Historia powszechna 1918 1945 zagadnienia do egzaminu


1. Bilans I wojny światowej

2. Programy pokojowego uregulowania świata przed konferencją paryską

W 1918 na posiedzeniu obu izb Kongresu USA prezydent Wilson ogłosił 14 - punktowy program, dotyczący:

W połowie 1918 państwa centralne zwróciły się do prezydenta Wilsona z propozycjami pokojowymi, prezydent podjął rozmowy, bez konsultacji z sojusznikami. Warunki te zostały przyjęte przez Niemcy w X 1918, w XI przez Austrię, w XI abdykował cesarz Wilhelm II, a 11 XI 1918 nowy rząd niemiecki podpisał zawieszenie broni w wagonie kolejowym w pobliżu Compiegne:

3. Traktaty pokojowe z państwami pokonanymi w I W. Ś. (Niemcy, Bułgaria, Austria i Węgry)

Postanowienia konferencji paryskiej

W I 1919 w Paryżu zaczęła się konferencja pokojowa, której celem było ułożenie powojennego ładu na świecie (zwanego ładem wersalskim). Przed konferencją doszło do sporów między Francją, WB a USA. Francja dążyła do przodującej roli w Europie i zapewnienia sobie bezpieczeństwa przed Niemcami poprzez rozdzielenie ich terytorium i maksymalne osłabienie. WB postulowała podział kolonii niemieckich, przy jednoczesnym ich nie osłabianiu (nie chciała dopuścić do wzmocnienia Francji). USA dążyły do wzmocnienia swojej pozycji jako mocarstwa, postulowały utworzenie Ligi Narodów, nie chciały zbytniego wzmocnienia Francji kosztem Niemiec.

Obradowali przedstawiciele 27 państw (bez Rosji Radzieckiej), najważniejszy. głos miały: USA, Ang., Fran., Wł. i Japonia, po 2 przedstawicieli tych państw weszło do Rady Dziesięciu, kierowniczej instancji gremium. Personalnie najwięcej do powiedzenia mieli Wilson, David Lloyd George (premier WB), Georges Clemenceau (premier Francji) i Vittorio Orlando (premier Wł.), była to tzw. Rada Czterech. Pierwszy traktat pokojowy z Niem. podpisano w Wersalu 28 VI 1919:

Powst. Liga Narodów, która kontrolowała Zagłębie Saary; pod opieką miała Wolne Miasto Gdańsk i okręg Kłajpedy (zajęty przez Litwę w 1923)

Traktat pokojowy w Saint- Germain

Traktat z Austrią podpisano 10 IX 1919 w Saint-Germain-en-Laye pod Paryżem:

Traktat pokojowy w Neuilly

Na podstawie traktatu z 27 XI 1919 w Neuilly-sur-Seine Bułgaria:

Traktat pokojowy w Trianon

4 VI 1920 podpisano traktat w Węgrami w Trianon:

4. Powstanie i zadania Ligi Narodów.

Częścią traktatu wersalskiego był statut Ligi Narodów, w I 1919 uchwalono, że statut ten zostanie włączony do wszystkich traktatów pokojowych. Powołano specjalną komisję (przedstawiciele 14 krajów), która miała opracować statut i zasady organizacyjne, przewodniczącym został Wilson. Po wielu debatach 28 IV 1919 plenum konferencji pokojowej zatwierdziło projekt Ligi. Była to organizacja powołana w celu stworzenia systemu bezpieczeństwa, warunków pokojowego rozwiązywania konfliktów oraz rozbrojenia. Liga sprzeciwiała się każdej wojnie i zobowiązana była podjąć wszelkie kroki do zapewnienia pokoju. W razie sporów w łonie Ligi zainteresowani powinni powierzyć sprawę Trybunałowi Rozjemczemu lub Radzie.

Założycielami Ligi były państwa walczące przeciw państwom centralnym i nowo powstałe (Czechosłowacja, Polska, Jugosławia). Drugą grupę stanowiły państwa zaproszone do natychmiastowego wstąpienia (m.in.. Argentyna, Chile, Szwecja, Szwajcaria). Do trzeciej grupy zaliczono pozostałe państwa.

Aby zostać przyjętym potrzebna była zgoda 2/3 Zgrom. Ogólnego i jednomyślna uchwała Ligi.

Najważniejszą nominalnie władzą było Zgrom. Ogólne delegatów, zbierające się co roku i podejmujące decyzje jednomyślnie, każde państwo miało 1 głos i 3 delegatów.

Ważniejsza była Rada Ligi z siedzibą w Genewie, składająca się z członków stałych (USA, Ang., Fran., Wł., Jap.) i wybranych na rok przez Zgrom.

Stale działającym organem Ligi był Sekretariat, sekretarzami i ich zastępcami byli Anglicy i Francuzi. Pakt Ligi liczył 26 artykułów, językiem urzędowym Ligi były fr. i ang., siedzibą Genewa.

Przy Lidze powstał Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

Liga miała zbyt małe kompetencje, aby przeciwstawić się polityce wielkich mocarstw. Stanowiła jednak forum wymiany poglądów, dawała możliwość pokojowych rozstrzygnięć sporów między małymi i średnimi państwami, chroniła mniejszości narodowe.

5. Rozpad sułtańskiej Turcji. Traktaty w Sevres i Lozannie.

10 VIII 1920 w Sevres pod Paryżem z Turcją podpisano traktat pokojowy:

Większość społeczeństwa tur. nie zgadzała się z upokarzającym traktatem, zaczął się ruch narodowy, kierowany przez Kemala Paszę (otrzymał tytuł „ojca Turków”). Toczyła się wojna grecko-tur. 1919-1922, Grecy ponieśli klęskę.

Kemal uregulował stosunki z Rosją, zawarto traktat w Moskwie w III 1921 r., Turcja dostała tereny graniczne - m.in. Kars i Ardahan Grecy ponieśli klęskę,

09 IX 1922 zniesiono sułtanat w Turcji, pierwszym prezydentem został Kemal Pasza.

Rosja Radziecka w X 1922 wystąpiła z propozycją zwołania konferencji międzynarodowej rozstrzygającej sprawy tureckie. Rozpoczęła się konferencja w Lozannie trwająca 20 XI 1922 - 24 VII 1923. uczestniczyły w niej: WB, Francja, Wł., Jap., Grecja, Rumunia, Jugosławia, Turcja.

Traktat pokojowy podpisano 24 VII 1923 w Lozannie. Traktat przywracał Turcji całkowitą suwerenność w Azji Mn., Konstantynopolu, Tracji Wsch., na Imbros i Tenedos

6. Powstanie nowych państw w Europie po I wojnie światowej.

Rozpad Austro-Węgier

Czechosłowacja

W X 1918 Praski Komitet Narodowy proklamował utworzenie niezawisłej państwa czechosłowackiego, 30 X taką deklarację wydali Słowacy. 14 XI Komitet przekształcił się w Tymczasowe Zgr. Narodowe i proklamował Republiką Czechosłowacką (prezydent Tomas Masaryk).

Królestwo SHS

29 XI 1918 Rada Narodowa (organ przedstawicielski wszystkich Słowian płd w A-W) ogłosiła oddzielenie wszystkich prowincji południowosłowiańskich od A-W. Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy połączyli się w królestwo SHS (od 1929 r. - Jugosławia).

Węgry

W X 1918 rozpoczęła się rewolucja na Węgrzech, powstał koalicyjny rząd (na czele Mihaly Karolyi). W XI 1918 oficjalnie została obalona władza Habsburgów, Węgry obwołano republiką.

W III 1919 Karolyi ustąpił, władza w rękach komunistów z Belą Kunem na czele. Powstała Węgierska Republika Rad.

W VII 1919 władza rad rozbita. Władzę pełnił z tytułem regenta Miklos Horthy.

A-W przestały istnieć, ich miejsce zajęły nowe państwa: Austria (ukonstytuowanie się nowej Republiki Niemieckoaustriackiej nastąpiło 12 XI 1918), Węgry, Czechosłowacja, Królestwo SHS, poszczególne części otrzymała Rumunia (Siedmiogród) i Polska (Galicja).

15 XI 1917 została ogłoszona deklaracja praw narodów Rosji, która dawała wszystkim nie rosyjskim narodom podbitym przez rządy carskie prawo do samostanowienia.

Ukraińska Republika Ludowa: pierwsi skorzystali z tego Ukraińcy, ogłaszając w Kijowie 20 XI 1917 utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej, a 22 I 1918 całkowite oddzielenie się od Rosji.

Finlandia: następni ogłosili niepodległość Finowie deklaracją w Helsinkach 06 XII 1917.

Litwa: nacjonaliści litewscy ogłosili 16 II 1918 utworzenie państwa litewskiego.

Estonia: 24 II 1918 z deklaracją niepodległości wystąpili Estończycy w Tallinie (wtedy Rewel).

Łotwa: Łotysze ogłosili niepodległość dopiero 18 XI 1918.

Białoruska SRR: utworzenie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej proklamowano 01 I 1919 w Mińsku.

Islandia: 01 XII 1918 powstało jeszcze jedno nowe państwo - Islandia, która była kolonią duńską, ale rząd duński przyznał jej samodzielność w unii realnej z Danią.

7. Sytuacja po I wojnie światowej na Dalekim Wschodzie. Polityka zagraniczna USA i Japonii. Konferencja waszyngtońska 1922.

Po I w. św. wzrosła pozycja i wpływy USA, czego efektem było dążenie do nowego podziału świata. Przeciwstawiała się temu WB. Państwa te rywalizowały o dominia ang., monopole USA walczyły z ang. na rynkach Kanady, Australii i Nowej Zelandii. USA zaczęły wypierać WB z Ameryki Płd. Państwa te rywalizowały także w Chinach, gdzie WB realizowała hasło podziału tego kraju na „strefy wpływów”, zaś USA - „otwartych drzwi”.

Coraz bardziej zaostrzały się stosunki USA z Japonią. Japonia w czasie I w. św. wzmocniła swoja pozycję na Dalekim Wsch, na mocy traktatu wersalskiego otrzymała przywileje i obszar dzierżawiony dotąd przez Niemcy. Coraz skuteczniej też usuwała z rynku chińskiego Anglików i Amerykanów.

USA nie mogły jednak oficjalnie wystąpić przeciw Jap., gdyż ta nadal prowadziła zbrojną interwencję antyradziecką na Dalekim Wsch.

Sojusznikiem Jap. była WB, związana z nią układem przedłużonym w 1911 r. na 10 lat. Po I w. św. układ był wymierzony przede wszystkim w USA (wcześniej przeciw Rosji i Niem.). celem dyplomacji USA było więc zerwanie tego układu. Wbrew umowie Jap. stopniowo przekształciła się w rywala WB, gł. w Chinach. Wszystkie te okoliczności skłoniły USA do wystąpienia z wnioskiem o zwołanie konferencji międzynarodowej w celu rozpatrzenia problemów Oceanu Spokojnego i Dalekiego Wsch. oraz ograniczenia zbrojeń morskich.

Konferencja w Waszyngtonie XI 1921 - II 1922

Jako dopełnienie konferencji pokojowej paryskiej traktowana jest Konferencja waszyngtońska. Uczestniczyły w niej: USA, WB, Fran., Jap., Wł., Belgia, Holandia, Portugalia, Chiny, dominia ang. i Indie (w sumie 14 państw).

XII 1921 USA, WB, Fran., Jap. podpisały układ dotyczący ich posiadłości na Oceanie Spokojnym - wzajemna gwarancja bezpieczeństwa tych terenów; postanowienie, że po ratyfikacji tego układu moc utraci sojusz WB z Jap. „Układ czterech” był umową o podziale sfer wpływów na Pacyfiku.

II 1922 został podpisany tzw. „traktat pięciu mocarstw” (USA, WB, Fran., Jap., Wł.) o ograniczeniu zbrojeń. Państwa zobowiązały się nie budować okrętów liniowych o wyporności ponad 35 tys. ton (taka była maks. przepustowość Kanału Panamskiego), wprowadzono zakaz budowy baz morskich na Pacyfiku. Do ograniczenia zbrojeń morskich dążyły USA, chciały zlikwidować przewagę WB (która już zaczęła budować okręty o wielkim tonażu). WB zgodziła się ze względu na trudności finansowe w związku z wyścigiem zbrojeń.

Chiny odmówiły podpisania traktatu wersalskiego, ponieważ dawne posiadłości niem. na ich terenie przekazano Jap., żądano ich zwrotu, co poparły USA. 04 II 1922 przedstawiciele Jap. i Chin podpisali w Waszyngtonie układ, na mocy którego Chiny odzyskały Szantung, kolej Cingtao - Cinan (ale rekompensata dla Jap., równa wartości kolei), dawne niem. kopalnie węgla i rud żelaza przeszły pod zarząd jap. - chiński. Oprócz tego Jap. musiała zrezygnować z niektórych żądań narzuconych Chinom w 1915 r. (np. utrzymywanie swoich doradców i instruktorów).

06 II 1922 podpisano „traktat dziewięciu państw” (USA, WB, Fran., Jap., Wł., Belgia, Holandia, Portugalia, Chiny) - zobowiązanie do poszanowania suwerenności, nietykalności terytorialnej i adm. Chin, przestrzeganie zasady „otwartych drzwi”, czyli równości wszystkich w Chinach. W rzeczywistości traktat ten przypieczętował porozumienie mocarstw o wspólnej grabieży Chin, podpisano też porozumienie utrwalające obcy nadzór nad komorami celnymi Chin.

Konferencja ta była sukcesem i uznaniem wzrostu pozycji USA, które wymusiły na WB rezygnację z zasady „Two Powers Standard” (flota ang. równa flocie 2 największych państw), i ustępstwa na Japonii.

8. Rewolucje w Niemczech i na Węgrzech 1918 - 1919.

Niemcy

Na jesieni 1918 klęska Niemiec była przesadzona. Dowództwo floty zdecydowało podjąć próbę wydania bitwy flocie brytyjskiej. Marynarze odmówili i w X. 1918 opanowali poszczególne porty. Zaczęły powstawać rady delegatów robotniczych i żołnierskich.

9 XI 1918 abdykował cesarz Wilhelm II. Powstała Rada Komisarzy Ludowych, mająca pełnić rolę rządu; 11 XI 1918 podpisali rozejm.

W wyniku traktatu wersalskiego Niemcu utraciły całe kolonię, część terytorium, armia niem. została zredukowana do 100 tys., płacono reparacje wojenne. Dodatkowo Niem. nie zostały włączone do Ligi, nie liczyły się na arenie międzynarodowej, uznano je odpowiedzialne za wybuch wojny. Te straty materialne połączone z poczuciem klęski i obciążeniami wojennymi, zraniona duma narodowa wytworzyły negatywne nastawienie wobec traktatu, który nazwano dyktatem.

W I 1919 r. odbyły się wybory do Zgrom. Narodowego, zwycięstwo odniosły partie środka, socjaliści, demokraci i Centrum (razem ponad 78% głosów). W II zebrało się Zgr. w Weimarze, powołało przywódcę SPD Friedricha Eberta na prezydenta Rzeszy. Powołano 28-osobową komisję do uchwalenia konstytucji. Uchwalono konstytucję 14 VII, która ogłosiła Niemcy republiką związkową; Powstała Republika Weimarska. Podstawą ustroju były rządy parlamentarne (rząd, aby uzyskać większość, musiał tworzyć koalicje, ze względu na system wielopartyjny). Niemcy podzielono na 35 okręgów wyborczych. Prezydent, wybrany w powszechnym głosowaniu, powoływał kanclerza i dowództwo wojskowe, mógł rozwiązać parlament. Krajom niem. pozostawiono sądownictwo, oświatę, policję, kościół. Rada Związkowa zmieniła nazwę na Rada Państwa, w której reprezentowane były poszczególne kraje.

Węgry

W X 1918 rozpoczęła się rewolucja na Węgrzech, powstał koalicyjny rząd (na czele Mihaly Karolyi). W XI 1918 oficjalnie została obalona władza Habsburgów, Węgry obwołano republiką. Konflikty z państwami koalicji, do których należały Rumunia i Serbia, które uważały Węgry za państwo pokonane w I W.Ś. i dążyły do zdobycia terytoriów kosztem Węgier.

Na Węgry powrócili jeńcy z Rosji, którzy przeżyli tam rewolucję. Zaczęły powstawać Rady Delegatów.

W III 1919 Karolyi ustąpił, władza w rękach komunistów z Belą Kunem na czele. Powstała Węgierska Republika Rad. Terror wobec przeciwników. Ogłoszono nacjonalizacje przemysłu i ziem.

W VII 1919 władza rad rozbita. Władzę pełnił z tytułem regenta Miklos Horthy.

10. Sytuacja w międzynarodowym ruchu robotniczym w l. 1918-1923. Odbudowa II Międzynarodówki, Międzynarodówka Komunistyczna, Międzynarodówka dwa i pół, Socjalistyczna Międzynarodówka Robotnicza.

W wyniku Rewolucji Październikowej i wrzenia rewolucyjnego w wielu krajach nastąpiło różnicowanie się poglądów w międzynarodowym ruchu robotniczym. Następstwem było wyłanianie się w l. 1918-1919 patii komunistycznych, które przyjmowały programy rewolucyjno - internacjonalistyczne (Argentyna, Austria, Holandia, Finlandia, Litwa, Estonia, Ukraina, Polska, Niemcy, USA). Powodowało to wzmocnienie sił i zasięgu partii, ale także konieczność ujednolicenia programu, czyli powołanie nowej Międzynarodówki (Komunistycznej - MK) (II M. popierała państwa centralne i dlatego tej funkcji nie mogła pełnić).

Pierwsza narada odbyła się w Piotrogrodzie w I 1918 z inicjatywy Lenina. Podjęto decyzję o zwołaniu międzynarodowej konferencji dla partii lub odłamów socjaldemokratycznych, które popierały rewolucję. Wyłoniono też Biuro Międzynarodowe, które miało przygotować zjazd. Idee i zadania MK były propagowane głównie przez Rosyjską Komunistyczną Partię Bolszewicką.

Przygotowania trwały ponad rok. MK została powołana w Moskwie przez Kongres Założycielski, który obradował 02- 06 III 1919. Władzę wykonawczą pełnił Komitet Wykonawczy, który miał kierować bieżącymi problemami i przygotowywać kolejne zjazdy. Poszczególne partie stały się sekcjami MK. Pierwszy KW MK - Austria, Niem., Bułgaria, Rosja, Rumunia, Węgry, przewodniczący KW - G. Zinowiew. Cele MK - rewolucja socjalistyczna, dyktatura proletariatu, nacjonalizacja.

Niebawem przed MK stanęło wiele problemów: kierowanie ruchem rewolucyjnym, utrzymanie jednolitego charakteru MK. W wielu krajach partie socjaldemokratyczne były silniejsze od partii komunistycznych, aby utrzymać wpływy wypowiedziały walkę komunistom. Z kolei komuniści liczyli na zwycięstwo rewolucji i odrzucało możliwość współpracy z socjaldemokracją.

Problemom tym poświęcono II Kongres - od 19 VII do 07 VIII 1920 w Moskwie i Piotrogrodzie. Oceniono sytuację międzynarodową i opracowano główne zadania ruchu komunistycznego.

Przywódcy reformistycznych partii socjaldemokratycznych usiłowali odbudować II Międzynarodówkę, w dużym stopniu skompromitowanej przed I wojną światową i podczas jej trwania. Czynnikami pobudzającymi do działania były: zwycięstwo rewolucji w Rosji i zabiegi zmierzające do utworzenia Międzynarodówki Komunistycznej (MK).

Odbudowa II Międzynarodówki

W celu reaktywowania II Międzynarodówki zwołano w Bernie konferencję (2 II-10 II 1919 r.) z udziałem 26 państw, reprezentowanych przez 16 delegatów. Generalna ocena wydarzeń w Rosji była negatywna, jednak ze względu na duże poparcie rewolucji przez robotników na świecie nie zdecydowano się na jawne potępienie.

Konferencja berneńska nie napiętnowała partii socjaldemokratycznych, które opowiedziały się w przeszłości za działaniami wojennymi, poparła idee utworzenia Ligii Narodów i podjęła uchwałę o odbudowie II Międzynarodówki. Postanowiono także reaktywować Międzynarodówkę Związków Zawodowych. Powołano ją na konferencji w Amsterdamie (28 VII 1919 r.), gdzie przyjęła nazwę Międzynarodówki Amsterdamskiej.

W dniach 1-10 X 1919 r. w Lucernie doszło do kolejnego spotkania socjalistów. Wzięło w nim udział 40 delegatów z 21 państw. Prawica opowiedziała się za uznaniem traktatu wersalskiego z pewnymi poprawkami. Centryści, stanowiący mniejszość, ocenili układ negatywnie. Rozbieżności stanowisk, także wśród delegatów prawicowych, dotyczyły przede wszystkim stosowania zasady etnograficznej przy ustalaniu granic, jak i stosunku do rewolucji, władzy rad i obcej interwencji w Rosji. Centryści potępili akcję zbrojną przeciw temu państwu, sprzeciwili się również reaktywowaniu II Międzynarodówki, jeżeli nie zostaną z niej usunięci działacze, którzy w czasie wojny zdradzili interesy klasy robotniczej. Po tej konferencji, niektóre partie socjaldemokratyczne, m.in. Austrii, Niemiec, Norwegii, Szwajcarii i Italii zerwały związki z II Międzynarodówką.

W wyniku powstania MK i odłącznie się od II Międzynarodówki partii centrowych w jej łonie pozostały organizacje o charakterze wyraźnie prawicowym. Zwołały one X Kongres Międzynarodówki w Genewie (31 VII-5 VIII 1920 r.). W czasie obrad dyskusje toczyły się wokół traktatu wersalskiego i Ligi Narodów, odpowiedzialność za wybuch wojny, uspołecznienia środków produkcji i systemu socjalizmu społecznego, a także odbudowy II Międzynarodówki. Zdecydowano się wówczas na przeniesienie jej biura z Brukseli do Londynu oraz na rozpoczęcie dyskusji przede wszystkim z partiami centrum, które po akceptacji uchwał X Kongresu uzyskać miały prawa członkowskie. W sprawie uspołecznienia środków produkcji przyjęto zasadę nacjonalizacji z pełnym odszkodowaniem.

W wyniku powstania MK i odbudowy II Międzynarodówki w ruchu robotniczym zarysowały się dwa przeciwstawne sobie nurty: rewolucyjny i prawicowo-reformistyczny. Poza nimi istniała grupa robotniczych, reprezentujących stanowisko pośrednie.

Z inicjatywy Niezależnej Partii Pracy (Anglia) i Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec postanowiono powołać własną organizację międzynarodową. Pierwsze robotnicze spotkanie odbyło się w Berlinie (5-7 XII 1920 r.). Uczestniczyli w nim przedstawiciele z ugrupowań centrowych. W manifeście: „Do partii socjalistycznych wszystkich krajów” poddano krytyce zarówno lewicę rewolucyjną jak i prawicę międzynarodowego ruchu robotniczego.

Konferencja założycielska odbyła się we Wiedniu (22-27 II 1921 r.). Obecne na niej były partie, jak i grupy socjaldemokratów przebywających na emigracji (z Rosji i z Węgier), zaś rolę wiodącą pełniły: Niezależna Partia Pracy, USDP (Niemcy) i Socjaldemokratyczna Partia Austrii. Powołano wówczas Międzynarodową Wspólnotę Pracy Partii Socjaldemokratycznych, zwaną Międzynarodówką Wiedeńską.

11. Próby wzmocnienia ładu wersalskiego. Konferencje w San Remo i Spa w 1920.

12. Problem odszkodowań wojennych. Konf. w San Remo, Spa, Genui i Hadze.

Konferencja w San Remo

W Turcji wybuchła walka wyzwoleńcza przeciwko obcej interwencji, na czele buntu stanął Kemal Pasza. Bojowość Turków zagroziła systemowi mandatów na tym terytorium. W walce z powstańcami tureckimi WB potrzebowała pomocy Francji.

W tym celu została zwołana w dniach 19-26 IV 1920 r. konferencja w San Remo, w której uczestniczyli przedstawiciele: Fran., WB, Wł., Jap., a w charakterze obserwatora USA. W części obrad wzięli udział reprezentanci Grecji i Belgii.

Na konferencji zatwierdzono mandat WB nad Irakiem i Palestyną. W sporze o Syrię WB zgodziła się na okupację tego kraju przez Francję. 24 IV zostało zawarte fr.-ang. porozumienie w sprawie ropy naftowej, którego istota sprowadzała się do wykorzystania pól naftowych na Bliskim Wschodzie i w Rumunii. Mosul w Iraku został przy WB, która gwarantowała Francji 25% przyszłego wydobycia w tym rejonie.

Za ustępstwa Francji na Bliskim Wsch. WB przyrzekła jej pomoc w rozstrzyganiu problemów europejskich. Efektem tego było odmówienie przez Radę Najwyższą Ententy prośbie Niemiec na zgodę na podwojenie stanu liczebnego armii niem. i skierowanie przeciw nim zarzutu nie wypełniania klauzul wojskowych traktatu wersalskiego oraz nie wywiązywanie się ze zobowiązań reparacyjnych.

Konferencji w Spa

5-16 VII 1920 odbyła się w Spa (W Belgii) konferencja poświęcona 2 problemom: rozbrojenie Niemiec i odszkodowania wojenne. Wbrew traktatowi wersalskiemu Niemcy utrzymały 200 tys. armię oraz zbyt dużą ilość broni. Delegaci niemieccy (minister spraw wojskowych Otto Gessler, naczelny dowódca Reichswehry gen. Hans von Seeckt) tłumaczyli ten stan nastrojami rewolucyjnymi i domagali się odroczenia klauzul wojskowych do 1 X 1921. Sojusznicy żądali jednak rozwiązania organizacji paramilitarnych, likwidacji nadwyżek uzbrojenia, zmniejszenia armii. Do 01 X 1920 pozwolono na 150 tys. armię, ale do 1 I 1921 Niemcy miały już mieć 100 tys. armię.

Niemcy do 1 V 1921 mieli wypłacić 20 mld marek (odszkodowania), z kwoty tej wpłynęło dopiero 8 mld marek. Niemcy nie wywiązali się też z dostaw węgla, ale wobec groźby kroków militarnych, podpisali protokół przewidujący dostawę 2 mln ton węgla miesięcznie.

Ustalono także podział łupów: Francja miała otrzymać 52% ogólnej sumy reparacji, WB - 22%, Włochy - 10%, Jap. i Portugalia - 0,75%, Belgia - 8%, Rumunia i Jugosławia - 6,5%.

Problemami reparacji zajmowano się na wielu jeszcze konferencjach, rezultatem czego było ustalenie górnej granicy niem. odszkodowań na kwotę 132 mld marek w złocie (której Niemcy nigdy nie zapłacili).

Konferencja w Genui i Hadze

Choć minęły 3 lata od zakończenia wojny, to nadal trwał chaos gospodarczy, brak było rynków zbytu dla państw nie wyniszczonych wojną, rosła liczba bezrobotnych. Potrzebna była współpraca między Rosją Radziecką a krajami kapitalistycznymi. Z inicjatywą zwołania międzynarodowej konferencji ekonomicznej wystąpiła Rosja w nocie z 28 X 1921. Na początku I 1922 w Cannes obradowała Rada Najwyższa Ententy, która 6 I 1922 przyjęła uchwałę o zwołaniu konferencji gospodarczej.

WB i Francja przez konferencją sformułowały 6 żądań wobec Rosji: spłata długów, zwrot cudzoziemcom znacjonalizowanego mienia lub rekompensata, zniesienie monopolu państwowego na handel zagr., zmiana ustroju społeczno - politycznego, bez której niemożliwa jest odbudowa gospodarki Rosji.

17 III 1922 Polska, Łotwa, Estonia i Finlandia podpisały na 5 lat porozumienie - państwa te nie miały zawierać żadnych umów wymierzonych w sygnatariuszy. Powstał tzw. blok północno - bałtycki (z inicjatywy Francji), który miał realizować interesy Francji, tak jak Mała Ententa.

Rosja zaproszenie do Genui odebrała jako sukces, 29 III 1922 podpisała w Rydze umowę z Polska i Estonię o współpracy gospodarczej i wzajemnym bezpieczeństwie (przerwanie frontu antyradzieckiego).

Konferencja została zwołana w Genui od 10 IV - 19 V 1922 r., wzięło w niej udział 29 państw eur. i 5 dominiów ang., USA tylko w roli obserwatora. Delegacją fran. kierował minister sprawiedliwości Barthou, ang. - premier Lloyd George, wł. - premier Facta, niem. - kanclerz Wirth i msz Rathenau, pol. - msz Konstanty Skirmunt i robót publicznych Gabriel Narutowicz, czechosł. - msz E. Benesz, ros. komisarz spraw zagr. Gieorgij Cziczerin.

Konferencja 11 IV podzieliła się na 4 komisje: polityczną, finansową, ekonomiczna i transportową.

Dominowały akcenty gosp., stwierdzono ogólnie złą sytuację gosp. we wszystkich krajach, apelowano o współpracę. Doszło do sporu między krajami Zach., które żądały uznania i spłaty długów zaciągniętych przez Rosję, a Rosją, która przeciwstawiała temu żądanie odszkodowania za straty poniesione wskutek interwencji kontrrewolucyjnej. Konferencja utknęła w martwym punkcie, wobec niemożności pogodzenia obu żądań. 18 V 1922 plenum komisji politycznej przyjęło uchwałę o zwołaniu 26 VI w Hadze 2 narad: jednej z udziałem Rosji i drugiej bez niej, dla rozwiązania problemów finansowych Rosji z innymi państwami. 19 V uchwała została potwierdzona.

Spotkanie w Hadze trwało 15 VI - 20 VII 1922. Wzięły w niej udział te same państwa, ale bez Niemiec. Od Rosji żądano: spłaty długów poprzednich rządów, zwrotu znacjonalizowanego mienia cudzoziemcom, rezygnacji z monopolu w handlu zagr., miało to być warunkiem przyznania Rosji kredytów. Rosja odrzuciła żądanie zwrotu mienia (proponowała koncesję na przedsiębiorstwa), domagała się kredytów na 3 lata i dobrowolnego nimi zarządzania, w zamian gotowa była spłacić długi przedwojenne, ale bez %.

WB i Wł. Chciały przyjąć te warunki, sprzeciwiła się Francja, a takżę USA( obawiały się, że anulowane zostaną długi Europu w USA).

Konferencja haska zakończyła się 20 VII, i jak konferencja genueńska, nie dała efektów.

Konferencja w Genui nie przyniosła Francji konkretnych korzyści ani w sprawie reparacji od Niem, ani w sprawie wierzytelności wobec Rosji (w dalszym ciągu Fran. była nieufna wobec Rosji Radzieckiej).

13. Kwestia reparacji niemieckich 1923-1932 (okupacja Zagłębia Ruhry, Plan Dawesa, Plan Younga, nowe konferencje w Hadze i Lozannie).

Okupacja Zagłębia Ruhry

Sytuacja gospodarcza w Niem. była zła (niska produkcja, inflacja, dezorganizacja handlu, koncentracja produkcji i kapitału - powstały olbrzymie koncerny, malały dochody warstw średnich). Również rolnictwo przechodziło kryzys. Wszystko to powodowało nie wywiązywanie się Niem. ze zobowiązań reparacyjnych, którym przeciwne były koła nacjonalistyczne oraz wielkoprzemysłowe (domagały się zaprzestania „polityki wypełniania” traktatu wersalskiego).

