przez 1-2 lata. Jak pisze Jerzy Myśliński, spośród dzienników polskich we Lwowie i Krakowie w omawianym okresie przez 30 i więcej lat ukazywało się 7 tytułów, 10-30 lat - 5 tytułów, 2-10 lat 13 tytułów, 1 rok - 9 tytułów. Jeszcze gorzej rzecz się miała z czasopismami prowincjonalnymi. I tak spośród 165 czasopism społeczno-politycznych z lat 1881 - 1913 73 ukazywało się przez 1 rok, 48 przez 2-3 lata, 32 przez 4-10 lat, 12 przez 11-25 lat.
Rozmieszczenie prasy
Starając się określić rozmieszczenie prasy w Galicji w okresie autonomicznym należy brać pod uwagę przede wszystkim Kraków i Lwów. Należy tutaj zauważyć, ze Lwów posiadał większą liczbę tytułów polskich niż Kraków, z kolei w Krakowie istniała stała tendencja do wzrostu nakładów prasy pomimo, że było tu mniejsze grono czytelników. Do początku wieku XX dzienniki lwowskie miały dwukrotnie wyższe nakłady niż dzienniki krakowskie, natomiast w Krakowie drukowano dziesięć razy więcej miesięczników niż we Lwowie. Ponad to prasa wydawana była również w innych miastach takich jak np. Nowy Sącz, Tarnów, Przemyśl, Rzeszów, Nowy Targ.
Dzienniki
Głównie warunki cywilizacyjno - kulturowe sprawiły, że w erę autonomiczną wkroczyły trzy najdłużej istniejące dzienniki: urzędowa „Gazeta Lwowska” założona w 1811r., lwowska „Gazeta Narodowa” wznowiona w 1862r. oraz krakowski „Czas” istniejący od Wiosny Ludów.
W 1873r. redaktorem „Gazety Lwowskiej” został Władysław Łoziński, który dołożył to tego czasopisma dodatek pt. „Przewodnik Naukowy i Literacki”. Pismo to dopiero od 1875r. zaczęto wydawać w Królestwie Polskim. Łoziński zreformował „Gazetę Lwowską” przy poparciu namiestnika Agenora Gołuchowskiego tak, ze stała się „pismem polskim”, traktowała ona szeroko o sprawach krajowych, gospodarstwie i handlu. Nic dziwnego, że nakład gazety w 1880r. osiągnął wysokość 310 egzemplarzy. Trzy lata później Adam Krechowiecki została redaktorem „Gazety Lwowskiej” i był nim do końca 1918r. Wprowadził on do tego pisma dział literacki oraz stworzył stały felieton teatralny. „Gazeta Lwowska” miała swych korespondentów w Wiedniu, Krakowie, Poznaniu, Warszawie, Pradze, Berlinie, Paryżu i Londynie. Na stałe współpracował z nią m.in.: Michał Rolle, Stanisław Rossowski, Michał Chyliński a niemal wszystkie ówczesne sławy literackie drukowały na jej łamach swoje dzieła.
3 listopada 1848r. został założony Krakowski „Czas”. W 1867r. prowadził go Antoni Kłobukowski. Współpracowali z nim m.in.: Stanisław Koźmian - współzałożyciel „Przeglądu Polskiego” i współtwórca obozu stańczyków, Lucjan Siemieński - pierwszy redaktor dziennika, Maurycy Mann - współredaktor „Czasu” od 1850r., Paweł Popiel, Adam Potocki, Ludwik Dębicki. W 1877r. „Czasem” zaczęła kierować ekipa młodych z Koźmianem na czele i odtąd w prasie konserwatywnej główną rolę odgrywali stańczycy. Do 1869r. „Czas” był jedynym krakowskim dziennikiem, potem musiał rywalizować z liberalnym „Krajem”. Nakład „Czasu” w XIX w. nie przekraczał 2500 egz.
Lwowska „Gazetę Narodową” redagował Jan Dobrzańskiz pomocą kronikarza lwowskiego Jana Lama. Gazeta ta wspierana była przez lwowską filię Anglobanku i innych mecenasów. Dziennik ten początkowo był demokratyczny, lecz potem nieustannie zmieniał zabarwienie polityczne. Jego nakład do roku 1885 wynosił 250 egz. potem spadła do 1000 egz.
W okresie autonomii zaczęto wydawać ceniony pod względem publicystyki „Kraj”, który od 1869r. redagowany był przez Ludwika Gumplowicza przy pomocy Alfreda Szczepańskiego. Adam Chłędowski zamieszczał w nim sylwetki polityków galicyjskich. Do lipca 1874r. wydawany był jako dziennik, było to pierwsze pismo, które przełamało monopol prasowy „Czasu”.
W latach sześćdziesiątych powstał we Lwowie „Dziennik Lwowski”. Był on organem zwolenników Franciszka Smolki i Towarzystwa Narodowo-Demokratycznego. Na początku pismo to było mało popularne. Efektywność zyskało pod redakcją Tadeusza Romanowicza. W tym samym czasie wydawano również „Dziennik Polski”, który redagowany był przez Jana Lama przy współpracy Henryka Rewakowicza i Józefa Rogosza. W wieku XX pismo to prowadził Kazimierz Ostaszewski-Barański a następnie redaktorem został Wacław Masłowski. Lata osiemdziesiąte przyniosły we Lwowie założenie postępowego „Kuriera Lwowskiego”, który pod redakcją Bolesława Wysłoucha skłaniał się w stronę ruchu ludowego oraz „Przegląd Polityczny, Społeczny i Literacki” Ludwika Masłowskiego reprezentujący podolaków. W Krakowie natomiast w sposób trwały w krajobraz poltyczny wpisała się od 1881r. „Reforma” organ miejscowych demokratów zwalczających konserwatywny „Czas”. Ostatnie dziesięciolecie XIX w. To okres powstawanie wielu czasopism. Był to efekt ulg finansowych jak np. zniesienie obowiązku wnoszenia kaucji, ale również rezultat dążenia wielu ugrupowań politycznych do posiadania własnej gazety. Powstało zatem „Słowo Polskie” w 1902r. zakupione przez Narodową Demokrację i wtedy jego naklad przekroczył 10 tyś egz. W 1893r. w Krakowie Józef Rogosz wydał klerykalny i antysemicki „Głos Narodu”, którego nakłady zmieniały się w zależności od sytuacji finansowej wydawców od 1800 do 8000 egz. W 1900r. przestał obowiązywać podatek stemplowy od każdego wydrukowanego egzemplarza, ale zakaz sprzedaży ulicznej nadal pozostał. Pomimo to na pocz. XX w. Ma miejsce swoisty pęd do tworzenia nowych dzienników. W latach 1900 - 1901 wydawano „Wiek XX„, który związany był z Narodową Demokracją a założony został przez Bronisława Laskownickiego, który promował również „Wiek Nowy”. Od 1900r. w Krakowie pojawiał się socjalistyczny „Naprzód”, który miał nakład 2000 egz. We Lwowie wydawano „Głos”, który przez dłuższy czas był mutacją „Naprzodu”. Ludwik Szczepański w 1903r. zaczął wydawać „Nowiny Dla Wszystkich”, które zdołały pokonać „Wiek Nowy” ze Lwowa, ale nie wytrzymały konkurencji ze strony „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. We Lwowie duże zmiany w prasie codziennej spowodował zakup „Słowa Polskiego” przez Ligę Narodową. Redaktorem został wtedy Zygmunt Wasilewski. Z tym periodykiem związani byli m.in.: Kornel Makuszyński, Stanisław Niewiadomski, Jan Ludwik Popławski czy Józef Hałasko. W 1906r. Stanisław Brandowski założył „Goniec Polski” Niemal o charakterze brukowym, wydawany w nakadzie od 1600 do 4000 egz. 25 grudnia 1908r. powstał jeszcze jeden dziennik o charakterze informacyjnym a mianowicie „Gazeta Codzienna”, redagował ją Feliks Thumen, od 1911r. wydawana była trzy razy tygodniowo a od 1913 - codziennie.