Stanowisko to było na rękę Francji, która szukała pretekstu do okupacji Zagłębia Ruhry, która zaczęła się 11 I 1923 r., powodem było niedotrzymanie przez Niemcy terminu dostaw węgla i drzewa. Francję poparła tylko Belgia. Okupacja miała na celu całkowite wyegzekwowanie odszkodowań. W odpowiedzi w Zagłębiu wybuchł strajk powszechny, stanęły koleje i praca w kopalniach. Strajkującym rząd niem. przekazywał zasiłki finansowe, organizacje nacjonalistyczne zaczęły prowadzić akcje sabotażowe. Była to tzw. strategia „biernego oporu”, rząd niemiecki liczył na osłabienie Francji.

WB i USA liczyły na osłabienie zarówno Francji, jak i Niemiec, które będą zmuszone prosić o pomoc.

Okupacja w Zagłębiu zaostrzyła sytuację w Niemczech, upadł rząd W. Cuno, nowym kanclerzem został Gustaw Stresemann. Panował chaos gospodarczy, zaostrzyły się konflikty społeczne. Burżuazja przygotowywała się do wystąpienia przeciw klasie robotniczej. Rząd szukał dróg porozumienia z Francją. 27 IX 1923 zrezygnowano z biernego oporu. Stresemann otrzymał specjalne pełnomocnictwa, wprowadził stan oblężenia, wydał zakaz strajków, zniósł 8-godz. dzień pracy. Zryw 1923 roku zakończył się klęską klasy robotniczej.

W VII, VIII 1924 na obradach w Londynie zdecydowano się na przyjęcie planu Dawesa, ale Niem. musiały zgodzić się na generalną kontrolę wykonywania przez Rzeszę zobowiązań w sprawie rozbrojenia. Francja z kolei wycofała się z Zagłębia Ruhry. Równocześnie banki zach. udzieliły Niem. pożyczek (20-25 mld marek), które umożliwiły modernizację przemysłu, rozbudowę floty handlowej, zwiększenie eksportu, z nich też spłacono reparacje. W VIII 1925 r. ostatnie oddziały fr. i belg. opuściły Zagłębie.

Plan Dawesa

Okupacja Zagłębia przyczyniła się do pogorszenia sytuacji Niemiec: dalszy spadek produkcji, wzrost inflacji. Również sytuacja we Francji uległa pogorszeniu, posiadanie Zagłębia nie przyniosło oczekiwanych efektów, wręcz odwrotnie. Rząd francuski zmuszony był do zgody na zwołanie międzynarodowego komitetu.

Z inicjatywy prezydenta USA Coolidge`a 30 XI 1923 powołano 2 komisje ekspertów, przewodniczącym pierwszej był przedstawiciel amer. finansistów Charles Dawes, jego zadaniem było opracowanie metod stabilizacji budżetu i waluty niem. Druga komisja (przewodniczący Mac - Kenn) miała ustalić wielkość kapitału niem. przekraczającego granice i znaleźć drogi jego powrotu.

Dawes opracował 9 IV 1924 obliczony na 5 lat projekt (zwany planem Dawesa), wg którego Niem. miały płacić roczne raty od 1 do 2,5 mld marek w złocie. Suma 132 mld marek w złocie nie została zmieniona, miała być spłacona w ciągu 60 lat (do 1988). Osiągnięcie równowagi waluty miało nastąpić dzięki pożyczce w wysokości 800 mln marek w złocie, głównie od USA. Zabezpieczenie tych spłat miało polegać na hipotece nałożonej na niem. koleje, cła, wpływy podatkowe. W celu zapobieżeniu inflacji plan przewidywał ustanowienie kontroli międzynarodowej nad przelewem sum reparacyjnych, budżetem Niemiec, walutą i systemem kredytowym.

Plan ten został zatwierdzony przez międzynarodową konferencje w Londynie, która trwała od 16 VII do 16 VIII 1924. Uczestniczyli w niej: WB, Fran., Wł., Jap., Belgia, Portugalia, Grecja, Rumunia, USA nie brały oficjalnego udziału, ich reprezentanci mieli ograniczone pełnomocnictwa. 16 VIII plan Dawesa został przyjęty. Oznaczało to klęskę polityki Francji, gdyż nie jej a USA przypadła rola w rozwiązaniu kwestii reparacyjnych.

Plan Younga

W 1928 Anglia, Francja, Japonia, Italia, Belgia i Niemcy porozumiały się w sprawie powołania komitetu rzeczoznawców, którego przewodniczącym został Amerykanin Owen Young. Prace rozpoczęto 9 II 1929 r. w Paryżu. Przedstawiciele Niemiec domagali się znacznego zmniejszenia obowiązkowych płatności. Popierały ich USA. W końcu Young zaproponował własny plan, który w 1929 r. został przyjęty przez komitet.

Tzw. plan Younga eliminował całkowicie postanowienia planu Dawesa, zaaprobowano na konferencji 12 państw w Hadze (6-31 VIII 1929 r.; I 1930 r.). Plan określał ogólną sumę reparacyjną na 113.9 mld marek. Spłaty roczne ustalono na 37 lat po ok. 2 mld marek rocznie. Po upływie tego terminu należność mogła ulec rewizji lub nie. Odszkodowania miały być pokrywane wyłącznie z dochodów linii kolejowych i z budżetu państwowego. Zniesiono potrącenia od zysków przedsiębiorstw, zlikwidowano międzynarodową kontrolę finansową i gospodarczą nad Niemcami. Plan zakładał także wcześniejsze o 5 lat wycofanie się wojsk sojuszniczych z Nadrenii, którą ostatnie oddziały francuskie opuściły 30 VI 1930 r.

20 VI 1931 r. rząd niemiecki oświadczył, ze w związku z trudną sytuacją ekonomiczną Niemcy nie mogą wpłacić kolejnej raty. Prezydent USA Herbert Clark Hoover ogłosił wówczas roczne moratorium dla Niemiec. W VI 1932 r. konferencja w Lozannie podjęła uchwałę o rezygnacji z egzekwowania spłat i zobowiązała jedynie Niemcy do uiszczenia kwoty 4 mld marek w złocie.

14. Podstawowe problemy ekonomiki światowej po zakończeniu I wojny światowej.

Operacje wojskowe prowadzone były głównie w Europie, toteż te państwa poniosły największe straty. Sytuacja państw nowo powstałych była szczególnie trudna - musieli tworzyć nowe organizmy gospodarcze borykając się ze zniszczeniami wojennymi. Było to trudne: brak tradycji, brak pieniędzy, brak umiejętności organizacyjnych. Państwa te znajdowały się na terenach zapóźnionych gospodarczo i odsuniętych od położenia mocarstw. Sztuczne granice lub ich nieprecyzyjne określenie powodowało lokalne wojny, co dodatkowo niszczyło nowe państwa (i tak już słabe). Często zmieniały się rządy, co utrudniało konkretne decyzje gospodarcze.

W państwach wysoko rozwiniętych gospodarka była zrujnowana (Niemcy - klęska, WB i Fran. - długotrwała wojna) i wymagała przestawienia na nowe tory produkcji. Wzrosło też zadłużenie tych państw.

Jedynie USA nie poniosły strat, ale wzbogaciły się. Zyski odniosła Szwecja, Szwajcaria, Holandia, Japonia, Australia, Kanada, Indie.

Europa była w najtrudniejszej sytuacji. Pomoc towarowa z USA tylko częściowo łagodziła braki i była płatna. W II 1919 powstała Najwyższa Rada Gospodarcza, która miała odbudować zniszczone państwa, ale rozpadła się po kilku miesiącach w skutek sprzeczności między WB a Francją. Państwa dawniej eksportujące teraz stały się importerami. Nadal utrzymywała się reglamentacja żywności. Prawie we wszystkich krajach eur. nastąpił spadek wartości pieniądza (początkowo inflacja zachęcała do różnych inwestycji np. sytuacja w Polsce). Najpoważniejszym problemem był brak pieniędzy i trudności techniczne.

Państwa różnie radziły sobie z kryzysem. Np. we Francji liczono na odszkodowania wojenne od Niem., poziom produkcji sprzed wojny uzyskała dopiero w 1924 (przemysł) i 1925 (rolnictwo). Wł. - w 1926, a WB przed kryzysem nie odzyskała pozycji gospodarczej. Wśród państw nowo powstałych mało zniszczone były Węgry i Czechosłowacja. Bułgaria, Jugosławia i Rumunia (miała nadwyżki rolne, które eksportowała) były krajami typowo rolniczymi.

Gospodarcze odrodzenie Europy nastąpiło w 1925 r., kiedy to po raz pierwszy od końca wojny światowy poziom wymiany handlowej przekroczył wyniki z 1913 r., również globalna produkcja rolna państw europejskich przekroczyła wyniki z 1913 r.

16. Załamywanie się ładu wersalskiego (rewizjonizm terytorialny, Mała Ententa, układ w Rapallo, konferencja w Locarno, wzmocnienie pozycji Niemiec lat 20 - Niemcy w radzie Ligi Narodów).

Mała Ententa

Francja dążyła do wzmocnienia swojej pozycji w Europie, w tym celu usiłowała związać ze sobą państwa Europy Środ. i Środ. - Płd., efektem było powstanie bloku państw zwanych Małą Ententą: Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia.

W VIII 1920 Czechosłowacja i Jugosławia w Belgradzie podpisały na 2 lata układ o „przymierzu obronnym”, przedłużony w VIII 1922 na 5 lat. Podobny pakt zawarła Rumunia z Czechosłowacją w IV 1921, a w VII 1921 z Jugosławią. Celem Małej Ententy było utrzymanie status quo wprowadzonego systemem wersalskim w basenie dunajskim i na Bałkanach. RP i Grecja odmówiły udziału.

Do powstania tego bloku przyczyniły się wpływy fran., ponieważ blok ten miał być przeciwwagą od wschodu dla Niemiec, a także Francja zabezpieczyła swe wpływy gospodarcze: dostarczanie sprzętu, uzbrojenia, usługi w zakresie organizacji armii.

Zabiegi Francji spotkały się z aprobatą państw Małej Ententy, były to państwa nowo powstałe, zacofane, słabo rozwinięte, nieustabilizowane wewnętrznie, które szukały silnych sojuszników. Głównym inspiratorem Małej Ententy był msz Czechosłowacji Edward Benesz, dla niego Ententa miała być gwarantem granic. Nie chciał wiązać się z Polską, która miała nie ustabilizowane granice z Niemcami. Miała też stanowić sojusz przeciw Niemcom i Węgrom. Argumenty te przekonywały pozostałe państwa. Do powstania Małej Ententy przyczyniły się także obawy przez restauracją państwa Habsburgów oraz spory włosko - jugosłowiańskie.

Traktat w Rapallo

W IV 1922 w położonej koło Genui miejscowości nadmorskiej Rapallo, Gieorgij Cziczerin i Rathenau podpisali układ radz.-niem., który wzmocnił pozycję międzynarodową obu państw, zerwał krąg izolacji tworzony przez mocarstwa zachodnie. Oba rządy uznały się wzajemnie i postanowiły nawiązać formalne stosunki dyplomatyczne, zrezygnowały z roszczeń finansowych (straty wojenne, długi państwowe Rosji), ustaliły zasadę równouprawnienia we wzajemnych stosunkach gosp. Układ ten okazał się korzystny dla obu stron, zapoczątkował okres normalizacji stosunków Rosji Radzieckiej ze światem kapitalistycznym, zerwał okres izolacji, po raz pierwszy Rosja została uznana de jure (formalne uznanie) przez państwo Zachodnie. Dla Niemiec zaś, zobowiązanych traktatem wersalskim do ograniczenia zbrojeń, ważna była współpraca z Armią Czerwoną, ponadto zakończony został okres izolacji oraz wzrosła pozycja Niemiec w rokowaniach z WB i Francją.

Układ w Rapallo wywołał niezadowolenie mocarstw zach. i obawy w Polsce. Istotnie od 1922 r. między Niem. i Rosją zostały zawarte ściśle tajne porozumienia wojskowe, przewidujące pomoc w szkoleniu, doskonaleniu armii. Do układu tego przyłączyły się 05 XI 1922 wszystkie republiki radzieckie, a potem ZSRR, który powstał 30 XII 1922. Układ w Rapallo przybrał charakter porozumienia między Niem. a ZSRR.

Postanowienia konferencji w Locarno

Obrady toczyły się w X 1925 roku.

Ministrowie spraw zagranicznych: Fran. - Briand, WB - Chamberlain, Włoch - Mussolini i Belgii Vandervelde zjechali w Locarno (płd. Szwajcaria). Tam przybyli kanclerz Niemiec Hans Luther, a także Polski i Czechosł. msz Aleksander Skrzyński i E. Benesz - nie brali udziału w obradach.

Fran., Belgia, WB, Wł. podpisały z Niem. tzw. pakt reński, gwarantujący nienaruszalność granicy francusko - niemieckiej i belgijsko - niemieckiej, ustalonych w traktacie wersalskim. Utrzymywał on w mocy postanowienia w sprawie strefy zdemilitaryzowanej oraz gwarantował zachowanie status quo między Niemcami a Belgią oraz Niemcami a Francją. Wszystkie te państwa wyrzekały się agresji. Potwierdzono jeszcze raz prawa i obowiązki wypływające z traktatu wersalskiego i planu Dawesa. WB i Wł. w razie agresji Niem. lub Fran. udzielić pomocy stronie napadniętej (były gwarantami pokoju).

Następnie podpisano 2 układy rozjemcze między Niemcami a Polską i Niemcami a Czechosł. (sprawy sporne miały być przekazywane arbitrowi lub Trybunałowi Sprawiedliwości), oraz

2 układy arbitrażowe, które Niem. zawarły z Fran. i Belgią (określały tryb regulowania sporów), a także

2 układy wzajemnych gwarancji między Fran. z jednej a Polską i Czechosł. z drugiej strony (zawierały zobowiązania stron do udzielenia sobie pomocy militarnej w razie agresji Niemiec).

Wreszcie podpisano protokół końcowy konferencji, w którym potwierdzono wolę nie uciekania się do zbrojnego rozwiązywania konfliktów.

Układy locareńskie podpisano definitywnie w Londynie 01 XII 1925 r., a po ich ratyfikacji w roku następnym weszły one w życie na 10 lat, gdyż Niem. wypowiedziały je w 1936 r. Dodatkowo w Locarno padło postanowienie przyjęcia Niemiec do Ligi Narodów.

17. Stosunki radziecko-niemieckie 1922-1933 (układ w Rapallo, traktat berliński z 1926, współpraca polityczna i wojskowo-gospodarcza).

Pertraktacje w Locarno wywołały niepokój rządu radzieckiego, który wystąpił wobec Niemiec z propozycją zawarcia porozumień.

12 X 1925 (w czasie trwania konferencji w Locarno) ZSRR podpisał z Niemcami traktat gospodarczy, regulujący całokształt stosunków między obu państwami. Niemcy udzieliły ZSRR pożyczki w wysokości 106 mln marek.

24 IV 1926 po długich pertraktacjach zawarto sojusz polityczny, Traktat Berliński, który stwierdzał, iż podstawę wzajemnych stosunków między obu państwami stanowi nadal traktat z Rapallo. Układ ten zobowiązywał oba państwa do neutralności, gdyby jedno z nich stało się obiektem napaści przez państwo trzecie. Zobowiązywał też państwa do nie uczestniczenia we wrogich koalicjach organizowanych przeciwko jednemu z umawiających się państw. W specjalnej nocie Niemcy stwierdzały, że w Lidze Narodów nie będą prowadziły polityki przeciw ZSRR.

Pakt ten był sukcesem dyplomacji radzieckiej, gdyż osłabił antyradzieckość spotkania w Locarno. Wszystkie w/w porozumienia doprowadziły do bliskiej współpracy gosp. i hand. (np. w latach pierwszego planu pięcioletniego Niemcy dostarczały 46% całego radz. importu).

18. Faszyzm i bolszewizm jako ideologie państwa totalitarnego. Geneza, rozwój i zasięg (faszyzm włoski, nazizm, stalinizm, ruchy faszystowskie w Europie).

Bolszewizm

Po obaleniu caratu przez rewolucję lutową w 1917, Rząd Tymczasowy, który objął władzę, poza wprowadzeniem swobód demokratycznych nie zrealizował najistotniejszych postulatów, zwłaszcza takich, jak wycofanie się z wojny i rozwiązanie problemu agrarnego. Sytuacja gospodarcza kraju była bardzo zła. Rosnące wydatki wojenne i zastój w przemyśle spowodowały, że groziła Rosji katastrofa gospodarcza i głód. W miastach i guberniach znów dochodziło do strajków robotniczych i wystąpień chłopskich. Po powrocie do Rosji w 1917 Lenin wezwał bolszewików w tzw. tezach kwietniowych do prowadzenia walki z Rządem Tymczasowym metodami pokojowymi. Dopiero 14 IX oficjalnie ogłoszono Rosję republiką. Rząd Tymczasowy był coraz ostrzej atakowany także ze strony kół przemysłowo-handlowych i wyższych oficerów armii. Eserowcy i mienszewicy oraz inne ugrupowania nadal udzielały poparcia rządowi, ale wysuwały coraz więcej zastrzeżeń co do jego działalności. Zdecydowanie przeciwną postawę wobec Rządu Tymczasowego zajmowali jedynie bolszewicy. W lipcu Rząd Tymczasowy rozpoczął represje, aresztował wielu działaczy bolszewickich, przywrócił karę śmierci w armii W sierpniu przeciw Rządowi Tymczasowemu wystąpił zbrojnie gen. Ł. Korniłow. Jego pucz został stłumiony. We wrześniu bolszewicy zdobyli większość w radach delegatów robotniczych, chłopskich i żołnierskich. Lenin musiał się ukrywać (we wrześniu przebywał nielegalnie w Finlandii). 23 X Komitet Centralny partii bolszewickiej przyjął na wniosek Lenina, który powrócił potajemnie z Finlandii do Piotrogrodu, uchwałę o konieczności rozpoczęcia powstania zbrojnego, obalenia Rządu Tymczasowego i ustanowienia władzy rad.

25 X Komitet Wykonawczy Piotrogrodzkiej Rady Delegatów utworzył Komitet Wojskowo-Rewolucyjny. Powstanie postanowiono rozpocząć 7 XI w przededniu otwarcia II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad. Rząd Tymczasowy wydał nakaz aresztowania członków Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego. W odpowiedzi partia bolszewicka wezwała robotników i żołnierzy do obalenia Rządu Tymczasowego i ustanowienia władzy rad. Robotnicy z oddziałów Czerwonej Gwardii oraz żołnierze i marynarze z rewolucyjnych oddziałów obsadzili mosty na Newie i jej odnogach, zajęli główne punkty strategiczne miasta - centralę telefoniczną, agencję telegraficzną i dworce; otoczono szkoły oficerskie, wezwano też okręty Floty Bałtyckiej do wpłynięcia na wody Newy. Późnym wieczorem 6 XI Lenin przeniósł się do Smolnego, siedziby Piotrogrodzkiej Rady Delegatów. Przystąpiono do zajmowania głównych obiektów i punktów oporu sił rządowych. Szturm na Pałac Zimowy nastąpił w nocy 7/8 XI na sygnał oddany z krążownika "Aurora". Pałac Zimowy został zdobyty, obrońcy (których znaczną część stanowił batalion kobiecy) rozbrojeni, ministrowie Rządu Tymczasowego aresztowani, wyposażenie Pałacu częściowo rozgrabione. Obradujący w Smolnym II Ogólnorosyjski Zjazd Rad 7 XI wieczorem formalnie uprawomocnił ustanowienie władzy radz. W odezwie do obywateli Rosji poinformowano kraj o przebiegu wypadków. Zjazd uchwalił Dekret o pokoju i Dekret o ziemi oraz powołał nowe organy władzy: Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad, złożony z bolszewików i lewicowych eserowców (przewodniczącym został L. Kamieniew, a po 13 dniach J. Swierdłow), oraz Radę Komisarzy Ludowych, złożoną z samych bolszewików z Leninem na czele. Mienszewicy i prawicowi eserowcy opuścili obrady Zjazdu. W końcu listopada odbyły się wybory do nowej Piotrogrodzkiej Rady Delegatów, której przewodniczącym został G. Zinowjew. Już wcześniej doszło do konfliktu między Leninem a grupą Kamieniewa i Zinowjewa, domagającą się dopuszczenia do udziału we władzy mienszewików i prawicowych eserowców, którzy powołali Komitet Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji. Trudniejsze okazało się dla bolszewików zdobycie władzy w Moskwie. Szczególnie zacięte walki toczyły się o Kreml. Dopiero 15 XI udało się im przełamać opór zwolenników Rządu Tymczasowego, ale aż do końca 1917 obowiązywał w Moskwie stan wyjątkowy. Do końca listopada udało się bolszewikom zdobyć władzę także w głównych ośrodkach przemysłowych Rosji. 15 XI Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła Deklarację praw narodów Rosji.

Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, w Rosji miały się odbyć wybory do Zgromadzenia Narodowego - Konstytuanty (które miało m.in. zatwierdzić dekrety II Zjazdu Rad). Zdobywszy władzę w głównych ośrodkach, bolszewicy nie byli już zainteresowani ideą Konstytuanty, ale nie mogli otwarcie wystąpić przeciw przeprowadzeniu wyborów. Odbyły się one 25 XI i przyniosły zdecydowany sukces eserowcom; oprócz nich byli reprezentowani bolszewicy, kadeci, mienszewicy i przedstawiciele mniejszości narodowych. Konstytuanta została jednak rozpędzona przez bolszewików w czasie swego pierwszego posiedzenia, w nocy 18/19 I 1918, a Rada Komisarzy Ludowych potwierdziła to dekretem o jej rozwiązaniu. Zwołany niebawem III Ogólnorosyjski Zjazd Rad uchwalił m.in. Deklaracje praw ludu pracującego i wyzyskiwanego, podjął decyzję o utworzeniu Rosyjskiej Republiki Federacyjnej, dokonał też wyboru nowego Centralnego Komitetu Wykonawczego.

Wprowadzenie władzy radzieckiej spotkało się z największymi oporami na Zakaukaziu, w środkowej Azji, Kazachstanie i innych okręgach narodowościowych dawnej Rosji carskiej, w których rozmaite organizacje utworzone jeszcze przed rewolucją październikową powołały odrębne rządy, walczące przeciw władzy radzieckiej nad Donem stanął na czele kontrrewolucji kozackiej ataman A. Kaledin, wypowiadając posłuszeństwo rządowi radzieckiemu; na Białorusi utworzono tzw. Białoruską Republikę Ludową i ogłoszono oderwanie Białorusi od Rosji radzieckiej; Rada Centralna Ukrainy utworzyła oddziały wojskowe i ogłosiła odrębną Ukraińską Republikę Ludową; w Kazachstanie organizacja polityczna Ałasz wysunęła hasła autonomii i utworzyła rząd autonomiczny; na Zakaukaziu partie przeciwne władzy radzieckiej, gruzińska, ormiańska, azerbejdżańska, utworzyły tzw. Komisariat Zakaukaski; na Uralu ataman kozacki A. Dutow wzniecił bunt i odciął od Rosji radzieckiej środkową Azję. Do walki z kontrrewolucją powołano Ogólnorosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tzw. Czeka), którą kierował Feliks Dzierżyński. Czekiści zaczęli stosować terror wobec przeciwników rewolucji. Do marca 1918 władza radziecka została ustanowiona w centralnych guberniach Rosji, na Białorusi, Łotwie, w Estonii, w znacznej części Syberii i środkowej Azji, a także w północnym Kaukazie. Nie oznaczało to jednak końca wojny domowej.

Nazizm

Demobilizacja Niemiec była katastrofą dla młodych żołnierzy, którzy nie znali innego zawodu, w ich świadomości nastąpiła identyfikacja fiaska osobistego z klęską narodową. Przegrana wojna przyniosła także zmniejszenie terytorium, czy spadek produkcji (poprawa koniunktury gospodarczej nastąpiła dopiero w 1924 r.), a wreszcie utratę znaczenie na arenie międzynarodowej i krzywdzące w świadomości większości społeczeństwa warunki traktatu wersalskiego.

W 1919 r. A. Hitler wstąpił do Niemieckiej Partii Robotników, założonej przez Antona Drexlera, jako siódmy jej członek. W 2 lata później opanował kierownictwo tego stronnictwa, które 1 IV 1920 r. zmieniło nazwę na Narodowosocjalistyczna Partia Robotników, czyli NSDAP.

8 XI 1923 r. w Monachium bawarski „generalny komisarz państwa” Kahr miał p/nie zamiar pojednać się z rządem berlińskim, w tym celu zwołał zgromadzenie publiczne do „mieszczańskiej piwnicy browarnej”. Na salę wtargnął jednak Hitler i ogłosił, że „wybuchła rewolucja narodowa”. Następnie ogłosił się kanclerzem Rzeszy, dowódcą „armii narodowej” mianował gen. Ludendorffa, zaś Kahra usiłował przejednać ofiarując mu stanowisko bawarskiego regenta. Zebrane tłumy pod wpływem mowy Hitlera o „zbrodniarzach prowadzących dziś Niemcy do zguby” przyjęły zamach stanu z entuzjazmem. Przed połud. 9 XI Hitler i Ludendorff na czele bojówek ruszyli w pochód ulicami Monachium. Policja jednak rozproszyła demonstrantów. Mimo zaburzeń doszło do porozumienia między rządem berlińskim a Bawarią (rozszerzono jej autonomię), więc Hitler mógł liczyć na pobłażliwość.

Hitler 1 IV 1924 r. otrzymał najniższy możliwy wymiar kary, pięć lat więzienia, z tymże po 6 miesiącach mógł być wypuszczony na okres próbny, co nastąpiło. W czasie pobytu w więzieniu napisał Mein Kampf, w którym wyłożył program partii.

W X 1929 r. wybuchł światowy kryzys ekonomiczny, najgłębiej dotknął on USA i Niemcy. Rozkwit gosp. Niemiec od chwili wprowadzenia planu Dawesa opierał się w dużej mierze na środkach fikcyjnych. Kryzys przyczynił się do wzrostu nastroi nacjonalistycznych i skłonności do akceptacji autorytaryzmu i totalitaryzmu. Zaczęło rosnąć poparcie dla ruchu hitlerowskiego, który był ruchem plebejskim, jego przywódcy nie mieli fabryk ani majątków ziemskich, przemawiali wśród prostych ludzi i do prostych ludzi, nazywali się „socjalistyczną partią robotników”. Hitleryzm znalazł popularność gł. wśród protestanckiej ludn. rolniczej, drobnego średniego mieszczaństwa i inteligencji.

W 1930 r. na czele rządu stanął członek Centrum Heinrich Brüning, którego zdaniem warunkiem przezwyciężenia kryzysu było zrównoważenie budżetu. Aby to osiągnąć rząd wybrał drogę drastycznej redukcji wydatków państwowych: obniżenie zasiłków dla bezrobotnych i płac pracowników naukowych. 11 X 1931 r. Hitlerowcy i deutschnationale urządzili w Bad Harzburg wielką demonstrację przysięgając sobie wspólną walkę przeciw Brüningowi i pruskiemu rządowi „koalicji weimarskiej”. W tej sytuacji rząd Brüninga utrzymał się opierając się na zaufaniu prezydenta Hindenburga (prezydentem od 1925 r.).

W IV 1932 r. upływała kadencja prezydenta Hindenburga, swoja kandydaturę wysunął m.in. Hitler, co spowodowało, iż Brüning przekonał Hindenburga do ponownego kandydowania. Wybory zakończyły się zwycięstwem Hindenburga (uzyskał 19,4 mln głosów, Hitler 13,4).

13 IV 1932 r. gen. Groener (minister obrony i spraw wewn.) rozwiązał hitlerowskie organizacje paramilitarne SA i SS z powodu nieustannego zakłócania porządku publicznego. Aczkolwiek postawił na razie na swoim, to spotkał się z opozycją w kierownictwie Reichswehry, gdyż większość oficerów patrzyła przychylnym okiem na SA, sądząc że SA przygotowuje kadry dla przyszłej armii dając młodzieży wstępne wyszkolenie wojskowe.

10 V 1932 Groener poczuł się zmuszony ustąpić ze swego stanowiska ministra obrony, 30 V upadł rząd Brüninga, nowym kanclerzem został Franz von Papen, który 14 VI przywrócił legalność hitlerowskich org. paramilitarnych. 31 VII 1932 r. odbyły się wybory do Reichstagu przynosząc hitlerowcom 37% głosów i 230 mandatów (na 608) (w 1930 r. uzyskali 18% i 107 mandatów). 13 VIII kanclerz Papen zaproponował hitlerowcom udział w rządzie. Hitler nie przyjął tej propozycji domagając się „całej władzy państwowej w pełnych rozmiarach”. Przewodniczącym Reichstagu został Herman Göring, który 12 IX 1932 (na wniosek komunistów o wotum nieufności dla rządu Papena) przeprowadził głosowanie obalające rząd Papena (512 głosów przeciwko 42). Papen próbował rozwiązać Reichstag mając dekret prezydenta, ale Göring, nie dopuścił go do głosu.

Nowe wybory z 6 XI 1932 przyniosły hitlerowcom 33% głosów. Papen próbował rozszerzyć podstawy swojego rządu, ale spotkał się z odmową. 1 XII 1932 zaproponował prezydentowi zamach stanu i rządzenie bez parlamentu, co nie powiodło się. Ostatecznie 2 XII 1932 kanclerzem został gen. Schleicher, który ofiarował Hitlerowi, jak poprzednio Papen, stanowisko wicekanclerza, co spotkało się z odmową. Rząd Schleichera mógł się utrzymać tylko do chwili zebrania Reichstagu 31 I 1933 r., gdyż do obalenia rządu gotowi byli socjaldemokraci, komuniści, Centrum, hitlerowcy, część deutschnationale. Schleicher znalazł się w tej samej sytuacji co Papen 1 XII, próbował rozwiązać Reichstag i rządzić samodzielnie, wtedy mógłby rozprawić się z opozycją hitlerowską i lewicową. Jednakże prezydent Hindenburg udzielił Schleicherowi dymisji 28 I 1933 r.

4 I 1933 r. były kanclerz Papen odbył naradę z Hitlerem w domu bankiera Schrödera w Kolonii. Rezultatem było porozumienie między hitlerowcami a deutschnationale w sprawie utworzenia wspólnego rządu, zgodzono się na oddanie stanowiska kanclerza Hitlerowi. Prezydent Hindenburg powołał nowy rząd 30 I 1933, kanclerzem został Hitler, a wicekanclerzem Papen.

13 III 1933 utworzono dodatkowo Ministerstwo Propagandy, które objął Hitlerowiec Josef Goebbels, 28 IV powierzono ministrowi bez teki Göringowi resort komunikacji lotniczej. 27 II spłonął gmach Reichstagu, nie wiadomo czy dokonano tego za wiedzą Göringa, czy zrobił to podstawiony chory umysłowo Marinus van der Lubbe. Na procesie próbowano zrzucić winę na komunistę bułgarskiego Gieorgija Dymitrowa. 28 II prezydent wydał dekret o „ochronie narodu i państwa”, który znosił swobody obywatelskie, zabraniał zebrań partii robotniczych, zamykał ich gazety, przeprowadzono masowe rewizje i aresztowania.

W wyborach z 05 III do Reichstagu hitlerowcy otrzymali 44 % głosów, zaś deutschnationale 8%. Razem koalicja rządowa miała 52%, zaś komunistom bezprawnie unieważniono mandaty. Rząd poparło Centrum. Ustawa z 24 III (uchwalona przez Reichstag 23) dawało rządowi prawo wydawania ustaw i uchylania konstytucji. 22 VI rozwiązano Partię Socjaldemokratyczną, wkrótce zlikwidowano pozostałe stronnictwa, ostatnie rozwiązało się „dobrowolnie” Centrum 05 VII.