Ze względu na dominację gospodarki rolnej i ilościową przewagę chłopów w przekroju społecznym kraju niezwykle istotne znaczenie miały w Galicji wpływy na wsi, o które zabiegali głównie konserwatyści reprezentujący ziemiaństwo i kler. Zatem z myślą o włościanach zaczęto wydawać czasopisma tygodniowe i dwutygodniowe. Pierwszym „ludowym” pismem był lwowski „Dzwonek”, który posiadał dodatek „Gromada”. W latach 1870 - 1894 ukazywały się lwowskie pisemka „Chata” i „Nowiny” - rozbudzały one czytelnictwo, szerzyły oświatę i wstępną wiedze rolniczą. W Krakowie z kolei w latach 1869 - 1879 ukazywał się „Włościanin”.
Wysoka cena periodyków humorystyczno -satyrycznych sprawiła, że były one dostępne wąskiemu gronu czytelników. We Lwowie popularny był „Szczutek” założony przez Liberata Zajączkowskiego a wydawany w latach 1869 - 1896, na jego łamach swoje karykatury publikowali E. Błotnicki, Wilhelm Leopolski i Zygmunt Sidorowicz a pisali w nim m.in.: Jan Lam, Włodzimierz Zagórski, Mikołaj Biernacki-Rodoć. Pismo to wyśmiewało urzędników krajowych, szlachtę oraz krakowskich konserwatystów. W Krakowie natomiast wydawano „Diabła” oraz „Hrabiego i Wojtka” satyryczne pismo o zabarwieniu socjalistycznym. „Diabeł” początkowo wojował ze stańczykami i socjalistami. Jego główny współpracownik to Kazimierz Bartoszewicz. Inne pisma humorystyczne wydawane w okresie autonomii to krakowski „Bocian” (1896 - 1918) czy „Figlarz” (1911 - 1918) oraz lwowski „Śmigus” - zajmowały się głównie sprawami obyczajowymi a utwory w nich zamieszczane były słabe a dowcipy nierzadko niesmaczne.
Znaczną grupę czasopism stanowiły pisma społeczno - kulturalne, najczęściej były to miesięczniki i dwutygodniki. Przeważnie na ich łamach ukazywały się utwory literackie, artykuły naukowe, eseje, sprawozdania. Jednym z takich pism była krakowska „Krytyka” redagowana przez Ludwika Brunera a następnie przez Wilhelma Feldmana. Sympatyzowała ona z ruchem socjalistycznym. Podobne do „Krytyki” było lwowskie ”Życie” kierowane przez Gustawa Danilowskiego i Michała Janika. Inne czasopisma należące do grupy społeczno - kulturalnych to np. „Przegląd Polski”, krakowski „Świat Słowiański”, „Przegląd Lwowski”, „Kronika Powszechna” reprezentująca lwowski klerykalizm oraz lwowski „Przegląd Społeczny” Bolesława Wysłoucha. W Galicji w dobie autonomicznej istniały również czasopisma o przewadze treści literackich, ukazywały się one głównie w ośrodku lwowskim. Jednym z nich był tygodniowy „Dziennik Literacki” o zabarwieniu demokratyczno -liberalnym redagowany przez Juliusza Starkla. Z założenia „Dziennik Literacki” walczył z epigonami romantyzmu i przeciwstawiał się apoteozowaniu szlacheckiej przeszłości, nawiązywał do tradycji walk narodowych a finansował go Mieczysław Pawlikowski z Medyki. Po zamknięciu „Dziennika Literackiego” we Lwowie ukazywały się m.in. takie czasopisma jak : „Strzecha” (1868 - 1878), „Mrówka” (1869 - 1871) Liberata Zajączkowskiego, „Świt” (1872) Bronisława Zawadzkiego, „Ruch Literacki” (1874 - 1878) założony przez Józefa Rogosza oraz „Tydzień Literacki, Naukowy i Społeczny” (1874 - 1881). W Krakowie w latach 1871 - 1872 Adam Kirkor usiłował wprowadzić na tutejszy grunt formę pisma zbiorowego - „Na dziś”. Ukazywała się tutaj w latach 1866 - 1870 „Kalina”, pismo dla kobiet, potem tygodniowe „Szkice Społeczne i Literackie” (1875 - 1876), „Echo” (1877 - 1879), wreszcie „Przegląd Literacki i Artystyczny” (1882 - 1886). Łącznikiem między tymi periodykami a pismami Młodej Polski był krakowski „Świt” Zygmunta Sarneckiego. Czasopismo trzech redaktorów Ludwika Szczepańskiego, Artura Górskiego i Stanisława Przybyszewskiego „Życie” ugruntowało pozycję Krakowa jako centrum galicyjskiej prasy o tematyce literackiej. Szatę graficzną dla tego pisma opracował Stanisław Wyspiański. Lwów jako ośrodek wydawniczy posiadał czasopisma literackie o węższym zasięgu i znaczeniu niż Kraków. Większą popularność uzyskał tygodnik przy „Kurierze Lwowskim” - „Tydzień” wydawany w latach 1893 - 1906 oraz jego kontynuacja „Na ziemi naszej” ukazujący się od 1909 - 1912r.Organem Koła Literacko -Artystycznego była miesięczna „Iris” wydawana w latach 1899 - 1901. Ukazujące się w latach 1903 - 1906 „Odrodzenie” propagowało kult wieszczów. Ukazywały się w Galicji liczne pisma poświęcone sztuce, np. lwowska „Sztuka” (1911 - 1912) założona przez Tadeusza Rutowskiego, „Krakowski Miesięcznik Artystyczny” (1911 - 1914), „Rzeczy Piękne” (od 1918r.).
Prasa ugrupowań politycznych
Większość dzienników wydawanych w Galicji w okresie autonomii było organem różnych ugrupowań politycznych. Zdarzyło się również, że czasopismo zmieniło orientację polityczną. Ugrupowania polityczne posiadały również własne tygodniki i miesięczniki. W Galicji drukowano także prasę przeznaczoną do kolportażu na terenie Królestwa Polskiego, proceder ten w Galicji był legalny, ale rozprowadzanie tej prasy w Królestwie było już bezprawne. Na omawianym terenie ukazywała się również prasa kobieca, młodzieżowa, harcerska ale były to periodyki efemeryczne.
Prasa konserwatywna
Ten rodzaj prasy w Galicji dzielił się na dwie grupy: krakowską, która była bardziej liberalna i podolacką czyli lwowską. Głównym dziennikiem konserwatystów był krakowski „Czas”. Na początku redagował go Antoni Kłobukowski, potem Michał Chyliński i Antoni Beaupre. Następnie „Czas” został przejęty przez neokonserwatystów. Bali się oni odsunięcia od władzy więc szukali poparcia wśród stronnictw chłopskich oraz stosowali bardziej elastyczną taktykę polityczną. „Ruch Społeczny” skupił wokół siebie grupę neokonserwatystów, z której w 1907r. powstało Stronnictwo Prawicy Narodowej. Organem prasowym tego obozu był miesięcznik społeczno-kulturalny „Przegląd Polski” wydawany przez Stanisława Tarnowskiego w latach 1866 - 1914. Periodyk ten rozprawił się z ideami powstańczymi, na jego łamach ukazywała się w 1869r. słynna „Teka Stańczyka” napisana przez członków Hotelu Lambert Stanisława Tarnowskiego, Stanisława Koźmiana, Józefa Szujskiego i Ludwika Wodzickiego. W latach 1891 - 1895 w Krakowie ukazywał się „Krakus” o nakładzie 500 - 1500 egz. oraz w latach 1907 - 1914 „Rola” o nakładzie 1000 - 6000 egz., która została założona przez Jana Hupkę, wykorzystywana była głównie w celach agitacyjnych podczas kampanii wyborczych. We Lwowie chwilowo „Dziennik Polski” następnie „Gazeta Narodowa” pod redakcją Aleksandra Vogla oraz „Przegląd” redagowany przez Ludwika Masłowskiego stanowiły zaplecze prasowe dla konserwatystów.