Zniesienie federalizmu niemieckiego:

12 XI 1933 odbyły się wybory do Reichstagu, dające całkowite zwycięstwo hitlerowcom. Właściwie Reichstag już się nie liczył po nadaniu Hitlerowi specjalnych pełnomocnictw z dnia 24 III 1933 r.

Noc długich noży miała miejsce 30 IV 1934 r. - w ten sposób Hitler pozbył się wewnętrznej opozycji w NSDAP, m.in. czołowych działaczy SA (Ernest Röhm). Było to spowodowane ambicjami SA - jej liczebność bardzo wzrosła, szef SA Ernest Röhm liczył na stanowisko naczelnego wodza armii niem., co powodowało zaniepokojenie Reichswehry i klas posiadających. Przy okazji załatwiono inne porachunki mordując gen. Schleichera i Gregora Strassera. Mordów dokonało SS (Schutzstaffeln, czyli oddziały ochronne). SA nie zniesiono, ale straciła na znaczeniu, tym samym usunięto obawy Reichswehry wobec hitleryzmu. Kiedy 02 VIII 1934 r. zmarł prezydent Hindenburg Hitler stał się zwierzchnikiem Reichswehry, która złożyła mu przysięgę na wierność.

Faszyzm

Mussolini jako świetny mówca i demagog, w 1919 r. bez żadnego wyraźnego zarysu doktryny zgromadził wokół siebie oficerów i studentów, eks-kombatantów, którzy wrócili z okopów I wojny i nie potrafili, nie mogli lub nie chcieli zająć się normalną pracą. Połączył ich w „związki walki” (fasci di combattimento).

We Włoszech potrzebny był człowiek o bardziej energicznym charakterze i śmielszych zamiarach. Człowiek ten znalazł się w postaci Benito Mussoliniego, który po głośnym wystąpieniu z Włoskiej Partii Socjalistycznej przeszedł na stronę interwencjonizmu. Był on nauczycielem z Romanii, który wstąpił do wojska i pozostał tam tak długo, by móc szczycić się tytułem kombatanta. Potem powrócił do redakcji „Popolo d'Italia” i w 1919 r. zorganizował ruch faszystowski.

W 1921 fasci przekształcają się w PNF - Partito Nazionale Fascista (Partię Narodowo-Faszystowską). Faszysci są zorganizowani, zjednoczeni, działają przy pomocy haseł i demagogii społecznej i narodowej, dopasowywanej i zmienianej z chwili na chwilę.

Ugrupowanie to było typowym ubocznym produktem powojennego zamętu. Odrobinę swojego prestiżu zaś zawdzięczało wyprawie D'Annunzia do Fiume, której to Mussolini stał się jednym z najhałaśliwszych adwokatów i heroldów. W wyborach 1919 r. faszystom udało się sklecić listę jedynie w okręgu Mediolanu, na którą uzyskali niewiele ponad 4 tys. głosów. Wtedy to Mussolini zdecydował się porzucić walkę polityczną i poświęcić jakiejś innej działalności.

Debiutem bojówek faszystowskich w wielkim stylu były zajścia w Bolonii, bastionie socjalizmu, 21 XI 1920 r. Po zwycięstwie socjalistów w wyborach do administracji miejskiej, faszyści bolońscy sprowokowali w mieście poważne incydenty. Wszystko to rozprzestrzeniło się na cały kraj. W pierwszych miesiącach 1921 r. nie było praktycznie takiego dnia, by gazety nie doniosły o jakiejś podpalonej izbie pracy, ograbionej spółdzielni, o przywódcach socjalistów, republikanów, członkach Partito popolare wypędzonych ze swego miasta.

Powodzenie ekspedycji karnych i napadów faszystowskich nie byłoby jednak możliwe, gdyby nie przyzwolenie wojska i władzy wykonawczej. Szczególnie poważna odpowiedzialność za popieranie bojówkarstwa ciąży na ministrze wojny w gabinecie Giolittiego, eks-socjaliście, Ivanoe Bonomim, który w VII 1921 r. został prezesem rady ministrów.

Mussolini był w pełni świadomy wewnętrznej słabości i sprzeczności ruchu faszystowskiego. W tym momencie decyduje się on na dążenie do przejęcia władzy w państwie. W tym celu od lata do XI 1921 r. Mussolini przeprowadza wewnątrz swojej partii zwycięską batalię przeciwko prądom „lewicowym”, zbiegającym się wokół Dina Grandi, eks-republikanina z Romanii. Zjednuje sobie zaufanie przemysłowców deklaracjami totalnego liberalizmu ekonomicznego. Porzuca swój stary antyklerykalizm i rozprawia o katolickiej, uniwersalnej misji Rzymu.

24 X 1922 r. w Neapolu rozpoczyna się wielki zlot faszystów - próba generalna przed objęciem władzy. Mussolini zdecydował się na powołanie wojskowo-organizacyjnego kwadrumwiratu (Emilio De Bono, Italo Balbo, Cesare de Vecchi, Michele Bianchi) marszu na Rzym. Bez swego udziału, zamierzał, być może, odciąć się od tej akcji, jeśli się uda.

8 przywódców zgromadzonych w hotelu „Wezuwiusz” (Mussolini, Bianchi, Balbo, De Bono, De Vecchi, Teruzzi, Bastianini i Starace) zadecydowało, że 28 X faszyści zajmą kluczowe miejscowości, rozpoczynając marsz na Rzym. Siedzibą kwadrumwiratu miała stać się Perugia.

Urzędujący wówczas premier, Luigi Facta, zaufany kontynuator linii Giolittiego, podsunął królowi do podpisania dekret o stanie wyjątkowym, lecz ten odmówił podpisu. Mussolini przybył do Rzymu, aby przyjąć od króla polecenie utworzenia nowego rządu. Izba Deputowanych 306 głosami przeciw 116 uchwaliła votum zaufania dla nowego rządu Mussoliniego, w którym znaleźli się również ministrowie popolarzy i liberałowie. Wśród tych, co dali swoje „tak”, był Bonomi, Giolitti, Orlando, Salansdra i Alcide De Gasperi.

Pomyślna koniunktura, która między rokiem 1922 a 1929 dała się odczuć w gospodarce Europy i Ameryki, w znacznej mierze ułatwiła konsolidację faszyzmu. Wszystko to ułatwiło faszyzmowi dzieło likwidacji resztek struktur państwa liberalnego i budowy państwa autokratycznego. Znakiem do startu stało się ustanowienie w I 1923 r. ochotniczej milicji - Milizia volontaria per la sicurezza nazionale, do której wstąpili wszyscy byli bojówkarze, oraz przeobrażenie Wielkiej Rady Faszystowskiej w organ państwowy. Obok regularnych wojsk istniało również wojsko faszystowskie, obok parlamentu faszystowski organ doradczy powołany przez Mussoliniego.

Następnym krokiem w IV 1923 r. było usunięcie z rządu ministrów popolarów, a w VII, opracowanie nowej antydemokratycznej ordynacji wyborczej, w taki sposób pomyślanej, by zapewnić większość faszystowskiej liście rządowej. Wybory odbyły się w IV 1924 r., w atmosferze zastraszenia i przemocy wobec przeciwników politycznych i nawrotu bojówkarstwa. Dzięki mechanizmowi prawa, lista faszystowska uzyskała większość głosów i mandatów, jednakże w regionach północnych Włoch i wielkich ośrodkach robotniczych zyskała mniejszą ilość głosów wyborczych niż listy opozycji.

Przeciwko opozycji skierowane były prześladowania Organizzazione volontaria per la repressione dell antifascismo - Ovra - policji politycznej reżimu, oraz surowość trybunału specjalnego, wprowadzonego w 1925 r. po zamachu Zaniboniego na Mussoliniego.

Jeżeli chodzi o opozycję robotniczą, to monopol faszystowskich stowarzyszeń związkowych zatwierdzony w VII 1925 r., a następnie „pakt w pałacu Vidoni” zawarty między tymi związkami faszystowskimi a przedstawicielami przemysłowców (na mocy którego w zamian za gwarancję poszanowania kontraktów zbiorowych pracownicy zobowiązali się do rezygnacji ze strajków i z wewnętrznych komisji zakładowych), praktycznie tę opozycję wyciszyły. Rozwiązała się również Powszechna Konfederacja Pracy, ostatnia ostoja wolnego ruchu związkowego. Natomiast faszystowski korporacjonizm został sformułowany w Karcie pracy, ogłoszonej uroczyście 21 IV 1927 r. Prestiż rządu faszystowskiego osiągnął swoje apogeum: wewnątrz kraju został przywrócony porządek, polepszono sytuację gospodarczą, pojednano się z Watykanem.

19. Cechy państwa totalitarnego na przykładzie Włoch, Niemiec i ZSRR. Totalitaryzm a autorytaryzm.

Niemcy

W Niemczech istniała tylko jedna partia NSDAP, która odbywało co roku kongresy w Norymberdze, ale nie miała żadnego ciała kolegialnego. Na kongresach nie było dyskusji, tylko tysiące umundurowanych hitlerowców ustawionych w szyku wojskowym wysłuchiwało przemówień Hitlera skandując „Heil Hitler” (chwała Hitlerowi).

W VIII 1934 r. Hitler przejął władzę prezydenta Rzeszy, ale przybrał inny tytuł. Oficjalnie brzmiał on „Führer i kanclerz Rzeszy”. Wyrażał on jedność partii (Führer) i państwa (kanclerz Rzeszy). W ten sposób Hitler posiadał niesłychany zakres władzy. Skupiał w swym ręku kompetencje głowy państwa, szefa rządu i parlamentu (jago posiedzeń zaniechano w 1937 r). Hitlera przedstawiano jako największego męża stanu, najwybitniejszego stratega, znawcę sztuki, miłośnika przyrody, opiekuna dzieci. W każdym domu musiał znaleźć się egzemplarz Mein Kampf i portret Hitlera, jego opinie na jakikolwiek temat stanowiła niewzruszalny autorytet.

W 1936 r. utworzono ogólnoniemiecką policję, szefem został Himmler, który był jednocześnie naczelnikiem SS. Zniesiono wolność słowa, prasy, zgromadzeń. Rozwinięto system propagandy kierowany przez Goebbelsa. Ujednolicono kulturę - wychowanie w duchu nazistowskim.

15 IX 1935 r. wydano tzw. ustawy norymberskie - uchwalone przez Reichstag w Norymberdze. Były to ustawy rasistowskie skierowane przeciw Żydom. Ustawa o obywatelstwie Rzeszy wprowadzała podział na „obywateli będących krwi niem. lub pokrewnej” i „cieszących się prawami polit.” i na „przynależących do państwa”. Ustawa o „ochronie niem. krwi i niem. honoru” zabraniała małżeństw i stosunków płciowych między Niem. a Żydami, Cyganami i kolorowymi. Zakazano też Żydom wywieszania flag niem., określono, jaka jest dopuszczalna u Niemca domieszka krwi żydowskiej. Przeprowadzono zasadę separacji Niemców od Żydów. Żydów usunięto ze stanowisk urzędowych, lekarze i adwokaci żydowscy mogli mieć tylko klientów Żydów. Usunięto ich także z życia kulturalnego. Bojkotowano i szykanowano przedsiębiorców żydowskich do sprzedawania swoich majątków za bezcen, aby tylko móc wyjechać z kraju. W ten sposób następowała „aryzacja” gospodarki. Zaczęły się również prześladowania.

W tzw. kryształową noc 9/10 XI 1938 hitlerowcy zorganizowali w całych Niemczech pogrom Żydów, dokonując morderstw, podpalając synagogi, niszczą sklepy, domy. Nałożono na Żydów kontrybucję, synagogi oficjalnie zamknięto, odebrano Żydom prawo prowadzenia pojazdów mechanicznych, zakazano wstępu do kin, teatrów. 12 XI 1938 zamknięto żydowskie przedsiębiorstwa handlowe, przemysłowe, rzemieślnicze, Żyd mógł być tylko robotnikiem.

ZSRR

Władzę w ZSRR dzierżył Józef Stalin. Miał on w planie podporządkowanie i rozbudowanie aparatu partyjnego. Chciał wyeliminować przeciwników (Mikołaja Bucharina, Lwa Kamieniewa, Giergija Pietakowa, Grigorego Zinowiewa oraz największego swego wroga Lwa Trockiego). Żył ideą rychłego konfliktu światowego, do którego trzeba przygotować Związek Radziecki, natomiast trzeba zaniechać ogólnoświatowej rewolucji.

Niemal natychmiast po przejęciu całej władzy Stalin decyduje się odejść od NEPu. Przystępuje do odbudowania systemu gospodarki centralnie planowanej. Wtedy powstaje sławny Plan 5-cio letni. wycofanie NEPu ma miejsce w latach 1926/27. Następuje silna nacjonalizacja przemysłu nie szczędząc jakichkolwiek przedsiębiorstw. Koncepcja budowy socjalizmu w jednym kraju zwycięża. Zrodziła się wtedy polityka izolacjonizmu obronnego. W ramach wzmacniania swojej władzy, Stalin dokonywał czystek w kierownictwie partii.

5-cio letni plan Stalina ogłoszony został w 1928 roku - jako plan budowy przemysłu ciężkiego, plan został zrealizowany w 1932 roku. W tych latach następuje silna elektryfikacja państwa (na wielką skalę). Rozkułaczone zostaje rolnictwo - przejmowanie gospodarstw rolnych przez państwo tworzenie spółdzielni, a w konsekwencji doprowadza to do kolektywizacji rolnictwa (bogaci chłopi, kułacy, będący w opozycji do kolektywizacji zostają zesłani na Syberię). Niemal natychmiast pojawia się straszliwy głód. W 1932 roku wprowadzona zostaje paszportyzacja - bez paszportów nie można zmienić miejsca zamieszkania, a chłopi owych paszportów nie otrzymują.

Pretekstem do kampanii wielkiej czystki w II połowie lat 30 było zamordowanie członka Biura Politycznego KC partii Siergieja M. Kirowa (zresztą również na polecenie Stalina). Zamordowano 40 tysięcy oficerów i dowódców AC (L. Kamieniew, G. Zinowiew, Jagoda (szef NKWD). W rezultacie wymieniono 80% starych kadr partyjnych - ich miejsce zajęli działacze stalinowscy. Stworzono prawdziwy system stalinowski - z jedną partią sprawującą rządy za pomocą terroru, centralnie planowaną gospodarką. U progu wojny system ten był jeszcze zbyt słaby, dlatego Stalin zawarł z Hitlerem pakt o nieagresji i współpracy. Jedynie dzięki syberyjskiemu zapleczu udało się Stalinowi odeprzeć agresję niemiecką na „socjalistycznego giganta”.

20. Rządy autorytarne w Europie w okresie międzywojennym.

Państwa bałtyckie

Estonia, Łotwa i Litwa w latach 30 znajdowały się pod rządami dalekimi od demokracji, o charakterze zbliżonym do dyktatury monopartyjnej i wojskowej. Pozycja rządów w Tallinie, Rydze i Kownie, ostro zwalczanych przez szerokie masy społeczeństw tych krajów, ujawniających tendencje w znacznym stopniu lewicowe, była słaba i rządy te utrzymywały się u władzy tylko dzięki opieraniu się wojsku i policji.

Polityka zagraniczna trzech państw, której chciano nadać pozory aktywności, służyć miała odwróceniu uwagi społeczeństw od niezadowalającej sytuacji wewnętrznej. Wszystkim trzem państwom zagrażała penetracja niemiecka, a prawicowe rządy, zwłaszcza w Estonii i na Łotwie, nie chciały szukać oparcia w ZSRR.

Królestwo SHS

Słabość systemu parlamentaryzmu została wykorzystana przez skrajną prawicę do wprowadzenia rządów silnej ręki. W 1929 r. tajna organizacja „Biała Ręka”, podpisana przez króla Aleksandra I, dokonała zamachu stanu. Rozwiązano Skupszczynę, wszystkie partie polityczne i związki zawodowe. Zmieniono nazwę państwa na Królestwo Jugosławii. Równocześnie podano do wiadomości, ze znosi się podziały narodowościowe. Przeprowadzono reformę administracyjną. Mimo terroru w dalszym ciągu toczyły się ostre walki

Bułgaria

W 1923 organizacja Umowa Ludowa z Aleksandrem Cankowem przy współpracy Ligi Wojskowej dokonała zamachu stanu o charakterze faszystowskim. Fakt ten zyskał ciche poparcie mocarstw Europy Zachodniej. Car Borys III mianował premierem rządu A. Cankowa. Wszelkie próby oporu bezwzględnie łamano. W 1923 r. nastąpiła wyraźna konsolidacja sił skrajnej prawicy. Drobne partie i ugrupowania zostały połączone w organizacje o charakterze faszyzującym - Umowę Demokratyczną. W 1931 r. partia rządząca przegrała wybory. Doszło do złagodzenia rządów. Nowym premierem był A. Malinow. Napotkało to na opór zwolenników rządów „Silnej Ręki”. A. Cankow dokonał rozłamu w Zjednoczeniu Demokratycznym, tworząc nową partię - Ruch Narodowo-Społeczny (wzorowana na NSDAP). W 1932 r. powstała organizacja faszystowska „Zweno” (wzorowana na organizacji włoskiej). DO kolejnego zamachu stanu doszło 19 V 1934 r.

Węgry

W 1919 rządy autorytarne rozpoczął Miklos Horthy. W 1932 r. utworzono tzw. „rząd silnej ręki” z gen. Gyulą Gömbosem, który lansował politykę rewindykacji utraconych terenów posługując się szowinistycznymi hasłami, dążył także do zbliżenia z Niemcami, do czego doszło po objęciu władzy przez A. Hitlera.

Hiszpania

W 1923 król Alfons XIII powierzył całą władzę gen. Primo de Rivera. Wprowadził on dyktaturę wojskową w oparciu o Kościół katolicki, zdelegalizował partię komunistyczną, zakazał strajków. Zrezygnował w 1930.

Portugalia. Od 1932 władzę dyktatorska rozpoczął Antonio de Salazar.

21. Problemy pokojowego rozwiązania sporów międzynarodowych i rozbrojenia (protokół genewski 1924, pakt Brianda-Kelloga, protokół Litwinowa, konf. rozbrojeniowa w Genewie (1932-34).

Protokół genewski 1924

Od zakończenia wojny Francja bezskutecznie zabiegała o gwarancję bezpieczeństwa swoich granic, zwłaszcza wschodnich. Problem wzajemnego bezpieczeństwa stanowił główny przedmiot obrad Ligi Narodów. Opracowała ona tzw. protokół genewski, zatwierdzony w X 1924, był to akt o pokojowym rozwiązywaniu konfliktów. Państwa - sygnatariusze zobowiązują się nie prowadzić wojny między sobą ani przeciw państwom, które przyjęły zobowiązania zawarte w umowie. Można było wystąpić jedynie w celu odparcia agresji lub w porozumieniu z Ligą. Pakt ten nie wszedł w życie, nowy rząd angielski odmówił jego parafowania (parafować - podpisywać wstępnie inicjałami uzgodniony tekst umowy międzynarodowej).

Pakt Brianda-Kelloga

Największym osiągnięciem dyplomacji państw zachodnioeuropejskich w walce o pokój był tzw. pakt Brianda-Kellogga o wyrzeczeniu się wojny jako narzędzia polityki narodów. Jego inicjatorem była Francja. W IV 1927 minister spraw zagranicznych Iristide Briand przedłożył Amerykanom projekt francusko-amerykańskiego układu o przyjaźni.

Ostatecznie pakt został podpisany w VIII 1928 r. w Paryżu przez: Niemcy, USA, Belgię, Francję, Anglię i jej dominia, Italię, Japonię, Polskę i Czechosłowację. Art. pierwszy zawierał potępienie wojny jako metody regulowania sporów międzynarodowych oraz wyrzeczenia się jej jako narzędzia polityki w stosunkach między sygnatariuszami paktu. Wszelkie konflikty miały być rozstrzygane za pomocą środków pokojowych. Pakt miał wejść w życie po ratyfikacji przez wszystkie państwa. Dopuszczał przyłączenie się innych państw.

Protokół Litwinowa

We IX 1928 r. minister spraw zagranicznych Maksim Litwinow wręczył ambasadorowi francuskiemu w Moskwie akt o przystąpieniu ZSRR do paktu. W II 1929 r. podpisały w Moskwie protokół o przedterminowym wprowadzeniu w życie paktu Brianda-Kelloga przez ZSRR, Estonia, Łotwa, Polska i Rumunia. W IV 1929 r. przyłączyła się do paktu Turcja, a następnie Litwa. W tym czasie do paktu przystąpiły 44 państwa. Z dniem 24 VII 1929 r. wszedł on w życie.

Konferencja rozbrojeniowa w Genewie (1932-34)

W II 1932 r. otwarto w Genewie nową powszechną konferencję w sprawie redukcji i ograniczenia zbrojeń, z udziałem 61 państw, wśród których 5 nie było członkami Ligi Narodów (w tym także USA). Przewodnictwo sprawował minister spraw zagranicznych GB Artur Henderson, a prezydium przewodniczył szef dyplomacji szwajcarskiej Giuseppe Motta.

W VII 1932 r. doszło do podjęcia uchwały o potrzebie zasadniczej redukcji zbrojeń. Na posiedzeniach dochodziło do rozbieżności w związku z sytuacją Niemiec. W rezultacie doszło we IX 1932 r. do wycofania się delegacji niemieckiej, która swój powrót uzależniała od akceptacji jego stanowiska (równości z innymi państwami w dziedzinie wojskowej).

Impas trwał do XII, gdy w końcu 11 XII doszło do zmiany stanowiska Francji, która wraz z WB i Italią, przy poparciu przedstawiciela USA, przyjęła zasadę równości zbrojeń dla Niemiec. Ostatecznie pod pretekstem nieuwzględniania poglądów Niemiec rząd berliński 14 X definitywnie wystąpił z Konferencji Rozbrojeniowej.

22. Agresywna polityka Japonii na Dalekim Wschodzie (zajęcie Mandżurii w 1931, wystąpienie Japonii z LN w 1933, agresja przeciw Chinom w 1937, prowokacje antyradzieckie i antymongolskie - jezioro Chasan i rzeka Chałchyn-goł 1938-1939).

Zajęcie Mandżurii i wystąpienie z Ligi Narodów

We IX 1931 r. wojska japońskie wkroczyły do północno-wschodnich Chin. Nie napotykając większego oporu do II 1932 r. zajęto całą Mandżurię. Agresja japońska spotkała się z cichym poparciem WB i USA.

Armia japońska IX 1931 zajęła Mukden, później armia wdarła się do Mandżurii. Rząd był tym zaskoczony i zaprotestował przeciw samodzielnym akcjom wojska, ale armia kontynuowała akcję w Mandżurii. W ciągu 3 miesięcy zajęła wszystkie ważniejsze miasta, a na podbitych terenach została osadzona lokalna adm., formowana z ludzi przyjaznych Jap. 11 XI 1931 płk Itagaki Seishiro porwał z Tientsinu ex - cesarza chińskiego Pu I. Został on przewieziony do Mukdenu, gdzie nastąpiło gorące powitanie przez ludność mandżurską. Armia jap. w trakcie podboju starała się wywołać nastroje antychińskie i wzniecić tzw. ruch niezależności mandżurskiej. 01 III 1932 proklamowano powstanie państwa Mandżuko z Pu I jako prezydentem (01 III 1934 przekształcenie w monarchię). 15 IX podpisano protokół japońsko - mandżurski, wg którego państwo Mandżuko zobowiązało się szanować przywileje i prawa Jap uzyskane na mocy umów z Chinami. Obie strony przyrzekły sobie pomoc zbrojną w razie zagrożenia, Jap. mogła trzymać w Mandżuko dowolną liczbę wojska.

Agresja japońska spowodowała reakcję ze strony Ligi Narodów, która jeszcze we IX 1931 r. powołała specjalną komisję do zbadania sytuacji w Chinach. Komisja ta, pod przewodnictwem W. A. Lyttona, dopiero wiosną 1932 r. podjęła pracę. W posiedzeniach uczestniczyli przedstawiciele: Anglii, Francji, Niemiec, USA i Italii.

Rząd japoński wykorzystał to opóźnienie. 22 II 1932 r. zwołał w Mukdenie naradę z reprezentantami biurokracji oraz feudałów mandżurskich i mongolskich, którzy ogłosili byłego cesarza Chin Pu I regentem państwa Mandżukuo. Ten marionetkowy kraj już w VI 1932 r. uznany został przez Japonie. W dalszych protokołach, podpisanych przez obie strony, Japonia uzyskała specjalne uprawnienia w Mandżurii. Sprawozdanie W. A. Lyttona opublikowano dopiero 2 X 1932 r., a wiec wówczas, kiedy zapadły już zasadnicze decyzje.

Propozycje komisji były dyskutowane na forum Ligi Narodów, która w przyjętej rezolucji żądała wycofania wojsk japońskich. W odpowiedzi - Japonia wystąpiła z Ligi Narodów w 1933 i zajęła w V 1933 r. prowincję chińską Hopej.

1937-45-Japonia rozpoczęła otwartą wojnę przeciwko Chinom.

Doszło do walk w Mongolii- incydent w rejonie jeziora Chasan w 1938; walki radziecko-japońskie nad rzeką Chałchyn-goł V-IX 1939, klęska wojsk japońskich w V 1939 dowiodła dużej sprawności Armii Czerwonej i ostatecznie odwiodła Japonię od koncepcji ekspansji w kierunku PN. Dodatkowym czynnikiem, który potwierdził tę decyzję, był układ Ribbentrop- Mołotow.

Decydując się w końcu na atak w kierunku Pd- 13 IV 1941 Japonia zawarła ze ZSRR pakt o neutralności, co wzbudziło w Berlinie konsternację.

23. Etapy łamania przez Niemcy postanowień Traktatu Wersalskiego (wystąpienie Niemiec z konferencji rozbrojeniowej i Ligi Narodów, wprowadzenie powszechnego obowiązku służby wojskowej, odbudowa sił zbrojnych, niemiecko angielska umowa morska, remilitaryzacja Nadrenii, Anschluss Austrii).

Wystąpienie Niemiec z konferencji rozbrojeniowej

Na konferencji w genewie VII 1932 r. doszło do podjęcia uchwały o potrzebie zasadniczej redukcji zbrojeń. Na posiedzeniach dochodziło do rozbieżności w związku z sytuacją Niemiec. W rezultacie doszło we IX 1932 r. do wycofania się delegacji niemieckiej, która swój powrót uzależniała od akceptacji jego stanowiska (równości z innymi państwami w dziedzinie wojskowej).

Impas trwał do XII, gdy w końcu XII doszło do zmiany stanowiska Francji, która wraz z GB i Italią, przy poparciu przedstawiciela USA, przyjęła zasadę równości zbrojeń dla Niemiec. Ostatecznie pod pretekstem nieuwzględniania poglądów Niemiec rząd berliński w X 1933 definitywnie wystąpił z Konferencji Rozbrojeniowej.

Wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów

W X 1933 Hitler zapowiedział, ze Niemcy również występują z Ligi Narodów. Odnośne pismo, adresowane do sekretarza generalnego Ligi Narodów Avenola, wysłano z Berlina 19 X. Data doręczenia, 21 X, figuruje w historii Ligi jako data skreślenia Niemiec z listy członków.

Obok tego rząd Rzeszy zapewniał, ze jego polityka zagraniczna nie ulegnie zmianie. Oficjalna polityka berlińskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych musiała jednak schodzić na drugi plan wobec rzeczywistych wytycznych polityki partii hitlerowskiej, stosujących się do wspomnianego już dzieła programowego Mein Kampf. Wytyczne te zapowiadały pełną odbudowę wojskowej i gospodarczej potęgi Niemiec, obalenie traktatów wersalskiego i Saint-Germain, a w końcu sięgnięcie po hegemonię najpierw w Europie, a potem i poza nią.

Etapy łamania przez Niemcy postanowień Traktatu Wersalskiego: wprowadzenie powszechnego obowiązku służby wojskowej, odbudowa sił zbrojnych

Po konferencji w Genewie Hitler zaczął otwarcie łamać artykuły traktatu pokojowego. Generalicja niem. poparła plan odbudowy i rozbudowy sił zbrojnych. Hitler ogłosił 13 III 1935, że od tego dnia Niemcy nie czują się związani z tymi artykułami traktatu pokojowego, które zabraniały im posiadania lotnictwa wojskowego. Przystąpiono do tworzenia lotnictwa bojowego (decyzja o jego tworzeniu zapadła znacznie wcześniej, bo już 26 II 1935).

W III 1935 Niemcy wznowili powszechną służbę wojskową: stutysięczna Reichswehra miała się przekształcić w 600 tys. Wehrmacht. W 1936 przystąpiono do realizacji czteroletniego planu zbrojeń, którym kierował Hermann Göring, który jednocześnie realizował plan budowy niemieckiego lotnictwa wojskowego.

Państwa Zach. nie przeszkadzały Hitlerowi (gwaranci traktatu ograniczyli się jedynie do papierowych protestów), ponieważ część polityków zach. przyznawała, że traktat wersalski był za surowy i patrzyła przez palce na łamanie jego postanowień. Stłumienie opozycji antyhitlerowskiej w Niemczech wielu polityków zach. pochwalało. Pragnęli oni uczynić to samo w swoich krajach. W Wielkiej Brytanii występowało silne lobby niemieckie i prohitlerowskie, w 1935 powstało nawet Towarzystwo Przyjaźni Brytyjsko-Niemieckiej, do którego przynależało wielu wybitnych ludzi z dziedziny polityki i kultury. Tymczasem Hitler działał konsekwentnie, realizując etapami plan zbrojeń i aneksji.

Niemiecko-angielska umowa morska

18 VI 1935 r. został podpisany w Londynie brytyjsko - niemiecki układ morski, który przyznawał Rzeszy prawo posiadania floty wojennej równej wypornością 35% tonażu floty brytyjskiej (100:35). Wielka Brytania do pilnowania całego swego imperium posiadała flotę o łącznej wyporności 1 200 tys. BRT. Niemcy uzyskały więc prawo do posiadania floty o wyporności 420 tys. BRT. Układ przetrwał 4 lata, został wypowiedziany przez Niemcy 28 IV 1939 r.

Remilitaryzacja Nadrenii

Świat jeszcze nie ochłonął po podpisaniu układu morskiego brytyjsko-niemieckiego, gdy 7 III 1936 r. wojska niemieckie wkroczyły do zdemilitaryzowanej strefy nadreńskiej. Niemcy łamały tutaj nie tylko traktat pokojowy, ale również dobrowolnie podpisany traktat reński z Locarno. W III 1936 ogłoszono suwerenność militarną Niemiec.

Anschluss Austrii.

W II 1938- przemówienie Hitlera w Reichstagu- Niemcy nie mogą być obojętni wobec 10 mln Niemców żyjących w państwach ościennych- ostrzeżenie dla Czechosłowacji i Austrii.

Hitler wydał rozkaz, by inwazję zaczęto 12 III 1938. Mussolini oświadczył, że „Włochy śledzą wypadki z absolutnym spokojem”. To rozwiało ostatnie obawy Hitlera, 12 III 1938 siły niemiecki przekroczyły granicę, nie napotykając nigdzie oporu.

13 III 1938 ogłoszono dekret o włączeniu Austrii do Rzeszy i jednocześnie Hitler podpisał odpowiednią ustawę w imieniu Rzeszy.

14 III 1938 Hitler przybył do Wiednia i ogłosił utworzenie Wielkich Niemiec, zaczęto likwidować odrębności austr.: Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Obrony Narodowej, armię, dyplomatów, walutę.