Prasa liberalno - demokratyczna
Grupy o orientacji liberalno - demokratycznej władały na poczatku lwowską „Gazetą Narodową”, później „Dziennikiem Lwowskim” aż wreszcie opanowały „Dziennik Polski”. Od roku 1895 periodykiem demokratów stało się „Słowo Polskie” lecz po zakupieniu go przez Ligę Narodową jego miejsce zajął „Wiek Nowy” jako organ Polskiego Stronnictwa Postępowego. W Krakowie natomiast liberałów reprezentował „Kraj” a demokratów „Nowa Reforma”. Na początku wieku XX krakowscy demokraci podzieli się na kilka grup, i tak: Juliusz Leo ze swoimi zwolennikami opanował „Nową Reformę”, natomiast Ludwik Zieleniewski i jego grupa finansował „Nowiny” Ludwika Szczepańskiego. Z kolei „Krytyka” Wilhelma Feldmana stała na pograniczu wpływów demokratycznych i bardziej radykalnych z socjalistycznymi włącznie. Feldman redagował również w Krakowie „Dziennik Poranny” później przekształcony w „Dziennik Krakowski”. Z prasą liberalno - demokratyczna związane są również początki prasy dla kobiet. W 1895r. we Lwowie Paulina Reinschmidt - Kuczalska założyła „Ster”. Jego odpowiednikiem w Krakowie było „nowe Słowo” Marii Turzymy - Wiśniewskiej.
Prasa narodowo - demokratyczna
Zanim pojawiło się w Galicji Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe była już wydawana prasa o zabarwieniu narodowo - demokratycznym. Od 1895r. najpierw we Lwowie potem w Krakowie Roman Dmowski i Jan Ludwik Popławski redagowali „Przegląd Wszechpolski”. Inne czasopisma tej grupy to wydawany w Krakowie od 1896r. „Polak”, w latach 1900 - 1901 lwowski dziennik „Wiek XX” stał się czasopismem Narodowej Demokracji, w 1902r. podobnie stało się z popularnym dziennikiem lwowskim „Słowo Polskie”, które było redagowane przez Zygmunta Wasilewskiego. W 1909r. pojawił się we Lwowie dwutygodnik polityczny „Rzeczpospolita” redagowany przez E. Dubanowicza, Stanisława Stroińskiego i Adama Skałkowskiego. Był to organ działaczy frondujących wobec władz Ligi Narodowej. Pismo to istniało do wybuchu wojny. W Krakowie parę miesięcy przed wybuchem wojny w 1914r. Jan Zamorski zaczął wydawać „Ilustrowaną Gazetę Polską” jako organ narodowych demokratów. Szybko jednak przestała się ona ukazywać z powodu aresztowania jej redaktora zaraz po wybuchu wojny. Dla wsi Narodowa Demokracja przygotowała tygodnik „Ojczyzna” redagowany przez Piotra Panka a następnie Stanisława Rymara. Periodyk ten we Lwowie ukazywał się od 1902r. a w Krakowie dopiero od 1906r. w nakładzie 1000 - 6000 egz.
Prasa chrześcijańsko - socjalna
Głównym organem prasowym katolików w Galicji był krakowski „Głos Narodu”. Jego odpowiednikiem we Lwowie na początku był „Ruch Katolicki” (1897 - 1904), następnie „Przedświt”. Polskie Centrum Ludowe, które reprezentowało ten kierunek polityczny w 1907r. zawładnęło „Dziennikiem Polskim”. Inne czasopisma tego obozu to: „Echo Przemyskie” - związane z kurią, tarnowski „Lud Katolicki” założony i finansowany przez biskupa Leona Wałęgę, który stworzył lokalne stronnictwo chłopskie, „Gazeta Niedzielna” wydawana w latach 1902 - 1918 oraz krakowska „Prawda” ukazująca się w latach 1895 - 1918. Lwowska „Niedziela” oraz krakowska „Prawda” to pisma wydawane z własnej inicjatywy księży. Dla czytelników lepiej wykształconych wydawano we Lwowie „Przegląd Lwowski- dwutygodnik Edwarda Podolskiego, „Kronikę Powszechną” pod redakcją Tedora Jeske-Choińskiego, w Krakowie natomiast od 1884r. ukazywał się miesięcznik „Przegląd Powszechny”. W roku 1913 z inicjatywy kurii krakowskiej powstało Towarzystwo dla Popierania Prasy Katolickiej. Jego bezpośrednim celem była pomoc finansowa dla upadającego „Głosu Narodu” redagowanemu wówczas przez Antoniego Beaupre. Dziennik ten był od 1908r. własnością spółki „Postęp”, w której główną rolę odgrywały udziały kurii. Do roku 1908 był to organ Polskiego Centrum Ludowego a potem Stronnictwa Chrześcijańsko - Społecznego.
Prasa ludowa
Ruch ludowy w Galicji dysponował wieloma tytułami, najbardziej popularne były pisemka ks. Stanisława Stojałowskiego a przede wszystkim „Wieniec” i „Pszczółka” wydawane od 1875r. a w 1911 przejęte przez Narodową Demokrację. Ks. Stojałowski starał się rozbudzić świadomość społeczną chłopów i w związku z tym spotkał się z oporem hierarchii kościelnej i ziemiaństwa. Z tego powodu jego działalność stała się bardzo popularna i to on przygotował grunt pod działalność polityczną ruchu ludowego i jego prasy. „Przyjaciel Ludu” o nakładzie 10 tyś. egz. wydawany od 1889r. we Lwowie a w Krakowie od 1903r. stał się głównym organem ludowców. Początkowo redagował go Bolesław Wysłouch a następnie Jan Stapiński. Od 1913r. po rozłamie Polskiego Stronnictwa Ludowego w Krakowie jego organem prasowym stał się tygodnik „Piast”. Inne czasopisma ruchu ludowego to m.in.: „Kurier Lwowski”- dziennik redagowany przez Wysłoucha, lwowska „Gazeta Ludowa” oraz nowosądecki „Związek Chłopski” organ Polskiego centrum Ludowego. Inteligencja ludowa zaczytywała się w „Gazecie Powszechnej” ukazującej się w Krakowie w latach 1908 - 1910, redagowanej przez Władysława Wąsowicza. Po upadku „Gazety Powszechnej” zastąpił ją założony w 1910r. „Ilustrowany Kurier Codzienny”. Ruch ludowy nie zapomniał o kobietach. Z myślą o nich w Krakowie wydawano „Przodownicę” a we Lwowie ukazywała się „Zorza”, „Zorza Ojczysta” oraz dodawany „Głos Kobiet” do „Kuriera Lwowskiego”.
Prasa socjalistyczna
W dobie popowstaniowej narodziła się w Galicji polska prasa socjalistyczna, wolna od komercyjnych obciążeń, towarzysząc od narodzin robotniczemu ruchowi, jako główny środek przekazu najpierw idei a potem informacji i opinii. Prasa ta najwcześniej narodziła się we Lwowie, poprzedzona kilkoma pismami autentycznego robotniczego ruchu zawodowego. Pierwszym ogólno robotniczym pismem została „Praca” ukazująca się w latach 1878 - 1892 a redagowana przez Józefa Danulika. Jej kontynuacją we Lwowie był „Robotnik” Wydawany przez Antoniego Mańkowskiego w latach 1890 - 1892 a następnie „Siła” w latach 1892 - 1893, „Nowy Robotnik” (1893 - 1896) i znów „Robotnik” ukazujący się do 1899r. Nakłady tych periodyków wahały się od 300 - 1000 egz. We Lwowie wychodził również główny organ młodzieży socjalistycznej „Promień” o nakładach od 400 do 1000 egz. oraz miesięcznik „Światło” redagowany przez Józefa Hudeca.
Z końcem XIX wieku większość prasy socjalistycznej zaczęto drukować w Krakowie. Pierwszy legalny to „Robotnik. Dwutygodnik poświęcony sprawom klas pracujących”, jego redaktorem był Jan Schmiedhausen, wydawany był przez pierwsze dwa miesiące 1884r. a każdy jego numer był konfiskowany. Pierwszym dziennikiem socjalistycznym na terenach polskich był „Naprzód”, który najpierw był dwutygodnikiem, od 1895 tygodnikiem a od 1900 dziennikiem pod redakcją Emila Haeckera. Równie ważnym pismem był tygodnik Zenona Klemensiewicza przeznaczony dla wsi o tytule „Prawo Ludu”, jego nakład wynosił 1000 - 4000 egz. Inne krakowskie pisma socjalistyczne to: satyryczny „Hrabia i Wojtek”, „Kropidło”, „Robotnica” oraz redagowany przez Dorotę Kłuszyńską „Głos Kobiet”. Jerzy Myśliński pisze, że: „W Galicji (a głównie w Krakowie) ugrupowania socjalistyczne z zaboru rosyjskiego wydawały wiele periodyków, przemycanych następnie przez „zieloną granicę”. PPS a potem PPS-Frakcja Rewolucyjna, wydawała w Krakowie od 1903r. teoretyczny i polityczny organ pt. „Przedświt” a następnie „Trybunę” i przez pewien okres „Robotnika”. Działacze PPS-Lewicy redagowali w Krakowie „Myśl Socjalistyczną a SDKPiL wydawała tu w różnych okresach „Czerwony Sztandar”, „Z pola walki”, „Przegląd Socjaldemokratyczny” oraz „Solidarność Robotniczą”. We Lwowie natomiast drukowano „Proletariat” oraz „Placówkę”.