10 IV 1938 odbył się plebiscyt, który potwierdził zgodę ludności austr. na nowy stan rzeczy (99% za, reżim Schusnigga nie był popularny, poza tym była zła sytuacja gosp., liczono na poprawę).

Przyłączenie Austrii przyniosło Rzeszy korzyści gosp. (przemysł austr., zasoby naturalne, zwiększenie ludności, terenu) i polit. (zbliżenie do Czechosł.).

Szybki zabór Austrii zaskoczył opinię międzynarodową. Spodziewano się tego, ale później. Mussolini zaakceptował ten fakt, tym bardziej, że Niemcy wyrzekły się roszczeń do płd Tyrolu zamieszkanego przez ludność mówiącą po niem. W Czechosłowacji musiano się z tym pogodzić, Węgry cieszyły się z okrążenia Czechosł. i liczyły na pomoc Niemiec przeciw niej, ale równocześnie obawiały się bezpośredniego sąsiedztwa. Paryż, Londyn i USA były niezadowolone, Polska oficjalnie obojętna, a ZSRR wystąpił ostro przeciw niem. agresji. Ale ostatecznie rządy godziły się z faktami dokonanymi.

24. Pakt czterech i jego reperkusje; tzw. Front Stresy z 1935 r.

Pakt czterech

Italia i Niemcy w latach 30. kontynuowały politykę zbrojeń i ekspansji. W 1933 r. podjęły próbę osłabienia Ligi Narodów i wystąpiły z koncepcją utworzenia dyrektoriatu czterech mocarstw, które miałyby decydować o losach Europy (poparcie Anglii i Francji, przez którą układ został podpisany i ratyfikowany). Po różnych uściśleniach Pakt Czterech podpisano w Rzymie przez Anglię, Francję, Niemcy i Italia 15 VII 1933. Wobec wystąpienia Niemiec z Ligi Narodów w X 1933 państwa zach. odstąpiły od tej idei i nie wszedł on w życie. Z tym większą energią Mussolini przystąpił do ekspansji w kierunku Płw. Bałkańskiego: próbował uzależnić od Włoch Austrię i Albanię.

Tzw. Front Stresy z 1935

Wobec zbrojeń niemieckich Mussolini zaprosił premierów WB i Francji na konferencję, która odbyła się w 1935 r. w miejscowości Stresa w płn. Italii. Komunikat ogłoszony po konferencji dosyć ostro potępił kroki niemieckie i wypowiedział się przeciw naśladowaniu go przez inne państwa obciążone ograniczeniami wojskowymi, a także ponownie podkreślił wagę niezależności Austrii. Nadto potwierdzono ważność układów lokarneńskich, przy czym WB i Italia podkreśliły swoją rolę gwarantów paktu reńskiego. Dalej poza komunikat dyplomacja trzech mocarstw nie wyszła.

25. Europejskie pakty regionalne: kryzys Małej Ententy w latach 30, Ententa Bałkańska, Ententa Bałtycka, projekty tzw. Paktu wschodniego i paktu dunajskiego

Kryzys Małej Ententy w latach 30.

W 1933 r. został w Genewie podpisany pakt organizacyjny Małej Ententy, łączący Czechosłowację, Jugosławię i Rumunię. Chodziło nie tylko o stałe uzgodnienie polityki zagranicznej wszystkich trzech państw, lecz także o nadanie większej wagi wystąpieniom Małej Ententy jako całości na arenie międzynarodowej. Pierwszym wspólnym wystąpieniem nowego bloku był protest przeciwko projektowi paktu czterech, a potem akceptacja nowej wersji projektu, zmodyfikowanego przez Francję.

Każde państwo z Małej Ententy miało jakiegoś groźnego sąsiada, przeciw któremu pomoc obu partnerów byłaby pożądana, ale takiej pomocy układy wzajemne nie przewidywały. Pojawiły się więc projekty i dążenia, by rozszerzyć ważność obowiązujących sojuszów na wszystkie przypadki, przeciw wszelkim wypadkom zagrożenia, nie tylko ze strony Węgier. Realizacja czegoś takiego byłaby słuszna, ale okazała się nieosiągalna.

Bałkańska Ententa

Układ między Grecją, Jugosławią, Rumunią i Turcją, zawarty 1934 w Atenach; gwarantował układającym się stronom utrzymanie granic, ustalał zasady współpracy polit. i udzielania pomocy zbrojnej w przypadku agresji na jednego z sygnatariuszy; jej celem było utrzymanie status quo na Bałkanach; ententa bałkańska straciła znaczenie w związku z różnicowaniem się postaw jej członków wobec Niemiec i Włoch (1938-41).

Bałtycka Ententa 1934-1940

Sojusz Litwy, Estonii i Łotwy sygnowany w 1934 w Genewie, na mocy traktatu o porozumieniu i współpracy. Zawarty w celu prowadzenia jednolitej polityki zagranicznej państw członkowskich. Już po 1918 czyniono zabiegi zdążające do powołania aliansu państw obejmujących Estonię, Finlandię, Litwę, Łotwę i Polskę, który miał stanowić zaporę przeciwko agresji ZSRR, a w późniejszym okresie również III Rzeszy. 1923 Estonia i Łotwa podpisały bilateralny układ obronny, odnowiony w 1934.

W tym samym roku do sojuszu przyłączyła się Litwa. Działania Ententy Bałtyckiej koordynowane były poprzez spotkania (dwa razy do roku) ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich. Wyrazem tej współpracy stało się m.in. reprezentowanie “bałtyckiej trójki” przez wspólnego delegata na konferencjach międzynarodowych. Wspólne działania rozwijano także na gruncie ekonomicznym i kulturalnym.

W 1938 państwa Bałtyckiej Ententy ogłosiły neutralność. Sojusz zlikwidowano w 1940 po włączeniu tych krajów w strefę wpływów ZSRR.

Projekty tzw. Paktu wschodniego i paktu dunajskiego

W interesie tak Francji, jak i ZSRR leżało wytworzenie na wschód od Niemiec takiej sytuacji, która nie groziłaby żądnymi niespodziankami. Drogą do tego wiodącą wydawało się utworzenie systemu zbiorowego powiązania się państw położonych na obszarze na wschód od Niemiec, co utrudniłoby ewentualne naruszanie pokoju przez którekolwiek z nich.

Rozmowy miedzy francuskim ministrem spraw zagranicznych Louisem Barthou a radzieckim ambasadorem w Paryżu Dowgalewskim przyniosły zarys rozległego planu, który wszedł do historii dyplomacji jako projekt paktu wschodniego. Inicjatywę przyjęła na siebie Francja. Barthou postanowił najpierw przygotować grunt przez odwiedzenie krajów Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej.

Barthou pragnął pozyskać do współpracy także Italię, również jednak w ramach szerszej koncepcji, a to w postaci paktu śródziemnomorskiego, który objąłby m.in. kraje bałkańskie.

Między Barthou a Litwinowem uzgodniony został projekt nazwany Pacte oriental. W skład paktu mieli wejść: Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska i ZSRR.

Projekt składał się z 3 części, którymi miały być: układ o pomocy regionalnej (konsultacje oraz udzielenie sobie pomocy zbrojnej przez wszystkie państwa objęte paktem pomocy regionalnej), układ między Francja a ZSRR o wzajemnej pomocy oraz układ nazwany: Acte general, wiążący Francję i ZSRR z obu poprzednimi traktatami (bezpośredni udział Francji we wschodnioeuropejskim systemie bezpieczeństwa).

Projekt z góry był skazany na niepowodzenie, z powodu sprzeciwu ZSRR, Polski i Niemiec. Również Finlandia odmówiła udziału w projektowanym pakcie.

26. Oś Rzym-Berlin 1936; Pakt Antykominternowski 1936-37, Pakt Stalowy 1939.

Oś Rzym-Berlin-Tokio- 6 XI 1937

Nazwa przyjęta na określenie sojuszu łączącego faszystowskie Niemcy, Włochy i Japonię. Podstawą zawiązania sojuszu był podpisany 25 X 1936 w Berlinie układ między Niemcami a Włochami, który popierał generała B. Franco i deklarował pomoc obu krajów dla hiszpańskich nacjonalistów.

W zamian za uznanie aneksji Etiopii Włosi zgodzili się poprzeć starania Niemiec o odzyskanie kolonii. Wówczas też ustalono wspólną politykę walki z propagandą komunistyczną.

Przedłużeniem porozumienia był pakt antykominternowski, zawarty w tym samym roku między III Rzeszą a Japonią.

Do paktu w 1937 przyłączyły się Włochy. 22 V 1939 podpisano w Berlinie formalny sojusz polityczno-wojskowy Włoch i Niemiec, nazywany także paktem stalowym lub traktatem berlińskim. Pakt potwierdzał przyjaźń, gwarantował nienaruszalność wzajemnych granic i integralność terytorialną obu państw oraz mówił o wzajemnej pomocy na wypadek jakiegokolwiek zagrożenia interesów jednej ze stron.

Już w poł. 1939 Niemcy podjęły starania o wciągnięcie do niemiecko-włoskiego układu wojskowego również Japonii. Ostatecznie 27 IX 1940 w Berlinie Niemcy, Włochy i Japonia zawarły trójstronny pakt wojskowy, zwany paktem berlińskim. Przynosił on podział stref wpływów między państwami-sygnatariuszami: Europa przypadła Niemcom i Włochom, Azja Wschodnia Japończykom.

Każda z umawiających się stron zobowiązywała się do udzielenia pozostałym pomocy politycznej, ekonomicznej i wojskowej. W okresie II wojny światowej terminu "państwa osi" używano także w odniesieniu do sojuszników wspomnianych trzech państw, tj. do Bułgarii, Rumunii, Słowacji i Węgier.

Pakt Antykominternowski 1936-37

Pakt antykominternowski był to układ podpisany 25 XI 1936 r. w Berlinie, przez przedstawicieli rządów Niemiec i Japonii, w celu koordynowania działań przeciwko Kominternowi. Tajny protokół dołączony do układu zobowiązywał sygnatariuszy do zachowania neutralności, gdyby jedna ze stron znalazła się w stanie wojny z ZSRR.

6 XI 1937 r. do paktu dołączyły Włochy, a później (do 1941): Węgry, Mandżukuo, Hiszpania, Bułgaria, Dania, Finlandia, Rumunia, rządy Chorwacji, Słowacji oraz rząd Wang Ching-weia z Nankinu (Chiny). Pakt ten był podstawą późniejszych umów wojskowych zawieranych między Niemcami i Włochami (22 V 1939) oraz Japonią (11 XII 1940). Wspólnym tych państw było uzyskanie światowej hegemonii i przeciwstawienie się państwom alianckim.

Pakt Stalowy 1939

Pakt Stalowy, nazwa nadawana przez propagandę faszyst. sojuszowi militarnemu III Rzeszy z Włochami zawartemu na 10 lat 22 V 1939 w Berlinie. Zobowiązywał on sojusznika do natychmiastowej i bezwzględnej pomocy w wypadku, jeśliby druga strona została wciągnięta w wojnę, zawierał klauzulę dotyczącą granic, określał warunki dalszych stosunków politycznych i gospodarczych.

27. Agresja Włoska w Etiopii 1935-36; Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939.

Agresja Włoska w Etiopii 1935-36

Etiopia była ostatnim niepodległym państwem w Afryce. W Italii istniał uraz spowodowany przez klęskę inwazyjnych wojsk włoskich poniesioną w r. 1896 pod Aduą. Etiopia mogła zaspokoić rosnące coraz bardziej ambicje kolonialne Włoch. Uzasadnieniem miały być takie argumenty, jak przeludnienie Włoch, potrzeba zyskania terenów osiedleńczych oraz fakt istnienia w Etiopii pewnych bogactw naturalnych.

W XII 1934 r. doszło do poważnego incydentu granicznego w oazie Uol-Uol, spornej miedzy Etiopią a włoską Somalią. Rząd rzymski zażądał odszkodowania od Etiopii, która odniosła się do Ligi Narodów z prośbą o pośrednictwo w załatwieniu konfliktu. Francja bezskutecznie usiłowała zbliżyć stanowiska Londynu i Rzymu. W interesie francuskim leżało bowiem by utrzymać „front Stresy”, tj. współpracę z Italią przeciw Niemcom.

Mimo prób pośrednictwa dyplomatycznego na pocz. X 1935 r. Włosi rozpoczęli działania bojowe. Była to regularna wojna prowadzona przez nowocześnie wyposażoną armię przeciw prymitywnie uzbrojonym siłom etiopskim. Walki trwały do V 1936 r., gdy wreszcie agresorzy zajęli Addis Abebę.

Etiopia została połączona z Erytreą i Somalią włoską i cały ten obszar nazwano: Africa Orientale Italiana. Była to formalna aneksja proklamowana 9 V 1936 r.

Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939

Rozrywana sprzecznościami wewnętrznymi Hiszpania stała się w r. 1931 republiką. Proklamowana w IV 1931 r. republika długo nie mogła ustalić swego oblicza. Król Alfons XIII opuścił Hiszpanię bez formalnej abdykacji. W wyborach do konstytuanty przeważającą większość uzyskali republikanie i socjaliści w koalicji utworzonej przez Alcala Zamorę. 9 grudnia 1931 roku Hiszpania otrzymała liberalną konstytucję.

Równowaga sił miedzy prawicą a lewicą zmieniała się ustawicznie. Wpływy lewicy jednakże rosły stale i na początku 1936 r. siły jej połączone we Froncie Ludowym odniosły w wyborach decydujące zwycięstwo.

Już dwukrotnie po upadku monarchii, a to w 1932 i 1934 r., doszło do kontaktów między planującymi zamach stanu politykami i generałami hiszpańskimi a rządem włoskim, który obiecywał pomoc.

Wojna pomiędzy republikańskim rządem (republikanie, socjaliści, komuniści), a zwolennikami generała F. Franco (m.in. konserwatyści i monarchiści). Republikanów poparł ZSRR oraz przybywający ochotnicy (głównie komuniści), którzy utworzyli tzw. brygady międzynarodowe. Natomiast generał Franco został poparty przez Niemcy i Italia. Rozpoczęła się w VII 1936 buntem komendanta Wysp Kanaryjskich generała Franco. Dzięki pomocy lotnictwa włoskiego i niemieckiego przerzucił on swe oddziały z Afryki do południowej Hiszpanii. 15 sierpnia połączył się z oddziałami generała E. Moli w odległości 100 km od Madrytu.

Zorganizowana została wówczas tzw. władza ludowa, która obroniła Madryt, a w 1937 przeszła do ofensywy, głównie dzięki pomocy francuskiej i sowieckiej (zwycięstwa nad rzeką Jarama w lutym czy pod Guadalajarą w marcu). W 1938 wojska frankistowskie przeszły do kontruderzenia i przedzieliły terytorium kontrolowane przez republikę, zajmując w styczniu 1939 Barcelonę. W lutym 1939 tegoż roku rządy Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii uznały utworzony w 1937 rząd Franco. W marcu 1939 zdobyto Madryt, a w kwietniu 1939 Franco ogłosił zakończenie wojny.

Ocenia się, że pomoc niemiecka wynosiła 10 tys. ludzi (w tym 5-tysięczny Legion Condor), 200 czołgów, 600 samolotów i 800 armat. Pomogli też m.in. Portugalczycy i Irlandczycy, a także 75-tysięczny korpus tzw. "ochotników" marokańskich. Natomiast stronę republikańską wsparli Sowieci siłą 3 tys. ludzi oraz 1000 samolotów, 900 czołgów, 300 samochodów pancernych i 1550 armat, Francuzi dostarczyli zaś 300 samolotów. Poza tym w tzw. brygadach międzynarodowych walczyło ok. 35 tys. ochotników różnych narodowości. Straty po stronie nacjonalistów wynosiły 90 tys. ludzi, a po stronie przeciwnej 110 tys. Rannych po obu stronach zostało ponad mln osób. Poza linią frontu zamordowano łącznie 130 tys. osób, 500 tys. obywateli Hiszpanii znalazło się na wygnaniu. Prawie 200 tys. zginęło po wojnie w wyniku prześladowań.

Główne państwa wobec wojny domowej w Hiszpanii.

Już 19 i 24 VII legalny rząd republikański José Girala zgodnie z tajną klauzulą fr.-hiszp. układu handlowego z 1935 zwrócił się o pomoc do swojego najbliższego sojusznika - Francji. Sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa tego kraju w momencie wybuchu wojny była bardzo skomplikowana. Od 4 VI władzę sprawował rząd Frontu Ludowego Léona Bluma, mający poparcie francuskiej Partii Komunistycznej. Za priorytet w polityce zagranicznej Francja uznawała współpracę z Wielką Brytanią, w związku z tym, mimo postulatów ze strony sił lewicowych, Quai d'Orsay starannie unikało zacieśniania kontaktów ze Związkiem Radzieckim. Stosunki Paryż-Rzym były bardzo napięte z powodu agresji włoskiej w Etiopii (Abisynii). Niemcy z kolei stanowiły realne zagrożenie, ale Paryż łudził się, że rząd Rzeszy przystąpi do kolejnego paktu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie Zachodniej („nowe Locarno”). Znaczenie wojny w Hiszpanii dla Francji dotyczyło przede wszystkim bezpieczeństwa metropolii (wspólna granica) i posiadłości w Afryce Północnej. Zwycięstwo rebeliantów stwarzałoby zagrożenie powstania kolejnego graniczącego z Francją państwa faszystowskiego. Z tego też powodu premier Blum w pierwszym odruchu przyrzekł pomoc wysłannikom hiszpańskiego rządu republikańskiego, żeby potem odwołać swoją decyzję 25 VII 1936. Na taką zmianę stanowiska nałożyło się kilka istotnych czynników. Przede wszystkim część rządu obawiała się wciągnięcia Francji w konflikt zbrojny. Dodatkowo skrajna prawica francuska udzielała swojego poparcia rebeliantom, co groziło wybuchem wojny domowej także we Francji. Ze względu na deklarowaną neutralność Wielkiej Brytanii Quai d'Orsay starało się uniknąć kryzysu we wzajemnych stosunkach i tym samym zbliżenia Anglii do państw faszystowskich. Decyzja rządu spotkała się ze sprzeciwem środowisk lewicowych, które szczególnie po 30 VII wskazywały na jawną pomoc Włoch dla rebeliantów. W związku z tym rząd francuski 1 VIII zezwolił na dostawy broni i przekraczanie granicy przez ochotników, aż do uzgodnienia stanowiska z innymi mocarstwami.

Nie powiodła się także próba utworzenia wspólnego antyniemieckiego frontu z Włochami i Francją. Wielka Brytania, podobnie jak Francja, wciąż miała nadzieję na podpisanie nowego układu między państwami zachodnimi a Rzeszą, który odsunąłby groźbę wojny. Lato 1936 przyniosło jednak zachwianie się stosunków z Berlinem, Rzymem oraz Paryżem.

Reakcją W. B. na powstanie nacjonalistów w Hiszpanii była chęć niedopuszczenia do dalszej ekspansji faszyzmu w Europie, ale przede wszystkim strach przed internacjonalizacją konfliktu. Rząd podnosił kwestię całkowitego braku przygotowania kraju do udziału w wojnie o zasięgu międzynarodowym, również nastroje społeczne były jej zdecydowanie przeciwne. Londyn skupił się więc na dążeniu do pozostania poza wojną hiszpańską oraz na obronie integralności hiszpańskiego terytorium. Nie bez znaczenia były tu własne interesy ang.- ochrona szlaków komunikacyjnych prowadzących przez wody iberyjskie oraz zachowanie związków handlowych i gospodarczych z Hiszpanią. Dlatego duży niepokój wzbudziły w W. B. francuskie deklaracje pomocy republikanom. Jeszcze w VII doszło, zatem do konsultacji fr.-bryt. w Londynie, na której szef Foreign Office ostrzegał swoich partnerów przed konsekwencjami ewentualnej interwencji fr. w Hiszpanii, mogącej skutkować zaangażowaniem się Niemiec i Włoch po stronie gen. Franco. Londyn dawał do zrozumienia, że W. B. nie udzieli pomocy Francji w razie jej wciągnięcia do wojny. Dlatego 8 VIII nastąpiła kolejna zmiana decyzji - ponownie zamknięto granicę z Hiszpanią, co niezwykle utrudniło sytuację pozbawionego dostaw broni rządu republikańskiego. Na spotkaniu udało się Brytyjczykom przekonać Paryż do polityki nieinterwencji, która stała się dla Francuzów ceną za powrót do bliższej współpracy z Anglią.

Francja, najprawdopodobniej wskutek nacisków rządu bryt., wystosowała oficjalną propozycję przyjęcia zasady nieinterwencji w hiszpańskiej wojnie domowej. Mimo świadomości fikcyjności takiej polityki, 1 VIII 1936 r. Léon Blum wysunął propozycję zawarcia międzynarod. układu o zakazie eksportu broni i materiału wojennego do Hiszpanii. Ogółem porozumienie podpisało 27 państw europejskich, wstrzymała się neutralna Szwajcaria. Francja zaproponowała utworzenie międzynarodowej komisji czuwającej nad wprowadzaniem układu w życie. W rezultacie, na spotkaniu 9 IX 1936 r. przedstawiciele 27 państw europejskich akredytowanych w Londynie powołali Międzynarodowy Komitet dla Zastosowania Układu o Nieinterwencji w Hiszpanii.

Wiadomość o wybuchu puczu w Hiszpanii doszła do Niemiec w okresie bardzo intensywnych przygotowań do olimpiady w Berlinie i zdecydowanie zaskoczyła władze Rzeszy. Pewność, że powstanie będzie trwało krótko, szybko została podważona. Dlatego, kiedy 25 VII osobisty posłaniec gen. Franco trafił do Adolfa Hitlera i przekazał mu prośbę o jak najszybsze udzielenie pomocy rebeliantom, ten entuzjastycznie zgodził się interweniować, na początek wysyłając do Hiszpanii 26 samolotów i 85 żołnierzy. Jego akcję motywowały głównie czynniki ideologiczne i polityczne- misja obrony Europy przed „zalewem komunistycznym”. W rezultacie Hitler sobie przypisywał zasługi w oswobodzeniu Hiszpanii spod wpływów Kominternu. Kanclerz III Rzeszy obawiał się także, że komunizacja Hiszpanii mogłaby w krótkim czasie doprowadzić do „bolszewizacji” Francji. Niemiecka interwencja wojskowa niosła ze sobą zagrożenie rozpętania szerszego konfliktu, ale poprzez nadanie jej charakteru krucjaty antykomunistycznej, można było liczyć, jeżeli nie na sympatię, to na zrozumienie większości państw europejskich.

Nieznane są pierwsze reakcje Kremla na wiadomość o wybuchu puczu przeciwko republikańskiemu rządowi w Hiszpanii. Twierdzenia o międzynarodowym spisku komunistycznym, aczkolwiek krążyły po Europie przez kilkanaście następnych lat, nie wytrzymały próby czasu. Głębsza analiza dowodów frankistowskich wykazała, że zostały one dość nieumiejętnie spreparowane i nie miały one żadnego związku z zaszłymi wydarzeniami. Konflikt w Hiszpanii nie stanowił dla Związku Radzieckiego zagrożenia strategicznego, więc podjęcie decyzji o ewentualnej interwencji wiązało się ze starannym rozważeniem sytuacji. Odcięcie się od poparcia walczących o swoje rządy w Hiszpanii sił lewicowych byłoby wbrew zasadom podjętym na VII kongresie Międzynarodówki Komunistycznej. Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na postawę Krymu było dążenie do przeciwstawienia się agresji faszystowskiej w skali międzynarodowej. Zmuszało to do liczenia się z opinią państw, które mogłyby przyczynić się do stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego, a konkretnie Wielkiej Brytanii i Francji. Osiągnięcie jedności i współdziałania z mocarstwami zachodnimi oddalało od Związku Radzieckiego widmo powrotu do hołubionej przez Mussoliniego idei paktu czterech, spowodować mogło także izolację Niemiec hitlerowskich w Europie.

Bodźcem, który mógł odwieść Moskwę od interwencji była duża popularność ruchów anarchistycznych i trockistowskich w Hiszpanii, co w przededniu słynnych procesów trockistów w Rosji mogłoby mieć bardzo niepożądane skutki. Sporym problemem była też odległość między oboma państwami - pomoc płynąca z Odessy przez Morze Śródziemne mogła zostać przejęta przez Włochów, zaś z Leningradu przez Morze Północne - przez Niemcy. Nie wiadomo, kiedy dokładnie narodziła się na Kremlu myśl, żeby nieoficjalnie udzielić rządowi republikańskiemu niewojskowej pomocy poprzez Komintern i związki zawodowe. W każdym razie 21 VII 1936 roku zdecydowano, że na ratunek republikańskiej Hiszpanii zostanie przekazanych 4 mld franków francuskich, pochodzących głównie od radzieckich związków zawodowych. 31 VIII w Paryżu został utworzony Międzynarodowy Komitet Pomocy dla Narodu Hiszpańskiego, który pod przewodnictwem Victora Bascha zajmował się zbiórką pieniędzy i żywności. Jednocześnie też w całej Rosji odbywały się wiece poparcia dla rządu republikańskiego, na których gromadzono pieniądze, jedzenie i ubrania, które potem wysyłano do Hiszpanii statkami. Ten okres wzajemnych kontaktów Związek Radziecki i republikańska Hiszpania zakończyły nawiązaniem stosunków dyplomatycznych i wymianą ambasadorów. Do Moskwy przybył Marcelino Pascua, zaś do Madrytu- Marcel Rosenberg, któremu towarzyszyła liczna ekipa doradców wojskowych.

28. Kryzys Sudecki 1938: Monachium i jego reperkusje; rozbiór Czechosłowacji.

Sudecki kryzys 1938, kryzys dyplomatyczny w Europie latem i jesienią 1938, spowodowany dążeniem Niemiec do rozbicia Czechosłowacji i aneksji ziem zamieszkanych przez mniejszość niemiecką, zwaną niezbyt ściśle Niemcami sudeckimi. Sudecki kryzys zakończył się rozbiorem Czechosłowacji zatwierdzonym podczas układu w Monachium w 1938 i przyłączeniem Sudetów do Niemiec.

07 V 1938 poseł fran. i ang. w Pradze formalnie wystąpili (w wyniku konferencji londyńskiej) z naciskiem na rząd praski na rzecz uwzględnienia żądań Henleina. W nastroju niepewności mijały kolejne dni, aby ok. 20 V doprowadzić do wybuchu kryzysu. Rząd praski otrzymał wiadomość o koncentracji wojsk niem. w pobliżu swej granicy i polecił obsadzenie fortyfikacji granicznych oraz powołał pod broń część rezerwistów. Faktycznie specjalnej koncentracji nie było, siły niem. od dawna były tam zgromadzone, ale ich przesunięcia mogły spowodować alarm w Pradze. Częściową mobilizację armii czechosł. uznano w Berlinie za całkowitą i wysunięto zarzut, że to w Pradze postanowiono dokonać agresji przeciw Niemcom!!! Wtedy zacieśniały się bardziej kontakty między Niem. a Węgrami i Polską, potencjalnymi partnerami w akcji przeciw Pradze.

22 V ambasadorowie ang. i fran. wystąpili w Berlinie z żądaniem niezaostrzania konfliktu z Czechosł.

09 VI posłowie fran. i ang. zalecili Czechosł. maksymalne uwzględnienie owych żądań.

Konferencja w Monachium

Monachijska konferencja 1938, konferencja odbyta w dniach 29-30 września 1938 w Monachium z udziałem szefów rządów Niemiec (A. Hitler), Włoch (B. Mussolini), Francji (E. Daladier) i W. Brytanii (A. N. Chamberlain).

Dotyczyła oderwania od Czechosłowacji części jej terytorium i przekazania go Niemcom. Doszło do niej z inicjatywy B. Mussoliniego działającego na prośbę premiera brytyjskiego, który za wszelką cenę chciał uniknąć wojny. Była szczytowym punktem ustępstw polityki francusko-brytyjskiej wobec Niemiec, zwanej "appeasement" (z angielskiego - "uspokojenie", "ugłaskanie").

Eskalacja żądań niemieckich zmusiła Czechosłowację, mimo początkowych ustępstw z jej strony, do wyrażenia 24 IX 1938 sprzeciwu wobec nowych żądań dotyczących cesji Sudetów na rzecz Niemiec, a także ustępstw terytorialnych na rzecz Polski i Węgier. Bez udziału Czechosłowacji podpisano 30 IX 1938 układ. Upoważnił on Niemcy do zaboru Sudetów.

Tereny te zajmowały powierzchnię 39 tys. km2, (co stanowiło jedną piątą terytorium Czechosłowacji) i zamieszkane były przez 3 mln 300 tys. ludzi, w większości Niemców sudeckich, w tym także przez 800 tys. Czechów. Rząd Czechosłowacji musiał także zwolnić ze służby w wojsku i policji wszystkich pragnących tego Niemców sudeckich oraz zwolnić z więzień tych Niemców sudeckich, którzy odbywali kary za przestępstwa polityczne.

W zamian za to Wielka Brytania i Francja zagwarantowały nowe granice czechosłowackie. Polska inkorporowała Zaolzie.

W wyniku I arbitrażu wiedeńskiego z 2 XI 1938 Węgrzy zajęli południową Słowację i Ruś Zakarpacką. Niemcy zajmując Sudety uzyskały dobrze umocnione tereny, a także wielkie zakłady przemysłowe, w tym zakłady wojskowe Škoda o zdolności produkcyjnej równej ówczesnemu przemysłowi zbrojeniowemu Anglii.

Rozbiór Czechosłowacji

W dniach 29-30 września 1938 roku w Monachium odbyła się konferencja. Układ monachijski zezwalał Niemcom na przyłączenie Sudetów. Decyzję tą narzucono prezydentowi Czechosłowacji (Anglia i Francja odmówiły zbrojnego poparcia Czechosłowacji). W wyniku tej aneksji w granicach III Rzeszy znalazło się około 800 tys Czechów. Tą sytuację wykorzystali słowaccy nacjonaliści i utworzyli prohitlerowski rząd, którego premierem został ksiądz Tiso. Po uznaniu tego rządu przez Pragę za nielegalny Tiso zwrócił się do Hitlera z prośbą o pomoc. Hitler wystąpił jako obrońca Słowaków i Ukraińców, którzy oderwali od Czechosłowacji Ukrainę Zakarpacką, tworząc odrębne państwo. W 1939 r. Hitler przekreślił nadzieje nacjonalistów ukraińskich przekazując Zakarpacie Węgrom, które zapowiedziały przyłączenie się do "osi".

15 III 1939 r. Hitler wystosował w stosunku do prezydenta i ministra spraw zagranicznych Czechosłowacji ultimatum. Dokument ten zawierał rezygnacje władz tego państwa z suwerenności i zgodę na utworzenie Protektoratu Czech i Moraw przyłączonych do Rzeszy.

16 III 1939 r. wojska Rzeszy wkroczyły do Pragi i Republika Czechosłowacji przestała istnieć.

29. Wzrost napięcia międzynarodowego i agresje pierwszej połowy 1939 r.; zagrożenie Rumunii, polski i Litwy, aneksja Kłajpedy, zajęcie Albanii, aneksja Czech i Moraw, powstanie Republiki Słowackiej.