Formy rozpowszechniania prasy
W Galicji w dobie autonomicznej istniały trzy sposoby rozpowszechniania prasy. Jeden z nich to prenumerata pocztowa. Warto zaznaczyć, że czytelnicy mieszkający przy liniach kolejowych otrzymywali dzienniki w dniu wydania a pozostali dopiero następnego dnia. Niektórzy prenumeratorzy woleli odebrać gazetę w administracji, byli tacy, którym goniec dostarczał egzemplarz prosto do domu czy mieszkania. Trzecia forma nabycia prasy to zakup pojedynczych egzemplarzy w tzw. biurach gazetowych. Istniała jeszcze jedna droga dotarcia do czasopism, ale była ona już nie legalna, silnie tępiona przez władze a mianowicie można było dostać prasę u portierów kolejowych lub u ulicznych sprzedawców. Wraz z kolportażem rozwijało się również czytelnictwo. Najczęściej była to lektura indywidualna, przeważała ona w miastach. Prasę można było poczytać jeszcze w lokalach publicznych, głównie w kawiarniach, w restauracjach, u fryzjera itp. Istniały też publiczne lub prywatne czytelnie prasy, gdzie za niewielką opłata były dostępne pisma krajowe jak i zagraniczne. Na wsi najczęściej z braku funduszy na zakup oddzielnego egzemplarza istniało czytelnictwo grupowe. Organizowano wtedy spotkania podczas których czytelnik uczestniczył w zbiorowej lekturze lub wysłuchiwał streszczeń poszczególnych artykułów.
Prasa galicyjska, jako jeden z członów austriackiego systemu prasowego, niewątpliwie wzorowała się na prasie wiedeńskiej. Gazety austriackie dostarczały galicyjskim wiele tekstów w dosłownych przekładach. Nie był to jednak kapitalistyczny model prasy taki jak na zachodzie Europy. Pod koniec XIX w. Zaczęły powstawać tam i rozwijać się informacyjne gazety o charakterze komercyjnym, mniej reprezentujące partie polityczne a bardziej własne kapitalistyczne przedsiębiorstwa czy większe spółki. W Galicji nadal przeważała prasa „opinii”, lecz nie do końca w czystej formie, nie gardzącą dochodami z interesów i akcji reklamowych. Gazety komercyjne, brukowe, wysokonakładowe pojawiły się w Galicji dopiero w ostatnich latach przed pierwszą wojną światową, lecz one również ulegały wpływom różnych partii.
Bibliografia:
Jerzy Myśliński „Zarys historii prasy polskiej. Prasa Galicji w dobie autonomicznej 1867 - 1918” Zeszyt 6, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 1972,
„Historia prasy polskiej” pod redakcją Jerzego Łojka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1976,
Jerzy Łojek, Jerzy Myśliński, Wiesław Władyka „Dzieje prasy polskiej”, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1988,
Jerzy Jarowiecki „Prasa lwowska w latach 1864 - 1918”, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2002,
„Kraków - Lwów: książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX w.” pod redakcją Jerzego Jarowieckiego, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2002.
Jerzy Myśliński „Zarys historii prasy polskiej. Prasa Galicji w dobie autonomicznej 1867 - 1918”, zeszyt 6
Tamże
„Historia prasy polskiej” pod redakcją Jerzego Łojka
Tamże
Jerzy Myśliński „Zarys historii prasy polskiej. Prasa Galicji w dobie autonomicznej 1867 - 1918”, zeszyt 6
- 9 -