Zagrożenie Rumunii, Polski i Litwy

Pakt Ribbentrop-Mołotow dał Hitlerowi wolną rękę na wypadek agresji na Polskę i czynił stronę radziecką współodpowiedzialną za rozpoczęcie wojny.
25 VIII zostały zerwane rozmowy z państwami zachodnimi a na 26 VIII Hitler, mając zapewnione współdziałanie ZSRR w chwili ataku na Polskę, wyznaczył termin agresji. Jednak na dzień przed tym terminem -25 VIII zawarty został polsko-angielski układ sojuszniczy. Hitler częściowo zaskoczony stanowiskiem Wielkiej Brytanii i doniesieniami Mussoliniego o nieprzygotowaniu Włoch do wojny musiał odłożyć atak. Realizacja planu wojny „Fall Weiss” została przesunięta o pięć dni. Prowokacja gliwicka (atak zamaskowanych przestępców niemieckich w mundurach polskich na radiostację w Gliwicach) miała dostarczyć argumentów jakoby Polska pierwsza zaatakowała Niemcy. Siły niemieckie pod ogólnym dowództwem gen. Waltera von Brauchitscha były podzielone na Grupę Armii „Północ” gen. Federa von Bocka i Grupę Armii „Południe” gen. Gerda von Rudstedta. Stan wojsk niemieckich określa się na ok. 1,6 mln żołnierzy dysponujących trzema tysiącami czołgów, kilkuset wozami pancernymi, 1000 bombowców i 1500 myśliwców. Marynarka niemiecka posiadała pancernik, 9 niszczycieli, 13 stawiaczy min i inne mniejsze jednostki pomocnicze.

W nocy z 31 VIII na 1.09.1939 trwały niemieckie przygotowania do agresji na Polskę. Wehrmacht wkraczał z Prus Wschodnich do Gdańska, kolumny wojskowe zbliżały się do granicy, stojący w porcie gdańskim pancernik Schleswig-Holstein podpłynął w pobliże samotnej polskiej placówki wojskowej w Wolnym Mieście - Westerplatte. Rankiem kolejarze i żołnierze z Szymankowa udaremnili próbę przedostania się do kraju zamaskowanego pociągu pancernego z desantem Wehrmachtu. O godz. 4:45 rozpoczęto realizację planu "Fall Weiss". Niemcy w wielu punktach przekroczyli polską granicę, zbombardowano Starogard i Chojnice a dwie godz. później Warszawę. Rozpoczął się pierwszy etap kampanii wrześniowej.

Aneksja Kłajpedy

Niemcy odnieśli kolejne zwycięstwo, tym razem w sporze z Litwą. Działalność na rzecz złączenia Kłajpedy z reszta ziem Rzeszy przybrała znamiona akcji legalnej. Organizacja Memeldeutscher Kulturverband w Kłajpedzie była szyldem dla nielegalnej działalności Kłajpedzkiej Partii Hitlerowskiej i jej bojówek SA i SS. Organizacja ta i jej placówki stanowiły sieć szpiegowsko-dywersyjną. Rząd litewski zajęty konfliktami wewnętrznymi stawiał słaby opór. W końcu 1938 r. pojawiły się hasła „ostatecznego zwycięstwa” co oznaczało ostateczne wcielenie Kłajpedyw granice Niemiec. Kłajpeda został faktycznie wcielona do Niemiec 20 marca 1939.

Zajęcie Albanii

Od 1926 Albania była związana politycznie, gospodarczo i kulturalnie z Włochami. Zog I podjął próbę uniezależnienia się od Włoch, zwracając się z prośbą o pomoc do Wielkiej Brytanii, co spowodowało zajęcie przez wojska włoskie Albanii w IV 1939 i obalenie króla. Nowy rząd ofiarował albańską koronę królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III. 1941 powstała Komunistyczna Partia Albanii, na czele z E. Hoxhą (Hodżą), która 1942 utworzyła Front Wyzwolenia Narodowego, a 1943 Armię Wyzwolenia Narodowego, prowadzącą walkę z wojskami niemieckimi, okupującymi Albanię po kapitulacji Włoch (X 1943). Po 1941 roku do protektoratu albańskiego przyłączone zostaje Kosowo. 1943-44 okupacja hitlerowska. W 1944 Albania ogłoszona zostaje republiką ludową, władzę przejmuje komunistyczna APP. Nie powiodły się plany Tito stworzenia Wielkiej Jugosławii (z Albanią i Bułgarią jako kolejnymi członami federacji)

32. ZSRR i jego polityka zagraniczna w latach 1933-39.

Radziecko-czechosłowacki pakt z 1935

16 V 1925 Benes i poseł radziecki w Pradze S. S. Aleksandrowski podpisali czechosłowacko-radziecki układ o pomocy wzajemnej. Zawierał on jedną specjalną klauzulę: na żądanie Pragi znalazło się w nim postanowienie, ze obaj sygnatariusze udzielą sobie pomocy tylko w wypadku, jeżeli również działać będzie sojusz zawarty z Francją. Gdyby Francja nie wystąpiła, ZSRR nie miałoby obowiązku, by udzielić Czechosłowacji pomocy. Benesowi chodziło o to, by nie powstało wrażenie jakiegoś specjalnego związania Czechosłowacji z ZSRR. Ponadto Benes zastrzegł się w rokowaniach ze stroną radz., że układ ten nie może działać przeciw Polsce.

Nie zawarto konwencji wojskowej-podobnie jak w traktacie fr.-radz.

33. Wielka Brytania, Francja i ZSRR w 1939; Pertraktacje wojskowe w Moskwie, zwrot w polityce międzynarodowej ZSRR, pakt Ribbentropp-Mołotow.

Stanowiska Anglii, Fr., USA, ZSRR wobec sytuacji międzynarodowej 1938/39

W okresie wiosenno-letnim 1939 r. uformowała się silna koalicja brytyjsko-francusko-polska z ograniczonym udziałem Rumunii i Grecji. Wszystkie usiłowania Berlina, aby osłabić determinację państw sojuszniczych nie udały się. Rzesza została zablokowana; nawet sojusznicza Italia przeszła de facto na neutralne pozycje. Hitler, brutalnie przyśpieszając wydarzenia wiosną 1939 r., postawił wszystko na jedną kartę. Liczył, że tak jak poprzednio mocarstwa zachodnie ustąpią. Nie ustąpiły, co zapowiadało albo polityczną, albo militarną klęskę Niemiec. Cofając się przed wojną, Hitler traciłby wiarygodność międzynarodową i autorytet w Rzeszy; rozpoczęcie wojny w warunkach istniejących na przełomie VII/VIII 1939 prowadziło do szybkiej klęski. Wyjście dał pakt niemiecko-sowiecki, zasugerowany zresztą przez Moskwę. Hitler traktował go jako narzędzie do skruszenia determinacji przeciwników, pozwalające na izolację Polski. Rzeczywiście, jedyną szansą dla Rzeszy było ograniczenie konfliktu i - po pokonaniu Rzeczypospolitej - doprowadzenie do nowej pokojowej stabilizacji.

Wielka Brytania bardziej życzliwie patrzyła na Niemcy niż Polskę do czasu dojścia do władzy Hitlera. Dopiero sytuacja zaczęła się zmieniać po 1938, a poważniejsze zmiany w stosunkach nastąpiły w 1939. Francja się nie liczyła, gdyż była bardzo słaba militarnie i gospodarczo. Czesi byli znakomicie uzbrojeni w porównaniu z wielkością swego państwa, ale nie przejawiali ducha bojowego. Nie wiadomo, dlaczego nie doszło do podpisania układu z Warszawa. Węgry i Rumunia były faszyzujące. Do wojny nie byli przygotowani ani Francuzi, ani Anglicy, (co się później uwidoczniło), chociaż stali dużo lepiej gospodarczo

Radziecko-bryt.-fr. rozmowy 1939. Próba oceny stanowisk.

W III przedstawiciele mocarstw zachodnich rozpoczęli rozmowy w Moskwie, aby pod pozorem rokowań, a być może i zawarcia sojuszu z ZSRR, wymusić na Niemcach skłonność do ustępstw i uzgadniania swych poczynań z Anglią i Francją. Jednocześnie trwały rokowania ang.-niem., w których Ang. Proponowali Niemcom przystąpienie do „systemu współpracy eur.[..]w celu reorganizacji E.” W VIII rokowania radziecko-fr.-bryt. Weszły w decydująca fazę. Wobec wzrastającego zagrożenia Hitler. Strony dążyły do zawarcia porozumienia obronnego przeciw Niemcom. Okazało się jednak, że istnieje duża rozbieżność stanowisk. Anglia i Fr. Nie chciały się zgodzić na objecie pomocą państw nadbałtyckich i w razie agresji niem. Na wkroczenie tam A. Czerwonej. Nie uzgodniono także sił, które umawiające się strony miały wysłać na front w wypadku agresji. Trzy mocarstwa chciały decydować w Moskwie o losie 6 państw( Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski i Rumunii) nie zaprosiwszy ich tam.

Z aktów rządu brytyjskiego wiadomo, że podczas rokowań militarnych latem 1939, w których Anglia i Francja starała się o uzyskanie wsparcia radzieckiego dla zagrożonej przez Hitlera Polski, Stalin sygnalizował militarne wsparcie tych planów, jednak tylko pod warunkiem, że pozwoli się mu na przemarsz przez tereny Polski i Rumunii nawet bez zgody rządów tych państw. Londyn i Paryż przejrzeli jednak zamiary Stalina i nie chcieli do tego dopuścić. Dlatego też Stalin zerwał 19 VIII rokowania i następnego dnia kazał przekazać Hitlerowi propozycję paktu o nieagresji wraz z żądaniem dodatkowego tajnego protokołu o interesujących sprawach. Protokół ten zawierał plan Stalina o aneksji wschodnich terenów Polski, państw nadbałtyckich i Mołdawii.

Od III 1939 zaczęły się toczyć tajne rokowania niem.-radz.. Odbywały się one równolegle z rozmowami radz.-fr.-ang. Każda ze stron starała się oszukać partnera i wytargować dla siebie jak najwięcej.

Pakt Ribbentropp-Mołotow

W VII 1939 roku Wielka Brytania, Francja i ZSRR rozpoczęły rokowania, których celem było zabezpieczenie się przed ewentualną agresją ze strony Niemiec. Porozumienie to jednak nigdy nie weszło w życie, gdyż nie podpisano odpowiednich konwencji wojskowych. Jednak miało ono pozytywny wpływ na plan Stalina, któremu nie tyle chodziło o porozumienie pokojowe, co o zmuszenie Hitlera do współpracy. Cel został osiągnięty. Już w następnym miesiącu ZSRR i Rzesza podpisały pakt Ribbentrop-Mołotow (nazwiska ministrów zagranicznych obu państw). Pakt ten oficjalnie został podany jako akt o nieagresji, jednak w rzeczywistości miał on inne przeznaczenie.

Do podpisanego 23 VIII 1939 r. w Moskwie układu dołączono aneks zawierający dokładny podział ziem Polski, Łotwy, Litwy, Estonii, Finlandii i Rumunii po ich zajęciu( ten protokół dodatkowy został uzupełniony i skorygowany 28 IX 1939). Linia graniczna ZSRR i Rzeszy miała przebiegać na terenach państwa polskiego wzdłuż rzek: Narew-Wisła-San. Znacząca jest tutaj także postawa innych państw, Francji i Stanów Zjednoczonych, które nie poinformowały, chociaż doskonale wiedziały o treści, Polaków o istnieniu aneksu. Polacy nie zdawali sobie sprawę czym tak naprawdę był pakt Ribbentrop-Mołotow. Nadal liczyli na ewentualną pomoc militarną ZSRR, z którym podpisaliśmy dwa akty o nieagresji w 1932 i w 1934 r. Ten ostatni obejmował 10 lat. Czas pokaże, że tak naprawdę przetrwał jedynie pięć. (...) Rząd ZSRR i Rząd Niemiec kierując się pragnieniem umocnienia sprawy pokoju między ZSRR i Niemcami, oraz wychodząc z podstawowych założeń radziecko-niemieckiego układu o neutralności z kwietnia 1926 r. zawarły następujące porozumienie:

Art. I. Obie Układające się Strony zobowiązują się powstrzymać od wszelkich aktów gwałtu, wszelkich poczynań agresywnych i wszelkiej napaści jedna na drugą zarówno każda z nich oddzielnie, jak i wspólnie z innymi państwami.

Art. II. W przypadku, gdy jedna z Układających się Stron stanie się przedmiotem działań wojennych ze strony państwa trzeciego druga Układająca się Strona nie będzie popierać tego państwa w żadnej formie.

Art. IV. Żadna z Układających się Stron nie będzie uczestniczyć w jakimkolwiek ugrupowaniu państw, bezpośrednio lub pośrednio skierowanemu przeciw drugiej stronie.

Art. V. W przypadku powstania między Układającymi się Stronami sporów, czy konfliktów dotyczących zagadnień tego czy innego rodzaju, obie strony będą rozwiązywać te spory, czy konflikty wyłącznie drogą pokojową w trybie przyjaznej wymiany zdań, lub w koniecznych przypadkach drogą stworzenia komisji dla uregulowania konfliktu.

Przy okazji podpisania paktu o nieagresji ZSRR i Niemiec ustalono, co następuje:

1. W przypadku nastąpienia terytorialnych lub politycznych zmian na terenach należących do państw bałtyckich (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa) północna granica Litwy stanowić będzie granicę pomiędzy strefami interesów Niemiec i ZSRR. W związku z tym obie strony uznają interes Litwy w rejonie Wilna.0x01 graphic

2. W przypadku nastąpienia terytorialnych lub politycznych zmian na terenach należących do państwa polskiego polska granica strefy interesów Niemiec i ZSRR przebiegać będzie w przybliżeniu po linii rzek Narew, Wisła i San.

4. Niniejszy protokół będzie traktowany przez obie strony jako najściślej tajny.

34. Agresja Niemiecka na Polskę; sprawa tzw. Drugiego Monachium, „dziwna wojna” na zachodnim froncie; radziecko-niemiecki traktat o granicach i przyjaźni.

Sprawa tzw. Drugiego Monachium

Już po rozpoczęciu działań wojennych Hitler próbował stwarzać pozory, że atak niem. Jest tylko konfliktem granicznym sprowokowanym przez Polskę i nadal jest gotów do Polit. uregulowania spornych kwestii. Niem. Dyplomacja została wsparta w swoich zabiegach przez Włochy. Mussolini zaproponował, bowiem mediację Włoch w konflikcie i zwołanie na 5 IX konferencji mocarstw eur. W tej sprawie. Dopiero pod naciskiem opinii społ. I po burzliwych debatach w parlamencie rząd bryt. Podjął 3 IX decyzję przekazania rządowi Rzeszy ultimatum.

* Politycy rosyjscy zabiegali o zbliżenie z Rzeszą. Potiomkin w rozmowie z ambasadorem francuskim (4. X. 1939) stwierdził, że "nie widzą dla nas innego wyjścia, aniżeli IV rozbiór Polski".

„Dziwna wojna” na zachodnim froncie

Nazywana również śmieszną bądź siedzącą. Termin określający okres od X 1939, kiedy to sprzymierzeni wypowiedzieli wojnę Niemcom, po agresji niemieckiej na Holandię, Belgię i Francję 10 V 1940.

Bierność armii francuskiej podczas trwania tej wojny spowodowała szybkie opanowanie Polski w 1939 i zajęcie Danii oraz Norwegii przez Niemców, a także pozwoliła na swobodną koncentrację sił zbrojnych hitlerowskich Niemiec, przygotowujących się do kampanii na zachodzie Europy w 1940.

Gdy Wehrmacht, Luftwaffe i Kriegsmarine walczyły w Polsce, stanowiąc ponad 60 % siły uderzeniowej - wojna na froncie zachodnim przekształciła się w konflikt propagandy...

Oddano kilka strzałów z broni ręcznej i z rakietnicy. Tą "konfrontację" określono mianem "Sitzkrieg" (siedząca wojna) lub też "dziwna wojna". Zamiast bomb, na niemieckie fabryki zrzucano ulotki z groźbami/ ostrzeżeniami. Wzdłóż lini frontu ustawiono głośniki (zarówno Niemcy jak i Francuzi). Ukrytym celem (Niemców oczywiście) było poróżnienie Francuzów z Brytyjczykami audycjami typu: "Dlaczego mamy strzelać do siebie? Nie chcemy angielskiej wojny tak samo jak wy", oraz nadawaniem sentymentalnych ballad, piosenek.

Niemcy także zasypywali oddziały francuskie ulotkami np: na jednej z nich przedstawiano skulonego w okopie żołnierza, podczas gdy jego żona spędza cały czas w łóżku z brytyjskim "kolegą".

Goebbels trafnie uznał, że przeciętny francuski żołnierz był zmęczony, znudzony, przygnębiony i marzył tylko o "ciepłym łóżku, kobiecie, ogródku i pokoju". I miał rację, że oni nie będą "walczyć za jakiś tam Gdańsk", poza tym byli bezpieczni w "niezdobytej" Linii Maginota (sieci bunkrów na granicy z Niemcami). Sytuacja taka trwała od września 1939 r. do dnia 10 maja 1940...- zmarnowano ten czas, jedyna korzyścią było przekazanie kopii Enigmy (niemieckiej maszyny szyfrującej) przez polskich kryptologów

Radziecko-niemiecki traktat o granicach i przyjaźni

Po przystąpieniu ZSRR do wojny zaczęły się rozmowy o podziale zajętych terenów. 27 IX przybył do Moskwy Ribbentrop, rozmowy przebiegały sprawnie, Hitler był skłonny do ustępstw (Stalin proponował: ziemie między Wisłą a Bugiem - okupacja niem., Litwa - ZSRR) W układzie Ribbentrop -Mołotow Litwa miała być w strefie niemieckiej, ale we IX 1939 Niemcy dotarli aż do Warszawy i nie chcieli rezygnować z tych terenów, więc ustępstwem było „oddania” Litwy pod wpływy ZSRR. W strefie wpływów ZSRR znalazły się też: Łotwa, Estonia i Finlandia. 28 IX 1939 został podpisany układ o „przyjaźni i granicach”. Układ zawierał 5 art., na załączonej mapie wytyczono granicę (linia została opisana w dodatkowym protokole z 04 X), a w preambule stwierdzono, że po rozpadzie Polski celem Niem. i ZSRR jest stworzenie ponownego spokoju i porządku. Dołączono 3 tajne protokoły: pierwszy dotyczył przemieszczenia ludności, w drugim dokonano korekty ustaleń z 23 VIII w kwestii linii wpływów, a trzeci mówił o wzajemnych konsultacjach w sprawach polskich (nie będą tolerowane żadne tajne org.).

Układ ten był uzupełnieniem i rozszerzeniem traktatu z 23 VIII o linii granicznej i podstawach stosunków między obu krajami. Oba kraje dokonały rozbioru Polski i wykreśliły ją z map.

Ustalona granica niem.-radz. przebiegała wzdłuż Pisy, Narwi, Linii Ostrołęka - Treblinka, Bugu, linii Bałżec-Wisłok oraz rzeki San. ZSRR zajął 202 tys. km² (Białostocczyzna, woj. Lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wołyńskie, poleskie, nowogródzkie, wileńskie bez Wilna - skład Litwy) z ludnością 13400 tys. osób.

35. Działania wojenne Niemiec 1940-41 (Dania, Norwegia, Francja, bitwa o Anglię, wojna w Afryce, wojna na Bałkanach).

Zajęcie Danii i Norwegii

Hitler początkowo nie planował ataku na państwa skandynawskie, dopiero w X 1939 admirał Erich Raeder zwrócił uwagę na położenie strategiczne portów norweskich. Opanowanie Danii zabezpieczało przepływ przez cieśniny, a Norwegii - ciągłość dostaw rudy żelaznej ze Szwecji i kontrolę płn. akwenów Oceanu Atlantyckiego. Anglicy jesienią 1939 próbowali opanować port Narwik, aby przeciąć dostawy szwedzkiej rudy żelaza do Niemiec. 12 XII 1939 odbyła się narada w sprawie Skandynawii. Hitler przyjął przywódcę kół proniemieckich w Norwegii kpt. Vidkuna Quislinga, który popierał plan podporządkowania Norwegii Niemcom (głosił program zjednoczenia nordyckiego - Niemcy, państwa skand., WB).

16 II 1940 ang. niszczyciel „Cossack” w Fiordzie Josing zagarnął niem. parowiec „Altmark”, co uzmysłowiło Hitlerowi znaczenie portów norweskich. 21 II polecił opracować plan zajęcia Norwegii gen. Nicolausowi Falkenhorstowi.23 II został przyjęty plan „Weserübung.

Przygotowania do ataku prowadzono w III 1940. Atak na Danię miał miejsce 09 IV 1940, armia duńska kapitulowała bez walki. Dania została przekształcona w kraj okupowany przez Niemców.

Norwegia przyjęła obronę, ale dysponowała niewielką armią: 16 tys. żołnierzy, 190 samolotów, kilkanaście okrętów. Siły niem. liczyły: 100 tys. ludzi, 1000 samolotów, wiele okrętów, szybko opanowały norweskie lotniska i węzły komunikacyjne.

Państwa zach. były zaskoczone atakiem niem., podjęły próbę udzielenia pomocy. Do Norwegii skierowano korpus liczący 24 tys. ludzi (była w nim polska Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich). W IV 1940 podjęto walkę o port Trondheim, ale bezskutecznie. 28 V 1940 korpus odbił miasto Narwik, co nie poprawiło sytuacji. W VI 1940 podjęto ewakuacje korpusu celem skoncentrowania sił do obrony Francji.

W czasie walk w Norwegii Niemcy ponieśli spore straty: zniszczono większość okrętów.

W VI 1940 Norwegia kapitulowała. Król Haakon i rząd ewakuowali się do WB. Quisling utworzył rząd uzależniony od Niemiec. Namiestnikiem III Rzeszy w Norwegii został Josef Terboven. Norwegię przekształcono w wielką bazę wojenną.

Agresja Niemiec hitlerowskich przeciw Francji

W nocy 09/10 V 1940 samoloty niem. przez pomyłkę zbombardowały Freyburg. Niemcy oskarżyli o to aliantów i 10 V armia niem. ruszyła do natarcia. Główne uderzenie poszło przez Ardeny i Luksemburg, a nie jak liczyli alianci przez Belgię. Alianci nie liczyli, że Niemcy z ciężkim sprzętem pójdą w góry i nie zniszczyli mostów. W efekcie Niemcy w 3 dni przeszli 112 km i 12 V 1940 wtargnęli do Francji. W dniach 12 - 15 V sforsowali linię Mozy, przerywając front na odcinku od Namur do Sedanu. 19 V korpusy niem. dotarły do Abbeville, następnie ruszyły w kierunku płn. - zach. do Kanału.

Jednocześnie Grupa „B” wypierała wojska alianckie z Belgii i Holandii. W Holandii dały o sobie znać działania V kolumny. Dywersanci działali na zapleczu frontu, przejmując mosty i węzły komunikacyjne.

14 V 1940 armia holenderska skapitulowała. Wojska belgijskie wycofały się do Francji.

21 V korpusy niem. dotarły do Kanału w rejonie Bolougne zamykając olbrzymi kocioł, w którym znalazło się ok. 1 mln żołnierzy alianckich. Korpusy niem. (pancerne) w ciągu 11 dni pokonały przestrzeń 350 km, co było wspaniałym wyczynem wojennym (ale pewnie nie dla aliantów…). Korpusom tym zabrakło benzyny i były oderwane od piechoty, ale alianci nie potrafili tego wykorzystać, wpadli w panikę i myśleli tylko, jak się wydostać z okrążenia.

26 V Niemcy dotarli do Calais. W rejonie tym znajdował się port w Dunkierce - jedyny, gdzie mogli ewakuować się alianci. Niemcy mogli go zająć, ale Hitler w krytycznym momencie wstrzymał ofensywę, umożliwiając tym samym częściową ewakuację aliantom. 26 V - 03 VI ewakuowało się: 234 tys. Anglików, 112 tys. Belgów i Francuzów. 03 VI Niemcy wznowili ofensywę i zajęli Dunkierkę.

27 V Niemcy wstrzymali ofensywę w celu uporządkowania sił i nowego ukierunkowania działań. 04 VI obie grupy „A” i „B” ruszyły na płd. do centrum Francji i 10 VI wkroczyły do Paryża.

10 VI do wojny przystąpiły Włochy, które uderzyły na płd. rejony Francji. Powstał nowy front w Alpach, do ofensywy ruszyła niem. grupa „C”. Zaatakowano linię Maginota, Francuzi w zasadzie nie bronili jej.

16 VI rząd Reynauda poddał się do dymisji, na czele rządu stanął marszałek Petain, który uznał, że dalsza walka jest bezsensowna. Poprosił o rozejm. 18 VI Hitler spotkał się z Mussolinim i uzgodnili przerwanie walk. Niemcy podpisały układ kapitulacyjny z Francją 21 VI 1940 (w tym samym wagonie, w którym Niemcy podpisali 11 XI 1918), Włosi 24 VI.

Układ kapitulacyjny:

Francji nie podyktowano traktatu pokojowego, ustalenia miały charakter tymczasowy.

Bitwa o Anglię

Hitler odwlekał moment rozpoczęcia decydującej ofensywy powietrznej, gdyż wiedział, że wojna z imperium brytyjskim będzie trudna i długa. Liczył więc cały czas na możliwość zawarcia pokoju. Zażądał, by Brytyjczycy dali mu wolną rękę w kwestii kontynentu, sam zaś oferował im swobodę na morzach i terytoriach imperium. Po odmowie Wlk Brytanii przygotowywał się do podboju. Wybrzeży Wielkiej Brytanii broniła jedynie flota i lotnictwo królewskie. Armia składała się jedynie z dziewięciu dywizji, a cały sprzęt wojenny pozostał w Dunkierce. Ponadto potrzeba było przynajmniej miesiąca, by zreorganizować tę armię dla obrony wysp brytyjskich. W całej Wielkiej Brytanii znajdowało się nie więcej jak sto czołgów. Przy tym stanie uzbrojenia Wielkiej Brytanii, wydawało się jasnym w lecie 1940 r., że Hitler może dokonać inwazji: Dywizje niemieckie, które brały udział w walkach w Norwegii, były wyszkolone w atakach od strony morza. Hitlerowi brakowało sił morskich, posiadał jednak dość samolotów dla transportu wojska. Ściągnął on z środkowych kanałów w Europie około trzy tysiące barek, które skoncentrował w Rotterdamie i Cherbourgu; stały się one tam celem angielskich bombowców. Niemcy wybudowali we Francji i Holandii bazy lotnicze dla swych bombowców i postanowili uzyskać całkowitą przewagę w powietrzu, a czasowo i na morzu, by zapewnić osłonę dla swych wojsk w przeprawie przez kanał.

Bitwa o Wielką Brytanię przeszła przez cztery fazy. W czasie dwóch pierwszych faz, Luftwaffe usiłowała zapanować nad Kanałem, unieruchomić lotnictwo brytyjskie i zniszczyć lotniska, torując w ten sposób drogę do inwazji. Skoro jednak nie udało im się osiągnąć żadnego z tych celów, w dwóch ostatnich fazach Luftwaffe przeszła do desperackich nalotów celem zniszczenia Londynu, zdezorganizowania angielskiego systemu transportu i dostaw, oraz złamania woli walki Wielkiej Brytanii.

Triumf Spitfire`a

Walka zaczęła się nad kanałem La Manche w sierpniu 1940 r. Przybrzeżne miasta oraz statki były bombardowane z powietrza w ciągu całego lata, masowe jednak ataki zapoczątkował w dniu 8 sierpnia 1940 r. atak 400 samolotów na konwój. Wkrótce potem nastąpiły dalsze ataki, skierowane na przybrzeżne miasta portowe i lotniska od Brighton po Portland. Uzbrojone Hurricane`y i Spitfire`y srodze przetrzebiły nieuzbrojone Messerschmitty, atakując je od tyłu. Bombowce typu Heinkel i Junkers, patrolowe i zbyt słabo uzbrojone, rozpadały się w powietrzu niby figurki z gliny. Straty niemieckie powiększały się stale w miarę jak natężenie walki dochodziło do zenitu. Dnia 5 sierpnia 1940 zestrzelono 180 samolotów wroga, w trzy dni później 153, przy stracie jedynie 56 samolotów i 27 pilotów brytyjskich. W ciągu pierwszych dziesięciu dni walki, Niemcy stracili łączcie 697 samolotów, Brytyjczycy jedynie 153. Nawet Luftwaffe nie mogła znieść zniszczenia na taką skalę. Wobec tego Goering dał swym lotnikom krótkie wytchnienie, zreorganizował eskadry, po czym wysłał ich w drugim nawrocie (24 sierpień - 5 wrzesień 1940 r.) przeciwko upartym samolotom brytyjskim i ich lotniskom. Bombowce nieprzyjacielskie operowały teraz nad większym obszarem i posiadały silniejszą obronę myśliwców. W jednym dniu (30 sierpnia 1940 r.) aż 800 samolotów niemieckich wyruszyło przeciwko lotnictwu brytyjskiemu. Lotniska jednak wokół Londynu zbyt były rozrzucone, a system wykrywania zbliżających się samolotów zbyt dobry, by dopuścić do unieruchomienia lotnictwa brytyjskiego. Te walki przynosiły Niemcom ciężkie straty w stosunku do strat angielskich: na 562 zestrzelonych samolotów nieprzyjacielskich, Brytyjczycy stracili 219, przy czym 132 pilotów wyratowało się na spadochronach, by powrócić do walki na innych maszynach. Skoro okazało się, że bombowce niemieckie nie mogą sprostać brytyjskim myśliwcom w operacjach dziennych, Niemcy zaczęli przechodzić coraz bardziej na naloty nocne.

Naloty bombowe na Londyn

W trzeciej fazie walki o Wielką Brytanię (6 wrzesień - 5 października 1940) Goering skoncentrował swój atak na Londyn, sądząc, że lotnictwo brytyjskie jest złamane, a Londyn najlepszym obiektem dla przeprowadzenia dezorganizacji w przededniu inwazji. Skierowano nań trzydzieści osiem nalotów dziennych, by sparaliżować komunikację i złamać morale. Sam Goering dowodził tymi atakami, miał to być bowiem ostateczny cios zadany Anglii. We wrześniu zrzucono na Londyn dziesięć tysięcy bomb zapalających o wadze ponad tysiąc ton, powodując największe zniszczenie, jakiemu dotąd uległo jakiekolwiek miasto.

Porażka Luftwaffe:

Ostatnia faza bitwy o Wielką Brytanię (6-31 października 1940 r.) zaznaczyła się przejściem Luftwaffe na naloty nocne, skierowane najpierw na Londyn, a następnie i na inne miasta. Były to naloty na ślepo, mające na celu terror i zniszczenie. Wielkie formacje bombowców atakowały Londyn, a szybkie myśliwce Messerschmitt z doczepionymi bombami robiły niespodziewane wypady. Wszystkie te ataki zawiodły przynosząc Luftwaffe mordercze straty. Gdy w dniu 30 maja 1942 r. bombowce brytyjskie zaczęły ofensywę przeciwko Niemcom, zdołały zmiażdżyć Kolonię w przeciągu półtorej godziny. Brak sprawnej obsługi ziemnej oraz części zapasowych pozbawił bombowce niemieckie siły niezbędnej do decydującego uderzenia. Luftwaffe, duma Göringa, okazała się jedynie taktyczną siłą pomocniczą armii lądowej. Nie była to siła powietrzna zdolna do zastąpienia w istocie siły lądowej. Bitwa o Wielką Brytanię była próbą siły Luftwaffe i skończyła się jej klęską.

Dalsze naloty na Anglię

Naloty na Wielką Brytanię trwały nadal. Ciągnęły się przez całą zimę aż do lata 1941 r., do chwili, gdy główna siła Luftwaffe przeniosła się na front rosyjski. Miasta przemysłowe w środkowej i północnej Anglii ucierpiały ciężko w sporadycznych nalotach bombowców, operujących w grupach od stu do czterystu maszyn.

Udział pilotów polskich

Polacy walczyli w rodzimych dywizjonach 302 i 303 (myśliwskich) oraz 300 i 301 (bombowych), a także w wielu brytyjskich. Ich osiągnięcia w ciągu całej bitwy to 203,5 pewne zestrzelenia, 35 prawdopodobnych oraz 36 uszkodzonych maszyn przeciwnika, co stanowi 12 % wszystkich samolotów utraconych przez Luftwaffe nad Wielką Brytanią. Tym samym stosunek zestrzeleń do strat wynosił dla Polaków 6:1, podczas gdy w dywizjonach brytyjskich wynosił on 3:1. Najskuteczniejsi w polskich dywizjonach byli: sierżant pilot Josef Frantisek (Czech, 17 zestrzeleń), porucznik pilot Witold Urbanowicz (15 zestrzeleń) oraz porucznik pilot Zdzisław Henneberg (8 zestrzeleń). W walkach śmierć poniosło 29 polskich pilotów.

Walki w Afryce Północnej 1940 - 1942

Niepowodzenia armii włoskiej

Koniec roku 1940 nie był najszczęśliwszy dla przywódców III Rzeszy, ponieważ ich największy sprzymierzeniec Mussolini, marząc o stworzeniu śródziemnomorskiego imperium Italii, wplątał Włochy w wojnę na Bałkanach i Afryce Płn. Działania włoskiej armii kończyły się dotkliwymi porażkami i Hitler zmuszony był ratować kłopotliwego sojusznika z opresji.

W Afryce Płn. oddziały włoskie pod dowództwem marszałka Grazianiego, po początkowych bardzo miernych sukcesach w Egipcie (zajęciu Sidi Barrani we IX 1940), zaczęły ponosić ogromne straty w konfrontacji z Brytyjczykami. W wyniku ofensywy gen. Wavella, która rozpoczęła się w grudniu 1940r. Włosi zostali wyparci z Derny i Tobruku, i utracili wschodnia część Libii. W lutym resztki włoskiej 10 Armii zostały pokonane na północ od Benghazi. W ciągu dwóch miesięcy Brytyjczycy zdobyli całą Cyrenajkę, aż po El Agheila. Do niewoli dostało się 130 tys. Włochów. Następnie powstała dziwna sytuacja, w której obie walczące strony wycofały się z walki przygotowując swoje siły do obrony. Starcia ustały, a między wycofującymi się armiami powstało 270 km ziemi niczyjej. Tak więc Hitler musiał zdecydować się na bezpośredni udział wojsk niemieckich w kampanii afrykańskiej.

Powstanie Deutsche Afrika Korps

Na prośbę Grazianego i Duce W lutym 1941r. dotarły do Trypolisu pierwsze oddziały armii niemieckiej (5 Dywizja Lekka) wysłanej przez Hitlera w celu wsparcia Włochów. Do pierwszej walki niemiecko-brytyjskiej doszło 20 lutego pod Marsa el Brega. Wkrótce siły niemieckie zostały wzmocnione 5 pułkiem czołgów. W tym momencie Niemcy dysponowali w Afryce stu dwudziestoma czołgami (z czego połowę stanowiły czołgi średnie typu PzKpfw III i IV, pozostałymi zaś były lekkie PzKpfw II) oraz sześćdziesięcioma bombowcami nurkującymi Ju-87 i dwudziestoma myśliwcami Bf 109 (przynależącymi do tzw. Fliegerfuhrer Afrika). Do tego trzeba doliczyć siły włoskie, dysponujące m.in. 209 czołgami rozpoznawczymi i 49 lekkimi. W ten oto sposób powstały siły Deutsche Afrika Korps, dowodzone przez jednego z najwybitniejszych generałów- Erwina Rommla, który zyskał sobie już niebawem przydomek "Lisa Pustyni".

Pierwsze sukcesy "Lisa Pustyni"

Generał Rommel niezwłocznie przeszedł do kontrataku i w marcu 1941 zajął El Agheila. Dzięki zdecydowanie wzmocnionej armii Rommel mógł odbić kolejno wszystkie ziemie, które zostały wcześniej utracone przez Włochów. Brytyjczycy wycofali się z Cyrenajki, lecz część ich jednostek pozostała w celu obrony twierdzy Tobruk. Pozostałe siły udały się do Egiptu, by w maju 1941r. spróbować kontrataku, który został jednak przez Niemców powstrzymany. W następnych dniach doszło do ciężkich walk pod Capuzzo i Sidi Omar. W kwietnia i na początku maja 1941 Niemcy próbowali zdobyć Tobruk, jednak ich natarcia zostały odparte przez zaciekle broniących się Brytyjczyków. 2 maja do Trypolisu dotarło długo oczekiwane wzmocnienie dla jednostek Afrika Korps, jednak na początku czerwca walki zostały przerwane ze względu na trudne warunki pogodowe panujące w owym czasie w Afryce. Ogromne upały utrudniały prowadzenie skutecznej wojny. Był to doskonały moment na to, aby obie strony mogły uzupełnić zapasy i naprawić uszkodzony sprzęt. Wysokie temperatury, które panowały w Afryce były szczególną udręka dla wojsk niemieckich, nieprzywykłych do walk w tak trudnym dla Europejczyków klimacie. Często piach dostawał się do silników i innych precyzyjnych urządzeń i tym samym powodował ich szybką eksploatację, a nawet zniszczenie. Było to pierwsze tego typu doświadczenie dla Niemców, którzy podczas ćwiczeń nie mieli możliwości sprawdzenia się w takich warunkach. Chociaż walki nie były prowadzone w największy upał to i tak było sporo problemów z uszkodzonym sprzętem i zmęczeniem walczących. Mimo to Afrika Korps zyskał zdecydowaną przewagę nad lepiej wyposażonymi jednostkami brytyjskimi. Również współpraca z pilotami Sztukasów nie po raz pierwszy przyniosła duże sukcesy na polu bitwy.

Wznowienie walk

Do dalszej walki doszło pod koniec 1941r. Obie strony miały kilka miesięcy na przygotowanie. Brytyjczycy chcieli wdrożyć w życie operację "Crusader", tzn. odbić oblężony Tobruk. Tymczasem Rommel zamierzał przystąpić do ostatecznego ataku na ten port. W listopada 1941r. na południe i południowy wschód od Tobruku oraz w okolicach Sidi Rezegh doszło do starcia między pięcioma dywizjami brytyjskimi a sześcioma niemiecko-włoskimi. Tak rozpoczęła się pierwsza bitwa o Tobruk Ogromnym błędem Brytyjczyków było podzielenie czołgów na trzy grupy po 150 wozów. Doprowadziło to, mimo znacznej przewagi w uzbrojeniu, do zdecydowanego osłabienia siły ataku. Rommel wykorzystał posunięcie Brytyjczyków i rozdzielił ich trzy grupy swoimi czterystoma czołgami. W tej fazie bitwy olbrzymie znaczenie odegrała niemiecka artyleria przeciwpancerna. Jednak początkową przewagę Rommla zniweczył gen Cruewell, wydając czołgistom rozkaz ataku na pozycje zajmowane przez 5 Brygadę Południowo-Afrykańską. Natarcie 150 niemieckich czołgów zakończyło się sromotną porażką, straty sięgnęły 80 wozów. Rozkaz gen. Cruewella z 23 listopada sprawił, że Rommel wyruszył z wojskiem pod Halfaya, aby tam ponownie zaatakować wroga. Jednak jego jednostki musiały przerwać marsz z powodu braku paliwa. Jednocześnie Brytyjczycy wykonali pod Tobrukiem nocny kontratak i udało im się utworzyć korytarz prowadzący do oblężonego portu. Tym razem posunięcie Rommla okazało się porażką, jednak gen. Cunnigham, dowodzący 8 Armią popełnił błąd i wydał niczym nieuzasadniony rozkaz odwrotu swoim żołnierzom. Jego zwierzchnik gen. Auchinleck, głównodowodzący siłami brytyjskimi w Afryce, zdymisjonował go natychmiast. Nowym dowódcą został gen. Ritchie, który zmusił oddziały Rommla do wycofania się pod El Agheila i tym samym powstrzymał ich marsz w kierunku Egiptu

Powtórna ofensywa (1942)

W pierwszej połowie stycznia 1942r. siły gen. Rommla zostały wzmocnione 40 czołgami, a później czterema kompaniami czołgów z całkowitym wyposażeniem oraz 2 Flotą Powietrzną. Brytyjczycy dotarli za Rommlem pod Marsa el Brega. W styczniu 1942 Niemcy zaatakowali siły brytyjskie z dużym impetem i odnieśli wielkie zwycięstwo pod Benghazi. Na skutek zdecydowanej kontrofensywy Rommla Brytyjczycy znów powrócili na linie z 18 listopada 1941. Zwycięski marsz Niemców zakończył się osiągnięciem Gazali 9 lutego, po czym nastąpiła kilkumiesięczna przerwa aż do 26 maja, kiedy to pod El Gazala wojsko niemiecko-włoskie (410 czołgów z 15 i 21 Dpanc i 228 czołgów włoskiej Dpanc "Ariette") uderzyło na Brytyjczyków. Gen. Ritchie dysponował 573 czołgami z 1 i 7 Dpanc oraz 431 czołgami z 1 i 32 Brygady Czołgów. Ogółem posiadał przewagę 356 wozów nad Niemcami. Mimo to jednostki brytyjskie nie były w stanie powstrzymać Rommla, gdyż ponownie rozdzielono siły, jak w listopadzie 1941. Rommel podobnie jak poprzednio izolował siły brytyjskie i stopniowo doprowadzał do ich zniszczenia. Brytyjczycy popełnili także inne błędy m.in. nie zablokowali przejścia przez pole minowe, dzięki czemu uratowała się niemiecka 15 Dywizja Pancerna. Walki trwały na linii Tobruk- El Adem aż do 15 czerwca 1842. Jednakże mimo zwycięstw odnoszonych na froncie niemieckie wojsko omal nie załamało się z powodu braku zaopatrzenia. Uratowało je zdobycie angielskich składów po ataku na 44 RTR (44 Królewski Pułk Czołgów). Niemcom udało się zdobyć Tobruk, do którego 20 czerwca wjechała 21 DPanc. Wraz z twierdzą wojska "osi" zdobyły wielkie zapasy i wzięły do niewoli 30 tys. jeńców. Za to zwycięstwo Rommel został awansowany na feldmarszałka. "Lis Pustyni" nie dał podległym mu żołnierzom, wyczerpanym trzytygodniowymi walkami, chwili wytchnienia i kontynuował natarcie w kierunku delty Nilu. 23 czerwca jednostki D.A.K. wkroczyły do Egiptu w rejonie Sollum. Wielu oficerów odradzało Rommlowi takiego posunięcia lecz po kolejnym zwycięstwie pod Marsa Matruh umocnił się on jeszcze bardziej w swoim postanowieniu. Tak więc i Rommel powtórzył swój błąd z listopada 1941. Rozciągając oddziały, znacznie osłabił ich siłę uderzeniową i ponadto pozbawił je wsparcia lotniczego. Gdy osiągnęły one brytyjską linię obrony pod El Alamein, skąd do Aleksandrii było już tylko ok. 100 km, w ich dyspozycji pozostało jedynie 40 czołgów. Przez cały lipiec to Rommel atakował Brytyjczyków mimo iż mieli oni zdecydowaną przewagę. Nie przeprowadzili żadnego udanego kontrataku. Dowództwo brytyjskie nie było w stanie podnieść się po klęsce pod Tobrukiem. Pod koniec lipca 1942 sytuacja na froncie ustabilizowała się i w ten oto sposób zakończyła się pierwsza bitwa pod El Alamein.

Zwrot w kampanii afrykańskiej

Jak widać Niemcy byli w bardzo złym położeniu. W przeciwieństwie do Niemców Brytyjczycy otrzymywali nowe posiłki. Ponadto doszło do ważnych zmian na stanowiskach dowódczych w armii brytyjskiej. Głównodowodzącym sił w Afryce został gen. Alexander zaś na czele 8 Armii stanął gen. Bernard Law Montgomery, bardzo popularny wśród żołnierzy i nazywany nieoficjalnie "Monty". W basenie Morza Śródziemnego Royal Navy i RAF udało się praktycznie przerwać linie dostaw dla niemieckich jednostek. Rommel, świadomy słabości swojego D.A.K. chciał wycofać się z Cyrenajki. Na nieszczęście dla Niemców jego pomysł został odrzucony przez naczelne dowództwo w Berlinie. Otrzymał za to zadanie utrzymania pozycji pod El Alamein. Jedynym słusznym dla "Lisa Pustyni" rozwiązaniem był w tej sytuacji atak. Gen. Montgomery spodziewał się natarcia przeciwnika i przez cały, wolny od walk, czas przygotowywał swoje siły. 31 sierpnia 1942r. Rommel uderzył, przekraczając mozolnie pola minowe na południe od Quartel el Himeimat. Gdy siły feldmarszałka, opierające się na 200 czołgach, dotarły do Alam Halfa rozpoczęła się bitwa, z oczekującymi tam na nie brytyjskimi czołgami. Niemcy zostali tu całkowicie pokonani. Nie pomógł ani nowy sprzęt, ani Sztukasy. Prawie całe paliwo zostało zużyte, a dostawy nie nadchodziły. 6 września presja Anglików zmusiła niemieckie oddziały do odwrotu. Po tej bitwie i wycofaniu się spod El Alamein oddziały D.A.K. straciły wszelką możliwość ponownego ataku. Dodatkowo stan zdrowia feldmarszałka Rommla znacznie się pogorszył, co spowodowało jego wyjazd z Afryki i przekazanie dowództwa gen. Stumme. Niemcom nie pozostało nic innego jak czekać na posunięcie Montgomerego. Atak jednostek brytyjskich nastąpił 23 października 1942. 1029 czołgów (w tym 252 Shermany) dosłownie wybiło Afrika Korps. Gen. Stumme zmarł na atak serca. Dowództwo nad Niemcami przejął gen. von Thoma. Po tej przerażającej klęsce do Afryki powrócił z Niemiec Rommel. Jednak nawet i on nie był już w stanie wyprowadzić wojska niemieckiego z tragicznej sytuacji. Z 600 czołgów, jakie pozostało Niemcom 450 zostało rozbitych. 7 listopada 1942 D.A.K. rozpoczął odwrót w okolice Sollum. Dzień później na afrykańskim brzegu wylądowali Amerykanie w ramach operacji "Torch".

Udział jednostek polskich

W walkach w Afryce Północnej brała udział polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich, pod dowództwem gen. Stanisława Kopańskiego. Między 19 a 27 sierpnia 1941r. została ona przetransportowana do oblężonego przez D.A.K. Tobruku, w celu wsparcia broniącej portu dywizji australijskiej. Polacy zluzowali na pozycjach australijską 18. Brygadę Piechoty i Pułk Kawalerii Hinduskiej. Ich głównym przeciwnikiem były włoskie dywizje "Bologna", "Pavia" i "Brescia" oraz niemiecka 21 Dpanc. Żołnierze polscy wsławili się nocnymi wypadami, którymi nękali przeciwnika. Miały one na celu zdobywanie informacji a także jeńców. W trakcie obrony Tobruku Brygadę odwiedził sam Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski. Polacy walczyli do 10 grudnia 1941, kiedy to ofensywa brytyjska wyzwoliła miasto. Spośród wszystkich jednostek broniących twierdzy Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich najdłużej znajdowała się w pierwszej linii. Za zwycięstwo polska formacja zapłaciła stratą 109 zabitych i kilkuset rannych.

Wojna na Bałkanach 1940-1941

Włoski atak na Grecję

Mussolini marzył o stworzeniu własnego imperium, chcąc dorównać Hitlerowi. Dlatego też zaangażował Włochy w zmagania wojenne z Brytyjczykami w Afryce Północnej. Rozpoczął także kampanię przeciwko Grecji. W październiku 1940 o godzinie 6.00 jednostki włoskie, pod dowództwem gen. Viscontiego Prasci, uderzyły na Greków z terytorium Albanii. Duce przeliczył się wszakże z możliwościami swojej armii, której ofensywa po nieznacznych sukcesach przerodziła się w całkowitą klęskę. W listopadzie 1940 siły greckie, dowodzone przez gen. Papagosa, przeszły do zdecydowanej kontrofensywy i wyparły Włochów w głąb Albanii. Zima w końcu 1940 roku powstrzymała działania wojenne na pewien czas, ale już w lutym 1941 roku Grecy uderzyli ponownie w rejonie Gór Południowoalbańskich. Duce osobiście wizytował jednostki na froncie, jednakże nie zdołał zmobilizować żołnierzy do skutecznej i zdecydowanej walki swoją obecnością. Obydwie strony próbowały jeszcze kilkukrotnie przełamać front, ale bezskutecznie i w marcu jego linia ostatecznie ustabilizowała się. Włosi stanęli przed widmem klęski.

Sytuacja polityczna i militarna na Bałkanach

W międzyczasie 29 października 1940 roku Anglicy, za zgodą Grecji, zajęli strategiczny punkt w basenie Morza Śródziemnego- Kretę, Wiedząc o wartości Krety, Hitler postanowił wmieszać się w wojnę na Bałkanach, mimo prowadzonych intensywnie przygotowań do agresji na ZSRR. W listopadzie 1940 wydał rozkaz przygotowania ataku na Grecję, pod kryptonimem "Marita". Zanim nastąpiło uderzenie, Niemcy zapewnili sobie skuteczną polityką zagraniczną dogodne bazy wypadowe- W marcu 1941 bułgarski premier Bogdan Fiłow podpisał w Wiedniu akt przystąpienia Bułgarii do "paktu trzech". Wehrmacht mógł teraz rozpocząć nową kampanię z terytorium tego państwa. Do operacji "Marita" wyznaczono 12 Armię pod dowództwem feldmarszałka Wilhelma Lista. Planowany atak miał nastąpić 1 kwietnia 1941 roku. Naciski niemieckiej dyplomacji sprawiły, że do "paktu trzech" przystąpiła również Jugosławia. W owym czasie krajem tym rządził regent książę Paweł, bo król Piotr II był jeszcze niepełnoletni. Jednakże posunięcie władz jugosłowiańskich wywołało wśród ludności falę niezadowolenia, sfinalizowaną przewrotem wojskowym w nocy z 26 na 27 marca 1941 roku, pod wodzą gen. lotnictwa Dusana Simovica, który ogłosił nieświadomego niczego króla Piotra II rządzącym władcą. Król zmuszony został ogłosić Simovica premierem. Wściekły Hitler rankiem 27 marca rozkazał zniszczyć Jugosławię. Plan "Marita" poddano modyfikacji, jego ideą, oprócz zajęcia Grecji, stało się koncentryczne uderzenie na Belgrad. Fuhrer namawiał także inne państwa osi do przeprowadzenia ataku. Za udział w operacji Włochom obiecywał wybrzeże dalmatyńskie, Węgrom i Rumunom Banat, a Bułgarii Macedonię. Włosi i Węgrzy przyjęli propozycję Hitlera, Rumuni i Bułgarzy nie zdecydowali się. W tym samym czasie Jugosławia szukała sojuszników, lecz prowadzone rozmowy z Grecją, Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim były praktycznie bezskuteczne.

Siły walczących stron

Po modyfikacji planu "Marita" do ataku oprócz 12 Armii feldmarszałka Lista, wyznaczono także 2 Armię gen. Maksymiliana von Weichsa. Włosi dołożyli do tego swoje 24 dywizje, Węgrzy zaś korpus szybki i cztery korpusy armijne w ramach 3 Armii gen. Elmera Gorondy.Przeciw tym siłom Jugosławia mogła wystawić po mobilizacji 1,7 milionową armię, która została podzielona na trzy grupy armii i dwie samodzielne armie. Dodatkowym osłabieniem były konflikty narodowościowe wstrząsające armią, które, jak się później okazało, ostatecznie przesądziły o porażce Jugosławii. Grecy wyczerpani walkami z Włochami wiedzieli, że nie będą się mogli skutecznie bronić przed zmechanizowanymi wojskami Wehrmachtu. Dlatego przybyli im z pomocą Brytyjczycy, którzy wysłali do Grecji Korpus Ekspedycyjny pod dowództwem gen. Maitlanda Wilsona.

Przebieg walk

Wehrmacht rozpoczął atak na Jugosławię w nocy z 5 na 6 kwietnia 1941 roku. Niemcy napotkali na słaby opór. Również 6 kwietnia 1941 nastąpił atak XVIII Korpusu gen. Bohmego na Grecję. Jednakże trudne warunki terenowe, a w szczególności wąskie, górskie drogi, powodowały, że czołgi i inne pojazdy korkowały się. Tylko 6 Dywizja Piechoty Górskiej zdołała przebić się przez grecką obronę. 7 kwietnia wydarzenia potoczyły się już bardziej po myśli najeźdźcy. Dywizje pancerne zajęły m.in. Mlado Nagorieane, Skopje, Koeani, Stip i Veles, a piechota górska wspierana przez Luftwaffe zmusiła Greków do odwrotu. Tegoż dnia Grecy i Jugosłowianie przeprowadzili kontrofensywę na Albanię, ale zostali powstrzymani przez jednostki włoskie. Już 8 kwietnia obszar Macedonii został praktycznie opanowany przez wojska osi. 9 kwietnia 11 Dywizja Pancerna zajęła Nisz, Aleksinac i most na Morawie. 10 kwietnia 2 Armia von Weichsa rozpoczęła natarcie na Sarajewo. Tymczasem jugosłowiańska stolica znalazła się już w niebezpieczeństwie. 13 kwietnia Belgrad został zajęty przez motocyklistów rozpoznania dywizji SS "Das Reich", pod dowództwem SS- Hauptsturmfuhrera Fritza Kliengenberga, który zaszantażował władze miejskie fałszywą groźbą zburzenia Belgradu przez Luftwaffe. Rada miejska, nie orientowała się w sytuacji na froncie i zaskoczona błyskawicznym wkroczeniem Niemców, poddała stolicę Kliengenbergowi. Faktyczne natarcie było jeszcze wówczas daleko od Belgradu i Jugosłowianie zdążyliby zorganizować obronę miasta za nim główne siły Wehrmachtu rozpoczęłyby oblężenie. Dlatego też fortel Kliengenberga pozwolił uniknąć Niemcom znacznych strat. Hitler odznaczył później zuchwałego Hauptsturmfuhrera Krzyżem Rycerskim Żelaznego Krzyża. 14 kwietnia Jugosławia wystąpiła z propozycją zawieszenia broni, ale Hitlera interesowała tylko bezwarunkowa kapitulacja, dlatego też Wehrmacht kontynuował działania wojenne. 15 kwietnia 1941 Rzym i Berlin uznały niepodległe państwo chorwackie, utworzone z części ziem dawnej Jugosławii. Była to podzięka dla chorwackich "ustaszy", którzy w znacznej mierze przyczynili się do rozkładu i przegranej wojsk jugosłowiańskich. W końcu władze Jugosławii zdecydowały się na emigrację, poddać miała się tylko armia. Akt bezwarunkowej kapitulacji przed gen. von Weichsem podpisała w Zemun delegacja wyznaczona przez nowego Szefa Sztabu- gen. Kalafatovica.

Walki w Grecji

Tymczasem na greckim froncie Brytyjczycy i Grecy wycofywali się. 12 kwietnia Niemcy zaatakowali w rejonie Klidi, gdzie brygada SS "Leibsandarte SS Adolf Hitler" złamała opór australijskiej 19 Brygady Piechoty i utorowała drogę do północnej Grecji dla innych jednostek. 13 kwietnia batalion rozpoznawczy tejże brygady zdołał zająć przełęcz Klissura. Nie doszłoby do tego sukcesu, gdyby nie dowódca batalionu SS- Sturmbannfuhrer Kurt Meyer, który wrzucając granaty do schronów swoich żołnierzy (!), zmobilizował ich do natarcia na zaciekle broniących się Greków. Obrońcy znowu musieli się wycofać. 14 kwietnia 9 Dywizja Pancerna starła się z angielską 1 Brygadą Pancerną. Anglicy, po stracie ośmiu czołgów, zarządzili odwrót. W nocy z 14 na 15 kwietnia tej samej 9 Dywizji Pancernej udało się zająć Kazani i dotrzeć nad Aliakmon. Za to sytuacja greckich armii: "Epir" i "Zachodnia Macedonia" była krytyczna, gdyż zostały odcięte i okrążone w górach. Wojska brytyjskie nie wspierały Greków w walkach, lecz stale znajdowały się w odwrocie. 15 kwietnia Brytyjczycy zorganizowali obronę pod Tesalią, skąd mieli prowadzić walki opóźniające w kierunku Termopil. Pogorszenie warunków atmosferycznych w dniach 16-18 kwietnia spowodowało wszakże spowolnienie niemieckiego natarcia. Na greckich drogach powstawały olbrzymie korki, w jednym z nich w przełęczy Furkas stanęło na kilka dni całe natarcie Wehrmachtu. Te problemy pozwoliły Brytyjczykom we względnym spokoju wycofywać się ostatecznie z Grecji. 20 kwietnia przedstawiciele Armii "Epir" podpisali w Wotonasi zawieszenie broni przed SS- Obergruppenfuhrerem Dietrichem, co wywołało falę oburzenia po obu stronach konfliktu, gdyż oficerowie ci nie byli do upoważnieni. Feldmarszałek List anulował zawieszenie broni i zażądał bezwarunkowej kapitulacji, a później również Mussolini wymusił podpisanie trzeciego aktu przed Włochami. Wszystkie trzy akty podpisał gen. Tsolakoglu

Ewakuacja Korpusu Ekspedycyjnego

Główną ewakuację Brytyjczyków, pod kryptonimem "Demon", przeprowadziła w nocy z 24 na 25 IV flota, pod dowództwem kontradmirała Baillie- Grohmana, składająca się m.in. z 7 krążowników, 20 niszczycieli i 3 okrętów desantowych. Wycofane siły przerzucono na Kretę i do Aleksandrii. Niemcy dopiero 24 kwietnia uderzyli pod Termopilami na pozostawione jednostki brytyjskie, które odparły atak, ale wyczerpane walkami musiały się wycofać. Dzięki temu 26 kwietnia Wehrmacht mógł zająć Teby, a 27 Ateny. 26 kwietnia niemieccy spadochroniarze próbowali zająć most nad Kanałem Korynckim, lecz został on wysadzony. Mimo to część brygady SS "LSSAH" przeprawiła się i zaczęła zajmować Peloponez, gdzie wdała się w ostre walki z brytyjskimi oddziałami osłaniającymi ewakuację. W nocy z 27 na 28 kwietnia ostatni żołnierze brytyjscy opuścili Grecję i tym samym oficjalne walki zostały zakończone. Do ostatecznego zwycięstwa pozostało tylko zajęcie Krety.

36. Pakt Trzech; radziecko-niemiecka współpraca 1939-41.

Pakt Trzech

Latem 1940 Niemcom wydawało się, że panują nad całą Europą. Przed atakiem na ZSRR Hitler chciał zapewnić sobie wsparcie innych krajów faszystowskich. Pod koniec IX 1940 w Berlinie przeprowadzono obrady konferencji msz Niemiec, Włoch i Japonii. 27 IX 1940 podpisano tzw. Pakt Trzech. W preambule napisano, że rządy 3 państw uznają, że „warunkiem trwałego pokoju na świecie jest uzyskanie przez każdy naród należnej mu przestrzeni życiowej, rządy tych państw postanowiły się wzajemnie wspierać i współpracować w celu stworzenia Nowego Ładu”.

W art. 1 Japonia uznała kierunek obrany przez Niemcy i Włochy w Europie do tworzenia Nowego Ładu. W art. 2 Niemcy i Włochy uznały kierunek Japonii na Dalekim Wschodzie. Państwa zobowiązały się do wzajemnej pomocy politycznej, gosp., wojskowej w razie ataku jakiegoś państwa (art. 3). Powołano wspólne komisje techniczne (art. 4). W art. 5 napisano, że układ ten nie wpływa na stosunki z ZSRR. układ podpisano na 10 lat.

W układzie tym 3 mocarstwa dokonały podziału świata między sobą, nie licząc się z opinią innych państw i narodów. Znaczący był fakt, że nie zaproszono ZSRR. 27 IX Ribbentrop poinformował poufnie Mołotowa, że układ jest skierowany wyłącznie przeciw USA. Z treści układy wynika, że faktycznie godził głównie w interesy USA i WB.

37. Agresje i aneksje ZSRR 1939-40 (17 września 1939, wojna radziecko-fińska, aneksja Litwy, Łotwy, Estonii i Besarabii).

28 IX 1939 został podpisany układ o pomocy wzajemnej między ZSRR a Estonią.

05 X 1939 Łotwa zmuszona była podpisać z ZSRR układ o pomocy wzajemnej, na mocy którego w Łotwie miały stacjonować garnizony radz.

Podobnie została potraktowana Litwa. Mołotow wezwał litewskiego msz do Moskwy, gdzie minister 10 X 1939 podpisał traktat przekształcający Litwę w „defensywną” placówkę ZSRR. Był to układ o pomocy wzajemnej, na podstawie którego Wileńszczyzna weszła w skład Litwy. Jednocześnie w Nowej Wilejce, Olicie i Prenach zostały rozmieszczone garnizony wojsk radz.

Po ustanowieniu garnizonów radz. w państwach bałtyckich Stalin planował kolejny ruch - aneksję tych państw. Formuła polityki radz. była wszędzie taka sama. Stalin wykonał swój ruch wkrótce po tym, jak Niemcy rozpoczęli w V 1940 szturm na Francję przez Belgię i Holandię. Wiadomo było, że wtedy ani Niemcy ani Zachód nie będzie zainteresowany losem państw bałtyckich. 15 VI 1940 Armia Czerwona wkroczyła na Litwę, 17 VI 1940 na Łotwę i do Estonii. Przywódcy w Kownie, Rydze i Tallinie próbowali ochronić to, co można było jeszcze chronić i powołali władze przyjaźnie nastawione do Rosjan. Nie mieli wyboru - musieli zaakceptować podwładnych Stalina (Dekanozowa, Wyszynskiego i Żdanowa) jako rzeczywistą władzę, popieraną przez Armię Czerwoną.

W każdej stolicy została zaaranżowana demonstracja popierająca „rządy ludowe”, do której przyłączyły się radz. marynarze i żołnierze. W ciągu miesiąca zorganizowano wybory do nowych parlamentów, w każdym kraju mogła działać tylko jedna partia - „partia ludu”. Wszystkich kandydatów zatwierdzali sojusznicy Stalina. Wkrótce nowo powstałe parlamenty, „wybrane większością”, zażądały, by państwa te przyłączyć do ZSRR jako nowe republiki związkowe. Do Moskwy wysłano delegacje parlamentów z prośbą o przyjęcie do ZSRR, prośba została spełniona. W sierpniu 1940 powstały SRR: Estońska, Litewska i Łotewska.

W czerwcu 1940 ZSRR przyłączył Besarabię i Bukowinę, kosztem Rumunii tworząc Mołdawską SRR.

Wojna radziecko - fińska

Rząd ZSRR zaproponował Finlandii zawarcie układu o wzajemnej pomocy oraz korekturę granic na Przesmyku Karelskim ze względu na bezpośrednie zagrożenie Leningradu (znajdującego się w zasięgu ognia dział wielkich kalibrów), a także okresowe wydzierżawienie Płw. Hanko nad Zatoką Fińską. Rekompensatą za zgodę rządu fińskiego miały być ustępstwa terytorialne ZSRR w Karelii. W odpowiedzi na propozycję ZSRR rząd fiński zarządził mobilizacje sił zbrojnych i ich koncentrację wzdłuż granic z ZSRR.

Rosjanie wzorem niemieckim powtórzyli wariant z prowokacją. Rozpoczęli wojnę od sprowokowania incydentu na granicy, po którym dowództwo Leningradzkiego Okręgu Wojskowego „zmuszone było” podjąć kroki w celu zlikwidowania fińskiej bazy wypadowej na Przesmyku Karelskim. Działania zaczęli 30 XI 1939.

Działania wojenne toczyły się w trudnych warunkach geograficznych i klimatycznych (liczne jeziora, bagna, rzeki, góry, lasy, surowa zima). Fakt, że Stalin zdecydował się rozpocząć wojnę zimą, świadczy, jak ważna była to dla niego sprawa. Po zajęciu przez Armię Czerwoną pierwszego miasta granicznego grupa fińskich bolszewików utworzyła Ludowo - Demokratyczny Rząd Finlandii. Stalin liczył na poparcie sił lewicowych Finlandii i chciał, aby ten rząd jak najszybciej przeniósł się do Helsinek.

Zasadnicze operacje prowadzono na Przesmyku Karelskim. Do 12 XII 1939 wojska radz. przełamały fiński pas przedpola Gdy nie powiodło się szybkie przełamanie głównej linii obrony dowództwo ZSRR postanowiło zorganizować Front Płn. - Zach. i przeprowadzić operację w celu przełamania linii Mannerheima. Pierwsze sukcesy przyszły dopiero z początkiem 1940 r. (kampania lutowa).

11 II 1940 wojska radz. przeszły do natarcia na Przesmyku Karelskim i przełamały obronę fińską na odcinku długości 3 km. 17 II mimo zaciętego oporu zmusiły wojska fińskie do opuszczenia pierwszego pasa obrony, a 24 II przełamały na kilku odcinkach drugi pas obrony. 28 II wojska radz. przeszły do natarcia i 13 III opanowały Wyborg.

12 III 1940 na prośbę rządu fińskiego został podpisany w Moskwie układ pokojowy, na jego mocy ZSRR przejął Przesmyk Karelski z Wyborgiem, płn. Wybrzeże jeziora Ładoga, zach. część Półwyspu Rybackiego oraz Półwyspu Hanko, a także przylegające do niego wyspy. W wyniku przesunięcia granicy państwowej do 150 km na płn. - zach. od Leningradu polepszyły się warunki bezpieczeństwa tego miasta.

38. Od wojny europejskiej do wojny światowej: agresja Niemiec na ZSRR i agresja Japonii na USA (początkowy okres wojny, bitwa pod Moskwą, załamanie się ofensywy niemieckiej w kierunku Kubania, Donbasu i Kaukazu; wojna na Pacyfiku do bitwy na Morzu Koralowym i bitwy pod Midway w 1942; działania japońskie w Chinach, zajęcie Hongkongu, Singapuru, Indonezji, Birmy, Malajów i Filipin, wojna na Atlantyku 1941-42; inwazja wojsk amerykańsko-angielskich w Afryce.

Agresja Niemiec na ZSRR; początkowy okres wojny

23 sierpnia 1939 roku ZSRR i III Rzeszę połączył pakt Ribbentrop - Mołotow. Zgodnie z jego tajnym artykułem, we wrześniu 1939 państwa te wspólnie dokonały czwartego rozbioru Polski. W ten sposób rozpoczął się okres bliskiej współpracy między Hitlerem i Stalinem. Wkrótce zawarto kolejne układy - "o granicach i przyjaźni" oraz o współpracy gospodarczej. Jednak pakt dwóch krajów, nastawionych na agresywną politykę, był naturalnie czymś bardzo kruchym i po obu stronach liczono się z jego nietrwałością. Hitler wiedział, że wojna z ZSRR musiała prędzej czy później wybuchnąć, co zresztą miało pełne odzwierciedlenie w jego ideologii. Jednocześnie chciał wykorzystywać niepewnego sprzymierzeńca tak długo, jak to tylko było możliwe. Do Niemiec docierały z ZSRR wielkie transporty żywności i surowców. Jednak z czasem sprzeczności polityczne zaczęły narastać i stosunki między ZSRR i Rzeszą stały się chłodne. Wydarzeniem, które skłoniło Hitlera do podjęcia decyzji o ataku na ZSRR było wymuszenie przez Stalina na Rumunii Besarabii i północnej Bukowiny. Było to oczywiste naruszenie postanowień paktu i ingerencja w niemiecką strefę wpływów. Wizyta ministra spraw zagranicznych ZSRR Mołotowa w Niemczech w listopadzie 1940 roku uświadomiła obydwu stronom sprzeczności interesów i pogłębiła kryzys. Rosjanie wysuwali nowe roszczenia terytorialne, które dla Niemców były stanowczo nie do przyjęcia. Już 28 września 1940 Oberkommando der Wehrmacht nakazało rozpoczęcie przygotowań do wojny. 18 grudnia 1940 roku Hitler podpisał dyrektywę nr 21, zatwierdzając decyzję o ataku na ZSRR. Równocześnie sytuacja polityczna stale się pogarszała i zdawała się coraz bardziej utwierdzać Niemców o słuszności dyrektywy nr 21. Rozwój stosunków radziecko - jugosłowiańskich po przewrocie wojskowym w Belgradzie 27 marca 1941 był bardzo niepokojący i stanowił kolejny dowód na ekspansywność stalinowskiej polityki i ostatecznie przypieczętował decyzję Niemców o rozpoczęciu wojny.

Cele polityczne i gospodarcze

Fuhrer nazywał ZSRR "kontynentalnym mieczem" Wielkiej Brytanii. Zniszczenie imperium Stalina w błyskawicznej kampanii miało zabezpieczyć niemieckie tyły w Europie i pozwolić na przerzucenie wszystkich sił przeciwko najważniejszemu wrogowi - Wielkiej Brytanii. O takim planowaniu przebiegu wojny przez Niemców świadczy przyznanie najwyższych priorytetów produkcyjnych Luftwaffe i Kriegsmarine, a nie siłom lądowym. Ponadto podbój ogromnych terenów Rosji wiązał się ze zdobyciem wielkich zasobów surowców, tak bardzo potrzebnych machinie wojennej III Rzeszy. Nie można także zapominać o ideologicznym obliczu wojny z ZSRR. Zwycięstwo na wschodzie utorowałoby Hitlerowi drogę do zniszczenia raz na zawsze bolszewizmu, a ponadto zapewniłoby nową "przestrzeń życiową" dla Aryjczyków.

Cele militarne

Celem kampanii przeciwko ZSRR, nazwanej kryptonimem "Barbarossa", było zniszczenie Armii Czerwonej w zachodniej części Rosji. Zakładano zajęcie terytoriów do linii Wołga-Archangielsk, które stanowiłyby pas ochronny prze azjatycką Rosją. Granice Rzeszy miały się przesunąć na wschód o 1600 km (w stosunku do 1939 roku). Początek operacji planowano na maj 1941. Jej pomyślne zakończenie przewidywano przed nadejściem srogiej, kontynentalnej zimy. Jednak pierwotny termin operacji "Barbarossa" okazał się niemożliwy do zrealizowania z powodu zaangażowania się Rzeszy w wojnę na Bałkanach. Ostatecznie rozpoczęcie "Barbarossy" ustalono na 22 czerwca 1941. Nie był to dzień przypadkowy, bowiem dokładnie 129 lat wcześniej, 22 czerwca 1812 roku, Napoleon rozpoczął swoją kampanię przeciwko carskiej Rosji.

Ofensywne plany ZSRR i siły Armii Czerwonej

Rosjanie również liczyli się z możliwością wybuchu wojny, ale nie przygotowali planu obronnego, bo zamierzali pierwsi uderzyć (w ramach operacji "Burian"). Zgromadzili olbrzymie siły w zachodniej części Rosji: ok. 3 mln żołnierzy Najsilniejsze jednostki zostały skoncentrowane w wybrzuszeniach sięgających w głąb terytorium wroga. Nie uwzględniono możliwości ataku ze strony Rzeszy. Był to fatalny błąd, gdyż ofensywnie rozlokowane oddziały Armii Czerwonej mogły zostać szybko okrążone przez mobilne dywizje Wehrmachtu. Mimo wszystko Niemcy nie byli świadomi prawdziwej potęgi Związku Radzieckiego oraz tego, iż wyprowadzili swoje uderzenie wprost w ofensywnie rozwinięte sowieckie armie. Jednak stan Armii Czerwonej w przededniu wojny był słaby, co uwidoczniła jeszcze wojna z Finlandią w 1939 roku. Korpus oficerski został zdziesiątkowany podczas stalinowskich czystek, a nowe kadry były niedoświadczone i źle wykształcone. Ponadto jednostki sowieckie były w trakcie przezbrajania na nowocześniejszy sprzęt i pomimo dużej liczebności ich faktyczna wartość była o wiele mniejsza od ich niemieckich odpowiedników.

Siły niemieckie i plan uderzenia

Sztab Generalny Wojsk Lądowych Rzeszy planując operacją "Barbarossa" popełnił bardzo duży błąd, bo nie docenił potęgi militarnej ZSRR. Taka postawa sztabowców wynikała ze zbytniej pewności siebie, która znajdowała swoje uzasadnienie w dotychczas zwycięskim marszu Wehrmachtu przez Europę. Kampanię przeciw ZSRR błędnie potraktowano jako kolejną wojnę błyskawiczną. Mimo wszystko Niemcy byli doskonale przygotowani do operacji zaczepnych Podbój Europy pozwolił do perfekcji dopracować współpracę dywizji pancernych z lotnictwem. Ponadto w Wehrmachcie dowódcy niższego szczebla mieli możliwość podejmowania szybkich decyzji, co w warunkach bojowych miało ogromne znaczenie. Do przeprowadzenia operacji "Barbarossa" Niemcy przeznaczyli ponad 3 mln żołnierzy. Niemieckie siły wsparli ponadto sojusznicy: Finlandia, Rumunia, Słowacja, Węgry, Włochy oraz ochotnicy z Belgii, Danii, Chorwacji, Hiszpanii, Francji i Norwegii. Niemcy zorganizowali swoje siły w trzy Grupy Armii.

GA "Południe" pod dowództwem feldmarszałka von Rundtstedta, licząca 38 dywizji, miała zająć zagłębie Donieckie i Rostów. Jej trzonem uderzeniowym była 1 Grupa Pancerna gen. von Kleista oraz 4 Flota Powietrzna stacjonująca w Generalnym Gubernatorstwie i Rumunii.

GA "Środek" feldmarszałka von Bocka (47 dywizji) miała zniszczyć Armię Czerwoną na Białorusi i w zachodniej części Rosji. Jej celem ostatecznym była Moskwa, do której z pozycji wyjściowych dzieliło Niemców 1088 km. GA "Środek" miała stosunkowo najtrudniejsze zadanie, dlatego też dysponowała aż dwoma Grupami Pancernymi- 2 gen. Guderiana i 3 gen. Hotha oraz najsilniejszą 2 Flotą Powietrzną.

GA "Północ" dowodzona przez feldmarszałka von Leeba, mająca w swym składzie 26 dywizji, uderzyć miała w kierunku Leningradu wspierana przez 4 Grupę Pancerną gen. Hoepnera i 1 Flotę Powietrzną.

Początek operacji

22 czerwca 1941 Niemcy rozpoczęli atak na ZSRR zmasowanym przygotowaniem artyleryjskim i nalotami Luftwaffe na sowieckie lotniska. Jednocześnie rozpoczął się błyskawiczny marsz niemieckich jednostek pancernych, które tego dnia dotarły do 60 km w głąb terytorium ZSRR, napotykając tylko na lokalne ośrodki oporu. W rejonie Dubna, na odcinku natarcia GA "Południe" feldmarszałka von Rundstedta, doszło do pierwszego starcia niemieckich i radzieckich sił pancernych na większą skalę - w bitwie wzięło udział 4000 czołgów. Rosjanom nie udało się jednak powstrzymać natarcia korpusów generałów Kempfa i Mackensena w kierunku Żytomierza. GA "Północ" feldmarszałka von Leeba prowadziła atak w kierunku Leningradu. Aby zachować szybkie tempo posuwania się wojsk, niezbędne stało się uchwycenie mostów na Dźwinie. Jeden z nich, pod Dyneburgiem, został zajęty 26 czerwca w brawurowej akcji przez oddział specjalny Abwehry pod dowództwem ppłk Knaaka. Dzięki temu czołgi Wehrmachtu mogły dalej kontynuować błyskawiczne natarcie wzdłuż szosy Kowno - Leningrad, zdobywając 1 lipca stolicę Łotwy - Rygę. GA "Środek" feldmarszałka von Bocka, nacierająca na Moskwę zdobyła 28 czerwca Mińsk. Jednocześnie na jej tyłach pozostały wielkie zgrupowania Armii Czerwonej, należące do Frontu Zachodniego marszałka Timoszenki, zamknięte w dwóch kotłach pod Białymstokiem i Mińskiem. Do 9 lipca zostały one ostatecznie zniszczone. Również 9 lipca jednostki 2 Grupy Pancernej gen. płk Guderiana, będące szpicą ataku GA "Środek", dotarły do Dniepru. Już następnego dnia uchwyciły przeprawy przez rzekę na północ i południe od Mohylewa. Na południu niemieckie natarcie osiągnęło system umocnień zwany Linią Stalina. 7 lipca XXXXVIII. Korpus Pancerny gen. Kempfa dokonał przełamania w rejonie Nowogródka Wołyńskiego, a już 9 lipca Niemcy zdobyli Berdyczów. Na centralnym odcinku frontu, 16 lipca, 29. Dyw. Zmot. zdobyła Smoleńsk. Dalsze natarcie GA "Środek" zostało skierowane na Jelnię, ważny węzeł transportowy, który upadł już w dwa dni później. Rosjanie stawiali jednak bardzo zacięty opór w rejonie Smoleńska, przeprowadzając serię zmasowanych kontrataków od 21 do 27 lipca. O ich sile może świadczyć fakt, że Hitler wydał rozkaz GA "Środek" o wstrzymaniu działań zaczepnych i przejściu do defensywy. Stopniowo jednak Niemcy opanowywali sytuację. 3 sierpnia 2. Grupa Pancerna rozbiła część sił radzieckiego Frontu Zachodniego w bitwie pod Rosławiem. Po bitwie pod Smoleńskiem siły GA "Środek" uległy znacznemu osłabieniu - konieczne stało się zrobienie przerwy w natarciu na uzupełnienie strat i podciągnięcie zaopatrzenia. Przerwa ta była zgodna z podstawowym planem operacji i miała stanowić przygotowanie do ostatecznego ataku na Moskwę Na południowym odcinku frontu wojska marszałka von Rundstedta doprowadziły do całkowitego przerwania Linii Stalina i uniemożliwiły Rosjanom prowadzenie wojny pozycyjnej. Dalsze natarcie GA "Południe" skierowane zostało wzdłuż dolnego Bugu. W sierpniu,1941 pod Humaniem, Niemcy z marszu stoczyli bitwę z trzema armiami radzieckimi. Pierwsza faza operacji "Barbarossa" zakończyła się. Niemcy osiągnęli pozycje, umożliwiające im przeprowadzenie decydujących uderzeń na strategiczne cele kampanii, czyli Leningrad na północy, Moskwę w centrum i Kaukazu na południu. Jednocześnie wszystkie trzy grupy armii zaprzepaściły szanse na szybką realizację tych celów. 4. Grupa Pancerna utknęła na północy pod Ługą, pozostawiając cenny czas słabo bronionemu Leningradowi na przygotowanie, GA "Środek" nie oczyściła swego przedpola do ataku na Moskwę, a GA "Południe" wdała się w pościg za uchodzącymi spod Humania resztkami oddziałów radzieckich, zamiast zdobyć przeprawy na Dnieprze.

Bitwa o Moskwę Październik - Grudzień 1941

W OKW oceniono, że w toku z górą trzymiesięcznej ofensywy, która trwała bez przerwy od dnia agresji, główne siły radzieckie działające na zasadniczych kierunkach strategicznych zostały pobite i według posiadanych informacji strona radziecka nie dysponuje już większymi odwodami. W konsekwencji powstały dogodne warunki do zadania Armii Radzieckiej decydującego ciosu i zakończenia kampanii wojennej przed nadejściem zimy. Toteż prawie bezpośrednio po bitwie smoleńskiej dowództwo niemieckie, nie bacząc na to, że straty bojowe Wehrmachtu rosły niepokojąco, rozpoczęło przygotowania do uderzenia na Moskwę. Właściwa ofensywa na Moskwę rozpoczęła się jednak dopiero 2.X.1941 r., gdyż Hitler, obawiając się uderzenia od południa, nakazał przeprowadzić przedtem operację kijowską. W związku z powyższym 6.IX.1941 r., tzn. jeszcze podczas operacji kijowskiej, OKW wydało dyrektywę nr 35, nakazującą przegrupowanie wojsk do natarcia na Moskwę. Dowództwo niemieckie ześrodkowało na kierunku moskiewskim swoje główne siły.. W stosunku do wojsk radzieckich Niemcy mieli następującą przewagę: w ludziach 1,4-krotną, w czołgach 2,2-krotną, w działach i moździerzach, 1,9-krotną. Jedynie w samolotach strona radziecka miała pewną przewagę ilościową. Grupa Armii "Środek" zajmowała odcinek frontu ponad 600 km szerokości i główne jej siły były skoncentrowane w trzech rejonach wyjściowych. W tym czasie (17.IX.) Grupa Armii "Północ" zablokowała Leningrad. Nie mogąc jednak zdobyć tego miasta, przeszła do obrony. Grupa Armii "Południe" prowadziła działania o ograniczonym zasięgu. Po stronie radzieckiej mimo pewnego zahamowania tempa marszu armii niemieckiej po bitwie smoleńskiej ogólne położenie na froncie pod koniec września 1941 r. było nadal wielce skomplikowane. W rezultacie niepomyślnego przebiegu działań w obszarze lewobrzeżnej Ukrainy i przegrupowania znacznych sił niemieckich na kierunek moskiewski najgroźniejsza sytuacja wytworzyła się w pasie Frontów: Zachodniego, Briańskiego i Południowo-Zachodniego. Niemcy bez przerwy wzmacniali wojska operujące na głównych kierunkach.. Podczas trzymiesięcznych ciężkich walk Wehrmacht poniósł olbrzymie straty, jednakże ucierpiały także dotkliwie wojska radzieckie. Straty w ludziach i sprzęcie były znaczne. Stany liczebne związków taktycznych wchodzących w skład Frontów Zachodniego, Briańskiego i Rezerwowego, osłaniających kierunek moskiewski, spadły zastraszająco, wskutek czego znacznie się obniżyła ich zdolność bojowa. Jedna armia radziecka stanowiła w tym czasie równowartość zaledwie jednego korpusu niemieckiego.

Ofensywa niemiecka 9.X- 5.XII. 1941

W chwili rozpoczęcia ofensywy niemieckiej pasy obronne były rozbudowane zaledwie w 40-60%, odegrały jednak niepoślednią rolę podczas bitwy obronnej pod Moskwą. Obszar Moskwy odegrał znaczną rolę w przygotowaniach obronnych oraz w pracach nad wzmocnieniem wojsk na froncie. W tym czasie lotnictwo niemieckie dokonało wielu nalotów na Moskwę. Pierwszy odbył się w nocy z 21 na 22.VII. i brało w nim udział ok. 250 bombowców. Do samego miasta zdołały dotrzeć jednak nieliczne samoloty, a zrzucone bomby nie wyrządziły poważniejszych szkód. W czasie nalotu Niemcy stracili 22 maszyny.

Zdobycie i zniszczenie Moskwy - stolicy i ważnego rejonu przemysłowego oraz komunikacyjnego - miało zakończyć zwycięski pochód armii niemieckiej na Związek Radziecki. Jednakże mimo znacznych początkowo sukcesów Niemcy nie zdołali opanować Moskwy, przeciwnie, ponieśli wielką klęskę. Armia Radziecka unicestwiła w tej bitwie podstawowe założenia strategiczne planów Hitlera: pobicia Związku Radzieckiego w jednej błyskawicznej kampanii.

Kontrofensywa radziecka 6.XII.1941- 7.I.1942

W wyniku kontrofensywy radzieckiej trwającej bez przerwy cały miesiąc wojska hitlerowskie zostały odrzucone od Moskwy na 250 km. Poniosły one przy tym dotkliwe straty materialne. W ciągu miesiąca zostało rozbitych 38 dywizji, obniżyła się ogólna zdolność bojowa wojsk niemieckich, zastraszająco bowiem spadły stany jednostek. W artylerii straty sięgały ok. 30%.Wszystko to tworzyło warunki do następnej fazy radzieckich działań zaczepnych - przejścia do ogólnego natarcia, które trwało do końca kwietnia 1942 r. i doprowadziło do dalszego osłabienia sił niemieckich oraz całkowitej likwidacji zagrożenia stolicy. Podsumowanie: -klęska Wehrmachtu była przyczyną fatalnego przygotowania żołnierzy, czołgów i samolotów do warunków mroźnej zimy, gdzie temp. w nocy spadała do -40. Brakowało smarów, oleju i najprostszych środków medycznych, wielu żołnierzy w polowych lazaretach wyeliminowały odmrożenia niż rany, ale nawet ranni zbyt szybko zamarzali zanim dotarli do punktu medycznego...

-Żukow dowodzący obroną Moskwy miał do dyspozycji milion świeżych żołnierzy ściągniętych z okręgów syberyjskich [wywiad nic o nich nie wiedział aż do czasu kontrofensywy] i doskonałe dowodził blokując Niemców w ich marszu. -sukces kontrofensywy sowietów pozwolił na zyskanie na czasie by przeniesione za Ural fabryki zbrojeniowe miały zacząć produkować masy broni mającej odwrócić losy wojny i udało się to.

Leningrad wrzesień 1941-styczeń 1944

Po przełamaniu przez 4. Armię Pancerną Linii Stalina, Armia Czerwona mogła zająć pozycje tylko na rzece Ługa przy końcu jeziora Ilmen. Było to jedyne miejsce, skąd Rosjanie mogli próbować zatrzymać niemieckie natarcie na Leningrad. Niemcy zaatakowali te pozycję 8 sierpnia 1941 roku i napotkali stosunkowo mały opór. Rosjanie nie posiadali czołgów i artylerii dalekiego zasięgu. Aby nie dopuścić do całkowitej klęski, a także zyskać czas dla obrońców Leningradu na budowę okopów ochronnych, Rosjanie przypuścili kontratak. W 2 tygodnie wojska niemieckie zepchnęły ich do tyłu. Naczelne dowództwo niemieckie stanęło przed podjęciem decyzji: czy zdobyć miasto szturmem, czy przeprowadzić jego oblężenie. Wybrano drugą możliwość, zakładając, że dywizje pancerne mogłyby wtedy zostać przesunięte na front centralny. Rozwiązanie to pozwoliło również rozwiązać problem ludności cywilnej, z którą Niemcy nie wiedzieliby co zrobić w przypadku zdobycia miasta.
1 września 1941 Niemcy rozpoczęli bombardowania Leningradu. W tym samym czasie próbowano wbrew założeniom zdobyć miasto szturmem. Początkowo wydawało się, że Niemcy osiągną swój cel, lecz Rosjanie powstrzymali ofensywę. Miasto jednak pozostało otoczone przez Niemców.

W listopadzie 1941 roku sytuacja w Leningradzie uległa pogorszeniu. Liczba ofiar po stronie niemieckiej sięgnęła 11 000. 9 listopada Rosjanie odbili Tichvin. Oblężenie jednak trwało do 1944 roku. Po drodze Niemcy znowu próbowali zdobyć miasto. Najbardziej ambitną próbą byłoby zrzucenie latem 1943 na spadochronach 2 Dywizji Spadochronowych, jednak klęska pod Kurskiem nie pozwoliła na zrealizowanie tego planu. W sierpniu 1942 roku Rosjanie próbowali przełamać oblężenie, usiłując odzyskać zajęty przez Niemców korytarz pomiędzy Tosno a jeziorem Ładoga. Walki trwały aż do września, ale nie przyniosły oczekiwanych efektów. W styczniu 1943 Rosjanie zaatakowali ponownie; tym razem odzyskali Schlüsselburg, dzięki czemu dostawy mogły docierać do Leningradu. W styczniu 1944 Rosjanie przeprowadzili w pełni skoordynowany atak wszystkich frontów na północy i 19 stycznia 1944 Leningrad został wyzwolony. Oblężenie trwające 890 dni dobiegło końca.

39. Jesień1942-1943: załamanie się strategii ofensywnej bloku faszystowskiego ( operacja „Cytadela” i bitwa pod Kurskiem; kapitulacja wojsk niemiecko-włoskich w Afryce; operacja desantowa na Sycylię; przełom w bitwie o Atlantyk).

Bitwa pod Kurskiem

Trzecie z kolei i decydujące starcie II wojny światowej - wielkie zwycięstwo radzieckie - bitwa w tzw. łuku kurskim, trwająca od 5.7. do 23.8. 1943 r. W potężnej ofensywie niemieckiej na Kursk brało udział trzydzieści DP, dwadzieścia Dyw. Panc. i dwie Floty Powietrzne. Ze strony radzieckiej uczestniczyło w bitwie dziewiętnaście armii ogólno-wojskowych, pięć Armii Panc. I cztery A. Lot., tj. ok. 40% sił radzieckich. Obszar, na którym toczyła się bitwa, wynosił ok. 65 tyś. km2 , był więc niewielki w stosunku do ilości zaangażowanych sił.

Plan niemiecki

Koncepcja operacji "Cytadela" (kryptonim ofensywy na Kursk) pozostała wiosną 1943 r. Natarcie miało się rozpocząć zaraz po minięciu roztopów, ale niemiecki przemysł zbrojeniowy nie zdążył na czas dostarczyć odpowiedniej ilości czołgów nowego typu (tygrysy i pantery). Termin rozpoczęcia ofensywy przesuwano kilkakrotnie; ostatecznie ustalono go na 5.VII.1943 r. Plan niemiecki polegał na przełamaniu w dwu miejscach tzw. występu kurskiego (powstałego na zachód od Kurska, gdzie front tworzył wielki łuk), przy czym natarcie miało wyjść z rej. Biełgorod, Charków oraz z rejonu na południe od Orła. Operacje miały wykonać dwie Grupy Armii: na północy "Środek" (feldmarsz. Kluge), na południu - "Południe" (feldmarsz. Manstein). Przeprowadzenie operacji "Cytadela" stało się możliwe wobec braku drugiego frontu w Europie. W okresie od listopada 1942 r. do kwietnia 1943 r. przerzucono 37 związków taktycznych (w tym dwie DPanc.), a w okresie od czerwca do grudnia 1943 r. jeszcze 23 związki taktyczne. Plan dowództwa radzieckiego. Radzieckie Siły Zbrojne rozpoczynały kampanię wiosenną 1943 r. pod znakiem wielkich sukcesów kampanii zimowej 1942-1943 r., w warunkach własnej przewagi ilościowej i technicznej, nabytego doświadczenia bojowego oraz narastającej pewności zwycięstwa nad przeciwnikiem. Obecnie, w rezultacie zwycięstw i dzięki wzrostowi produkcji wojennej, nastąpiła całkowita zmiana położenia wojskowego i politycznego na korzyść Kraju Rad, co zapewniło radzieckiemu naczelnemu dowództwu swobodę działania, a więc dowolny wybór formy i miejsca dalszych operacji. W tej sytuacji dowództwo radzieckie zamierzało w ciągu lata i jesieni 1943 r. rozwinąć działania zaczepne w celu odrzucenia najeźdźcy za linię Smoleńsk - rz. Soż - średni i dolny bieg Dniepru. Główne uderzenie miało być skierowane na południowy zachód dla wyzwolenia żyznych obszarów lewobrzeżnej Ukrainy i przemysłowego Zagłębia Donieckiego. Wobec jednak stwierdzenia przez wywiad przygotowań niemieckich do ofensywy na obszar Kurska zapadła decyzja przejścia początkowo do działań obronnych, przyjęcia uderzenia przeciwnika, zadania mu strat i wyczerpania jego zdolności zaczepnych w walce o przygotowane zawczasu pozycje obronne. Dopiero następnie zamierzano uderzyć na osłabionego nieprzyjaciela i zniszczyć jego nacierające wojska. W związku z tym wokół łuku kurskiego wybudowano szereg umocnionych rubieży. Obszar ten stał się podstawową bazą przewidywanych w okresie początkowym działań obronnych, a następnie zaczepnych. Obronę łuku kurskiego objęły: w części północnej - wojska Frontu Centralnego (dowódca - gen. armii K. K. Rokossowski), w części południowej wojska Frontu Woroneskiego (gen. armii N. F. Watutin). W tyle za czołowymi armiami rozwinięto na tzw. strategicznej rubieży obrony wojska Frontu Stepowego (gen. armii I. S. Koniew), stanowiące odwód naczelnego dowództwa. W kontrofensywie, mającej nastąpić po zatrzymaniu natarcia niemieckiego, oprócz sił wymienionych Frontów przewidziano udział wojsk Frontów Zachodniego i Briańskiego, a następnie Południowo- Zachodniego i Południowego. W ten sposób miała się rozwinąć ofensywa na froncie szerokości ok. 2 tyś. km - od Wielkich Łuków do Morza Azowskiego.

Uderzenie niemieckie na Kursk i radziecka kontrofensywa

Potężna ofensywa niemiecka, przygotowywana od trzech z górą miesięcy, rozpoczęła się 5.VII. o świcie. Od północy - z rejonu na południe od Orła - wyszło natarcie zgrupowania uderzeniowego Grupy Armii "Środek" w składzie sześciu DPanc., jednej DZmot. i ośmiu DP. Od południa nacierało zgrupowanie uderzeniowe Grupy Armii "Południe". Oba zgrupowania wspierało potężne lotnictwo.Północne zgrupowanie uderzeniowe po ciężkich 6-dniowych walkach posunęło się zaledwie ok. 6 do 15 km w kierunku Kurska. Ostatnie ataki załamały się 11.VII. w rej. Olchowatki. Potężny niemiecki taran pancerny nie zdołał przebić pozycji radzieckich dzięki aktywnej, niezwykle bohaterskiej i pełnej poświęcenia obronie wojsk Frontu Centralnego. Inny nieco i bardziej dramatyczny przebieg miały walki na południowym odcinku frontu kurskiego. Niemiecki klin pancerny wbił się tu głęboko w pozycje radzieckie. Po ciężkich 7-dniowych walkach udało się dywizjom pancernym SS dotrzeć do rej. Prochorowki (ok. 30 km w głębi ugrupowania radzieckiego) i zagrozić przełamaniem tyłowej linii obronnej Frontu Woroneskiego.Kulminacyjnym punktem bitwy na tym kierunku stał się bój pancerny pod Prochorowką, gdzie 12.VII. na przebijające się niemieckie dywizje pancerne II KPanc. SS uderzyła radziecka 5 APanc. z odwodu naczelnego dowództwa. Na niewielkiej przestrzeni w rej. tej miejscowości rozgorzał bój spotkaniowy ok. 1500 czołgów i dział pancernych obu stron. Niemiecki klin pancerny został tu zatrzymany.Bój pod Prochorowką wyczerpał zdolność zaczepną niemieckich jednostek pancernych i zatrzymał ich ruch na Kursk. Równocześnie rozstrzygnęły się losy bitwy na korzyść radziecką. 12.VII. wojska Frontów Zachodniego i Briańskiego rozpoczęły natarcie na Orzeł. Był to początek ogólnej kontrofensywy radzieckiej. I choć walki na kierunku południowym trwały jeszcze do 16.VII., wiadomo było, że natarcie Grupy Armii "Południe" zostało ostatecznie załamane. 15.VII. przeszły do natarcia również wojska Frontu Centralnego, a w dwa dni później Grupa Armii "Południe" rozpoczęła odwrót na dawne pozycje wyjściowe i tegoż dnia rozpoczął działania zaczepne Front Woroneski i Stepowy, ścigając wycofujące się wojska Mansteina. Ich odwrót przypieczętował załamanie się ofensywy niemieckiej na Kursk.Największa bitwa pancerna II wojny światowej została przez Niemców przegrana. Rzucone do niej elitarne dywizje pancerne straciły 45% czołgów. Okazało się przy tym, że najnowsze "typy czołgów niemieckich, pantery i tygrysy, w których pokładano wielkie nadzieje, nie zdały egzaminu w walce ze sprzętem radzieckim. Nieudana ofensywa stała się nowym ciosem wymierzonym w hitlerowską machinę wojenną, pociągając za sobą daleko idące konsekwencje natury wojskowej i politycznej. Bitwa kurska była krwawo wywalczonym zwycięstwem decydującym ostatecznie o wyniku wojny. Niemcy utracili nie tylko zdolność do działań zaczepnych w większym stylu na ziemi i w powietrzu, ale także nie byli w stanie zorganizować skutecznej obrony na szczeblu strategicznym, gdyż straty, jakie poniosła ich armia w ludziach i materiale wojennym, a zwłaszcza w czołgach i samolotach, nie dały się już uzupełnić. W ten sposób radzieckie naczelne dowództwo uzyskało swobodę działania, a armie niemieckie, nie mogąc przeciwstawić się naporowi sił radzieckich zostały skazane na odwrót. Po załamaniu ofensywy niemieckiej wojska radzieckie przeszły na szerokim froncie do kontrofensywy, wyrównując front przez opanowanie obszarów Charkowa i Orła. Operacje te trwały do 23.VIII., w którym to dniu został wyzwolony Charków. Bitwa kurska zakończyła się walną porażką dwóch niemieckich Grup Armii. Została odparta ofensywa niemiecka i oswobodzone obwody orłowski i charkowsko- biełgorodzki. Powstały warunki do nowych działań zaczepnych w większej skali na znacznie rozszerzonym froncie.

Stalingrad Październik 1942 - Luty 1943

Generał Paulus otrzymał od Hitlera rozkaz zdobycia Stalingradu. Znaczenie tej operacji nie było jednak do końca wyjaśnione. Nie wiadomo było czy była ważna sama w sobie, czy też celem było odciągnięcie uwagi wroga od ofensywy na Kaukazie prowadzonej przez generała Kleista. Hitler zmieniał swoje plany, 4. Armia Pancerna początkowo otrzymała polecenie oddalenia się od nacierających wojsk Paulusa, a następnie przyszedł rozkaz zawrócenia i zaatakowania Stalingradu od południa. Manewry te opóźniły armię Paulusa o kilka tygodni. Pierwszy atak Paulusa nastąpił 19 sierpnia 1942 roku i w ciągu kilku dni Niemcy dotarli do przedmieścia na północy. 4. Armia Pancerna nie mogła się przyłączyć do wojsk przeprowadzających główny atak. Pomimo tego Niemcy zamknęli Rosjan na obszarze o obwodzie 30 mil. 13 października 4. Armia Pancerna dotarła na tereny leżące na południe od Wołgi. Sowieckie dywizje gwardyjskie, które właśnie przybyły uniemożliwiły jej dalsze postępy. Najbardziej rozczarowała Stalina porażka armii generała Moskalenki, która nie zdołała powstrzymać Niemców a tym bardziej przeprowadzić udanego kontrataku. Stalin oraz generałowie Żukow i Wasilewski począwszy od września planowali zmasowany kontratak z rejonów położonych na północ od Donu. 6. Armia otrzymała rozkaz zbombardowania Stalingradu. Rosjanom łatwiej było się bronić w ruinach. 19 listopada Rosjanie przeprowadzili kontratak z północy. Na czele nowo utworzonego Frontu Południowo - Zachodniego stanął generał Watutin. Atak skoncentrowany był na Seramoficze, gdzie walczyły rumuńskie wojska dowodzone przez Dumitrescu. Na Froncie Stalingradzkim dowodzonym przez Jeremienkę natarcie z południa rozpoczęło się dzień później ze względu na mgłę. W tym czasie Front Doński generała Rokossowskiego zaangażowany był w akcje powstrzymujące. Stalin i Żukow kierowali tymi operacjami z Moskwy i mieli bezpośrednia łączność z dowódcami frontów. 23 listopada armie Jeremienki i Watutina połączyły się biorąc w potrzask 20 niemieckich dywizji i 2 rumuńskie. Armia generała Weichsa zdążyła się wycofać. Hitler nie pozwolił Paulusowi na odwrót wojsk. Po tym jak Goering lekkomyślnie obiecał mu dzienne zaopatrzenie armii w 500 ton paliw i żywności. Sowieccy generałowie zbyt nisko oszacowali liczbę żołnierzy znajdujących się w okrążeniu i początkowo użyli zbyt małych sił do przełamania obrony. W grudniu Rokossowski wznowił atak Frontu Dońskiego. W efekcie Niemcy zostali zepchnięci kolejne 30 km w kierunku Wołgi. Paulus ponaglany przez Weichsa do rozpoczęcia działań nic chciał się jednak sprzeciwić rozkazom Hitlera. Zadanie uwolnienia 6. Armii powierzono Mansteinowi. Miał on zaatakować linie Jeremienki na południu. 26 grudnia Grupa "Hoth" i Grupa Operacyjna "Hollidt" dowodzone przez Mansteina znajdowały się w odległości 40 km od Paulusa. Zostały one jednak powstrzymane przez nowo przybyłe 2. Armię Gwardyjskią. i VII Korpus Pancerny. 2 grudnia rejony położone na północny wschód od Kałacza zostały zaatakowane przez rosyjską artylerię, wspomaganą pociskami rakietowymi Katiusza. Zginęło wówczas 1300 Niemców. Stalin przekazał Rokossowskiemu dywizje Jeremienki znajdujące się pod Stalingradem i powierzył mu wyłączne dowodzenie nad operacjami. Rokossowski, kontynuując ostrzał artyleryjski, przełamał niemieckie linie. Kiedy został zdobyty pas startowy Pitomnik (16 styczeń). Paulus poddał się generałowi Szumiłowowi 2 lutego 1943 roku. Razem z nim skapitulowało 94000 żołnierzy. Ci którzy nie poddali się Rosjanom ukrywali się jeszcze do kwietnia w ruinach miasta.

41. Wojna w Europie - styczeń 1944 - maj 1945; ofensywa wojsk alianckich i kapitulacja Niemiec (zimowo-wiosenna i letnio-jesienna 1944 i styczniowa 1945 ofensywa Armii Czerwonej, walki we Włoszech, ofensywa powietrzna na Niemcy, otwarcie drugiego frontu w Europie, zdobycie Berlina i kapitulacja Niemiec).

Operacje Armii Czerwonej na froncie wschodnim 1944

Polska 1944-1945

Armia Czerwona przekroczyła przedwojenne granice Polski w okolicach Rokitna w nocy z 3 na 4 stycznia 1944. Większość społeczeństwa polskiego, nie wiedząc o wstępnych ustaleniach konferencji „Wielkiej Trójki" w Teheranie (gdzie Stalin zaczął przygotowywać dyplomatycznie zabór wschodnich ziem Rzeczypospolitej), uznała ten moment za początek wyzwalania kraju. Początkowo przekonanie to potwierdzał udział AK (w ramach akcji ._Burza") w zdobywaniu niektórych miejscowości na ziemiach wschodnich RP. Jednak przejmowanie tych obszarów pod kontrolę władz sowieckich, zdradzieckie traktowanie AK przez Armię Czerwoną, a także stopniowo napływające informacje o skutecznych zabiegach dyplomatycznych Stalina w sprawie nowego kształtu powojennej granicy wschodniej Polski pokazały, że władze sowieckie będą za terytorium polskie uważać jedynie ziemie położone na zachód od linii zbliżonej do tej, jaką ustalał sowiecko-hitlerowski pakt o przyjaźni i granicy z 28 września 1939. Wypieranie wojsk niemieckich z tego terenu rozpoczęło się w lipcu 1944 siłami 1. i 2. Frontu Białoruskiego oraz I. Frontu Ukraińskiego. 1. Front Białoruski (dowodzony do listopada 1944 przez marszałka K. Rokossowskiego, a następnie marszałka G. Żukowa) kontynuował natarcie rozpoczęte 23 czerwca 1944Jw ramach operacji białoruskiej, zdobywając m.in. Wilno (13 lipca, wspólnie z AK), a następnie (25 lipca) docierając - poprzez Chełm i Lublin - do Wisły (operacja brzesko - lubelska). Na zachodnim brzegu rzeki utworzyły przyczółek warecko - magnuszewski, w którego utrzymaniu wzięły udział także jednostki 1. Armii (ludowego) WP. Wojska 2. Frontu Białoruskiego, dowodzone najpierw przez gen. Zacharowa, a od 18 listopada 1944 przez marsz. K. Rokossowskiego, nacicraj4c na północ od 1. Frontu, zajęły równolegle (27 lipca) Białystok. Z kolei I. Front Ukraiński pod dowództwem marsz. I. Koniewa rozpoczął 13 lipca operację lwowsko-sandomierską, w ramach której (po zajęciu Lwowa wspólnie z AK) zdobył 28 lipca Jarosław i Przemyśl oraz 18 sierpnia Sandomierz. W tym też rejonie uchwycił przyczółek w rejonie Wisły. Wojska 1. Frontu Białoruskiego zatrzymano kilkanaście dni wcześniej w wyniku politycznej decyzji Stalina, który nie chciał dopuścić, by wsparły trwające od 1 sierpnia powstanie warszawskie. Ogółem w ramach letniej ofensywy 1944 wojska sowieckie wyparły Niemców z województw lubelskiego, rzeszowskiego, białostockiego oraz części warszawskiego i kieleckiego, instalując na tym terenie podporządkowaną sobie władzę PKWN. Usuwanie Niemców z pozostałej części powojennego terytorium państwa polskiego (łącznic z przyznanymi na konferencjach „Wielkiej Trójki" w Jałcie i Poczdamie ziemiami zachodnimi) rozpoczęto się w styczniu 1945 z przyczółka sandomierskie=o. I. tron( Ukraiński po przejściu Nidy i Warty zajął 17 stycznia Częstochowę, 18 stycznia Kraków i Piotrków, a do 28 (po przeprowadzeniu manewru oskrzydlającego) także Zagłębie Dąbrowskie i Górny Śląsk. Od 8 lutego oddziały I. Frontu Ukraińskiego przystąpiły do operacji na terenie dolnego Śląska, gdzie głównym ośrodkiem oporu niemieckiego pozostał zaciekle broniony Wrocław (skapitulował dopiero 6 maja). 1. Front Białoruski wznowił ofensywę 14 stycznia z przyczółka warecko - magnuszewskiego. Po zajęciu Warszawy 17 stycznia przez polską 1. Armię, dotarł 19 stycznia do Łodzi i Kutna, a 23 lutego osiągnął Poznań. W akcjach ofensywnych na powojennym terytorium Polski brał także udział I Front Białoruski. który zajął północną cześć Mazowsza. a od 10 lutego atakował na terenie Pomorza. Do końca marca oddziały I. i II. Frontu Białoruskiego, wraz z jednostkami polskiej I. Armii. zdobyły całe Pomorze. sięgając 20 marca po Szczecin. W operacjach wojskowych przeprowadzonych przez Armię Czerwoną na terytorium przyznanym po wojnie Polsce poległo ok. 600 000 sowieckich żołnierzy i oficerów. Za jednostkami Armii Czerwonej posuwała się nowa władza - wywodząca się z komunistycznej, związanej z Moskwą lewicy - wprowadzająca przy pomocy m.in. NKWD rządy terroru skierowane przeciw wiernym polskiemu rządowi żołnierzom podziemia.

Białoruś-operacja „Bagration" czerwiec 1944

Ofensywa zmierzająca do wyparcia Niemców z Białorusi zbiegła się w czasie z zamieszaniem w Naczelnym Dowództwie niemieckim, jakie nastąpiło po zamachu na Hitlera dokonanym przez pułkownika Clausa von Stauffenberga 20 lipca 1944. Natarcie rosyjskie rozwinęło się po czteromiesięcznej przerwie w działaniach ofensywnych, spowodowanej wiosennymi roztopami. Niemcy mieli szanse na przegrupowanie swych sił, lecz nie dostali posiłków, gdyż większość lotnictwa i czołgów została skierowana na front zachodni, gdzie przygotowywano ofensywę w Ardenach. Na froncie białoruskim feldmarszałek Busch musiał ścieśnić linie obrony wojsk Grupy Armii „Środek" po otrzymaniu od feldmarszałka Modela wiadomości o natarciu Rosjan mającym nastąpić z rejonu Lwowa. Rosjanie podjęli atak 22 czerwca na czterech frontach, siłami 146 dywizji piechoty i 43 dywizji pancernych. I. Front Bałtycki generała Bagramiana i 3. Front Białoruski generała Czerniachowskiego uderzyły z pozycji wyjściowych na północy i na południu od Witebska, który został zdobyty 27 czerwca. Lewe skrzydło 3. Frontu Białoruskiego opanowało następnie Orszę, a wraz z tym miastem uzyskało kontrolę nad strategiczną drogą Moskwa-Mińsk, zagrażając niemieckim tyłom. Tego samego dnia, 29 czerwca, na kierunku południowo-zachodnim wojska 2. Frontu Białoruskiego generała Zacharowa, atakując na północ od bagien Prypeci, zniszczyły okrążone siły niemieckie pod Bobrujskiem, liczące 33 000 żołnierzy i o0cerów. Armie generała Czerniachowskiego uderzyły od czoła na Mińsk. 2 lipca zmotoryzowane jednostki 3. Frontu Białoruskiego przesunęły się przeszło 60 km naprzód, osiągając Stołpce, a dzień później czołgi marszałka Rotmistrowa wjechały do Mińska. 50 000 niemieckich żołnierzy znalazło się w okrążeniu. Dalej natarcie poszło na Baranowicze (8 lipca), Grodno (13 lipca) i w kierunku centralnej Polski. Na południu wojska 1. Frontu Białoruskiego marszałka Rokossowskiego wyparty Niemców z bagien Prypeci i 5 lipca zdobyły Pińsk i Kowel. Na północy generał Bagramian (1. Front Bałtycki) przełamał niemiecką obronę w dawnych państwach bałtyckich. 13 lipca zdobył Wilno i Dźwińsk (Dyneburg) na Łotwie, rozdzielając niemiecką Grupę Armii „Północ" na dwie części: jedną w państwach bałtyckich, drugą w Prusach Wschodnich. W ciągu 24 dni wojska rosyjskie dotarły do Polski. Rosjanie podają, że w trakcie operacji „Bagration" wzięli do niewoli 158 000 ludzi, zdobyli 2000 czołgów, 10 000 dział oraz 57 000 pojazdów, a 38 000 Niemców zostało zabitych. Była to druzgocąca klęska wojsk niemieckich, w wyniku której Hitler odwołał feldmarszałka Buscha, a dowodzenie Grupą Armii „Środek" powierzył feldmarszałkowi Modelowi.

Brody - Lwów-ofensywa sowiecka czerwiec 1944

Niemcy przypuszczając, że Armia Czerwona podejmie ofensywę letnią w rejonie Lwowa, w czerwcu 1944 nie byli przygotowani do kampanii na Białorusi. 13 lipca marszałek Koniew rozpoczął natarcie dwoma skrzydłami swojego 1. Frontu Ukraińskiego. Wojska jednego z nich po sforsowaniu Bugu miały dojść do Lublina i połączyć się z siłami 1. Frontu Białoruskiego Rokossowskiego. Jednostkom drugiego skrzydła powierzono przełamanie flanki niemieckiej obrony i zdobycie Lwowa atakiem od północy. Po czterech dniach lewe skrzydło sił Koniewa zbliżyło się do Sandomierza, a szybki wypad czołgów wciągnął w pułapkę 40 000 Niemców w Brodach. Do 21 lipca jednostki prawego skrzydła zostały powstrzymane przez Niemców na podejściach do Lwowa, rozpoczęły więc manewr oskrzydlający. 27 lipca wojska niemieckie wycofały się jedyną wolną drogą na Sambor. Trzy dni później oddziały Koniewa przekroczyły Wisłę i kontynuowały natarcie w kierunku Odry.

Jassy-Kiszyniów sierpień 1944

Pod koniec ofensywy białoruskiej Rosjanie skoncentrowali swoje siły na zdobyciu Bałkanów. Powstał nowy 4. Front Ukraiński z generałem Pietrowem na czele. Wspólne zadanie generałów Pietrowa, Malinowskiego i Tołbuchina polegało na opanowaniu Rumunii. Niemcy dowodzeni przez generała Friessnera zdołali rozbudować szereg rubieży obronnych po prawej stronie Dniestru, od Jass po Kiszyniów. Siły, jakimi dysponowali, były jednak zbyt małe i musieli liczyć na dywizje rumuńskie. Rosjanie starannie przygotowali natarcie w Rumunii, a król Michał miał ogłosić zamach stanu w chwili rozpoczęcia ofensywy. 20 sierpnia 1944 oddziały Malinowskiego uderzyły na południe od Jassy, po obu stronach Seretu aż po Gałacz, zagrażając południowej Besarabii. Tołbuchin natarł od dolnego Dniestru bezpośrednio na zachód. 23 sierpnia rumuńskie radio ogłosiło pokój z aliantami. Marszałek Antonescu został aresztowany, a rumuńscy żołnierze zaczęli walczyć z Niemcami. W dwa dni zostały zniszczone arenie liczące 200000 żołnierzy. 1 września sowieckie czołgi dotarły do Bukaresztu. Efektem tego zwycięstwa był awans Malinowskiego i Tołbuchina na marszałków.

Bałkany 1944-1945

W sierpniu 1944 roku Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę w Rumunii. Marszałek Malinowski sforsował rzekę Prut i zdobył Jassy. 23 sierpnia król Rumunii Michał aresztował dyktatora Antonescu, rozwiązał rząd, ogłosił natychmiastowe zawieszenie działań zbrojnych i zgodził się na rozejm. Wiele oddziałów rumuńskich przeszło na stronę Rosjan. Malinowski wkroczył do zagłębia naftowego Ploesti. 31 sierpnia Rosjanie byli już w Bukareszcie, następnego dnia dotarli nad Dunaj i stanęli nad granicą z Bułgarią. Bułgaria proklamowała neutralność, lecz mimo to 8 sierpnia Armia Czerwona wkroczyła na teren kraju i w tydzień później zajęła Sofię. W ciągu 14 dni Rosjanie rozbroili Niemców i uzyskali pełną kontrolę nad Bułgarią. Kolejnym celem stały się Belgrad i Budapeszt. 6 września 1945 roku Armia Czerwona z pomocą partyzantów Tity zaatakowała Belgrad, który został zdobyty 20 października.

Czechosłowacja, wyzwolenie 1944-1945

W październiku 1944 dowodzony przez generała Pietrowa Front Ukraiński rozpoczął wkraczając od wschodniej strony, wyzwalanie Czechosłowacji. 2. Front Ukraiński marszałka Malinowskiego, który wcześniej opanował Węgry, przyłączył się do natarcia w Czechosłowacji. Niemcy nie stawiali zbyt dużego oporu i do maja 1945 Armia Czerwona opanowała większą część Moraw. 6 maja czescy partyzanci zainscenizowali powstanie w Pradze i zniszczyli niemiecką łączność. Jedyną niemiecką armią stacjonującą w tej części Europy była Grupa Armii „Środek" feldmarszałka Schörnera, ale jej stan był beznadziejny. 8 maja Rosjanie rozpoczęli ofensywę. 1. Front Ukraiński dowodzony przez generała Koniewa zaatakował z Saksonii, a 2., 3. i 4. Front Ukraiński - z południa i wschodu. 3. Armia Stanów Zjednoczonych Ameryki dowodzona przez generała Pattona również prowadziła natarcie w Czechosłowacji. Była to ostatnia ofensywa militarna w czasie wojny w Europie.

OTWARCIE II FRONTU

-jesienią 1941r Hitler skoncentrował dziesiątki dywizji dla zdobycia Moskwy, opanował prawie całą Ukrainę i jej ważny okręg przemysłowy-Zagłębie Donieckie.W tej sytuacji Stalin zwrócił się do Churchilla aby utworzyć drugi front na zachodzie i odciążyć tym samym wschodni front Churchill odmówił, i wręcz uchylił się od wyjaśnienia czy taki front będzie utworzony w przyszłym roku. Przyczyną odwlekania tej decyzji była nadzieja państw Zachodu na wzajemne wykrwawienie oraz wyniszczenie się armii radzieckiej i niemieckiej, rozwiązanie to przyczyni się do nagromadzenia sił, w celu wykorzystania ich dopiero w końcowej fazie wojny i dla zajęcia dominującej pozycji w Europie w warunkach osłabienia ZSRR-zwycięski i najpotężniejsze ekonomicznie i militarnie w rezultacie miały wyjść z tej wojny USA i Wlk. Brytania

43. Europejscy sojusznicy III Rzeszy; kolaboracja i ruch oporu w okupowanej Europie.

Kolaboracja w państwach okupowanych

Francja

16.06.1940 premier Petain poprosił Niemców o zawieszenie broni, co nastąpiło 22.06.WARUNKI: Jeńcy francuscy mieli pozostać w niewoli niemieckiej (2 mln żołnierzy), Francja ma wydać sprzęt wojskowych zdemobilizować wojsko, wolno im było utrzymać tylko 100 tyś. sił porządkowych, Niemcy okupowali 2/3 Francji, koszty utrzymania wojsk niemieckich miał pokrywać rząd francuski, Alzację i Lotaryngię wcielono do Rzeszy, flota miała być unieruchomiona w portach. Fakt iż Hitler nie zgłosił pretensji do floty i kolonii Petain uznał za sukces i zdecydował się na współpracę z Niemcami. Rząd Petaina zainstalował się w Vichy, a zebrane tam w miejskim kasynie izby przyznały mu pełnię władzy i prawo utworzenia nowej konstytucji. Ludność porażona klęską poparła Petaina nie chcąc dalszej walki. Petain twierdził, że skoro Francja ma stać się prowincją Niemiec to musi być prowincją uprzywilejowaną i na tej zasadzie oparł swą dalszą politykę. Jednak jeden z historyków amerykańskich Robert Paxton stwierdził, że rząd w Vichy nie tylko ulegał hitlerowskim naciskom, ale też robił więcej niż od niego żądano, m.in. w dziedzinie dyskryminacji Żydów. Wicepremierem został Pierre Laval (o silnie profaszystowskich poglądach). Nastroje antyniemieckie miała wypierać anglofobia, do czego rząd wykorzystał dramat w Mers-el-Kebir, gdzie 04.07.1940 Anglicy zniszczyli algierską eskadrę francuskiej floty, ponieważ Francuzi nie chcieli przejść na stronę Brytyjczyków, ani zatopić swych okrętów. Zginęło 1300 francuskich marynarzy. Wydarzenie to pomogło zacieśnić kolaborację z Niemcami. Petain sadził, że można będzie pozostawić Europę w rękach Hitlera i zwrócić Francję ku potędze kolonialnej, powiększając imperium kosztem Brytyjczyków. Po spotkaniu z Hitlerem w Montoire 24.10.1940 Petain stwierdził, że wchodzi na drogę kolaboracji. Liczył na kompromisowy pokój z Niemcami i uprzywilejowane miejsce Francji w niemieckim nowym ładzie. Już we wrześniu 1940 francuskie samoloty bombardowały Gibraltar, a władze kolonii francuskich otrzymały rozkaz strzelania do Anglików i gaullistów. Rząd w Vichy udostępnił Niemcom bazy morskie w Tunezji i Senegalu. Hitler rozważał udział Francji w wojnie z Anglią po stronie osi, ale zniechęciły go zbyt duże koszty ponownego uzbrojenia Francji. Natomiast rząd w Vichy zapowiedział rozprawę ze `'zdrajcami''. Powołano trybunał w Riom, który zaczął sądzić `'winowajców klęski'':Bluma, Reynauda, Daladiera, Gamelina, ale oskarżeni zaczęli ostro atakować ludzi z Vichy-proces przerwano, a podsądnych zatrzymano w więzieniu. Na współpracy z Niemcami korzystali też francuscy przedsiębiorcy. Powstawały spółki niemiecko-francuskie, które eksploatowały okupowaną Europę, francuskie firmy zajmowały się dostawami dla Niemców. W 1942 faktycznym szefem państwa był już Laval, Petain był już tylko figurantem. W odpowiedzi na amerykański desant w Afryce Pn. Niemcy zajęli całą Francję-Laval nie zareagował. Proponował nawet Hitlerowi przystąpienie do wojny przeciw aliantom za niewielkie ustępstwa. Laval ponosi odpowiedzialność za masowe deportacje żydów z Fr. do obozów zagłady (85 tyś.).Hańbą okryła się też 45 tyś. policja Josepha Darnanda, która wyszukiwała konspirujących i okrutnie się z nimi rozprawiała.

Dania

W Danii jeszcze w lipcu 1940 r. ustąpił ze stanowiska ministra spraw zagranicznych Peter Munch i jego miejsce zajął Erik Scavenius, po­wszechnie znany jako germanofil, jeszcze z okresu sprawowania identy­cznego stanowiska w latach 1913 - 1920.

Jego kandydaturę mocno popierali zwolennicy ugodowej polityki w stosunku do Niemców, przekonując go o konieczności objęcia minister­stwa. Sam Scavenius, jak wielu burżuazyjnych polityków starszego po­kolenia (miał wówczas 63 lata), nie doceniał hitleryzmu i zdawało mu się, że będzie mógł stosować metody z dawnych lat. Uważał, że zgoda na po­stulaty niemieckie będzie najbardziej pożyteczna dla Danii, bo wtedy Niemcy powinny uwzględniać interesy duńskie. Scavenius był zdania, że należy nawet uprzedzać postulaty i występować z własnymi propozycjami współpracy z Niemcami. Takie zasady ogłosił w pierwszym swo­im wystąpieniu ministerialnym i oczywiście z tego względu Niemcy go­rąco popierali go. Premierem był w dalszym ciągu Thorvald Stauning, wybierający tzw. „mniejsze zło" w postaci włączenia do gabinetu Scaveniusa, aby uniknąć „większego zła", czyli ustąpienia miejsca duń­skim faszystom czy podobnym spośród mniejszości niemieckiej. Dla Sca-veniusa obrona pozycji ustalonych w memorandum z 9 kwietnia 1940 r. nie była rzeczą najważniejszą. Głosił on tzw. aktywną współpracę z hi­tlerowskimi Niemcami, przekonany o ich zwycięstwie i dążący do zabez­pieczenia Danii odpowiedniego miejsca w tworzonym przez nich „no­wym ładzie europejskim".

Na pewno Dania była w lepszej sytuacji niż większość okupowanych państw przez Niemcy, które w stosunku do niej przestrzegały w tym czasie formalnych pozorów kontaktu wyłącznie przez ministerstwo spraw zagranicznych oraz zawierania międzypaństwowych umów handlowych. Mimo tych pozorów była jednak eksploatowana, i to w coraz szerszym zakresie przez Niemcy. Trudności ekonomiczne i polityczne zwiększały się wobec nowych postulatów niemieckich, a przede wszystkim wobec przedłużania się wojny. Przykre konsekwencje ekonomiczne miało dla kraju pozostawanie większości (2/3) statków handlowych na służbie ko­alicji i nie przesyłanie należności za ich usługi, a deponowanie w tamtej­szych bankach. Nowym żądaniem niemieckim, spełnionym jeszcze w pa­ździerniku 1940 r., było ustąpienie z rządu ministra handlu, przywódcy konserwatystów, J. Christmasa Móllera. To nie wystarczyło i zażądana następnie usunięcia z parlamentu i odebrania mu przewodnictwa partii. Z oficjalnych stanowisk w życiu politycznym ustępowali z własnej ini­cjatywy nie godzący się na aktywną współpracę, głoszoną przez Scaveniu-sa, m.in. w partii socjaldemokratycznej Hans Hedtoft-Hansen i Hans Christian Hansen (po wojnie byli kolejnymi premierami). Politykę ustępstw kontynuował rząd Stauninga przez cały okres przygotowawczy do agresji na Związek Radziecki i wtedy osiągnęła ona swój punkt kul­minacyjny.

Odmienne tendencje występowały w duńskich posiadłościach zamor­skich. Stany Zjednoczone AP coraz bardziej interesowały się Grenlandią i w kwietniu zawarły układ o przejęciu jej obrony. Układ podpisał Hen-rik Kauffmann, ambasador Danii w Waszyngtonie, co wywołało ostry protest rządu duńskiego. Oświadczenie rządu o odebraniu mu praw re­prezentacji kraju, faktycznie nie spowodowało żadnych zmian postępo­wania Stanów Zjednoczonych AP. Przejęły one obronę Grenlandii na okres wojny, a Kauffmanna uznawały za jedynego prawnego przed­stawiciela Danii.

Norwegia

Z materiałów opublikowanych po wojnie wynika, że od dawna Vidkun Quisling znajdował się w bliskich kontaktach z partią hitlerowską Niemiec, otrzymywał od niej poważne sumy pieniężne. Quisling nie­ustannie zachęcał Niemców do zbrojnego zajęcia swojego kraju, jako je­dynego sposobu ubiegnięcia Anglików i Francuzów w podobnych zamie­rzeniach i licząc na powierzenie mu wówczas władzy. Stale powoływał się na poparcie społeczeństwa norweskiego dla swojego ruchu i zapewniał o zajmowaniu przez swoich zwolenników kluczowych pozycji w admini­stracji i wojsku, co miało ułatwić agresję hitlerowską. Nie ulega wątpli­wości. Że Quisling wyolbrzymiał swoje wpływy polityczne w społeczeństwie norweskim, choć były wypadki współdziałania wyższych oficerów z agresorem, np. majora Konrada Sundlo, dowódcy garnizonu Narviku. Na szczęście były to odosobnione wypadki. Wprawdzie o dokładnym ter­minie agresji Quisling nie był poinformowany, ale w pamiętnym dniu 9 kwietnia 1940 r. wieczorem hitlerowcy umożliwili mu dwukrotne ko­rzystanie z radiostacji i wygłoszenie orędzia do narodu. Nie brak zapew­nień w literaturze przedmiotu, szczególnie zachodnioniemieckiej, ze Qui-sling działał bez jakiejkolwiek pomocy i po prostu wykorzystał sytuację. W każdym razie ogłosił upadek Nygaardsvolda i powstanie „narodowego rządu" pod własnym kierownictwem. W drugim wystąpieniu wzywał do zaprzestania oporu oraz do podjęcia przez wszystkich, szczególnie przez urzędników i oficerów, normalnej działalności. Wystąpienie Quislmga spowodowało istotną zmianę w instrukcjach Hitlera dla posła niemiec­kiego, prowadzącego rozmowy z królem Haakonem VII i rządem Nyga-ardsvolda. Otrzymał on polecenie, żeby domagał się powołania nowego rządu z Quislingiem na czele.Jeszcze rankiem dnia 9 kwietnia król, rząd, wielu członków parlamen­tu i urzędników opuściło Oslo, udając się w głąb kraju. Wywieziono ze stolicy ważne zbiory dokumentów oraz zapas złota. Przeprowadzono po­siedzenie Stortingu najpierw w Hamarze, a wobec sygnału o zbliżaniu;się oddziałów niemieckich przeniesiono je do Elverum. Bardzo ważna rolę odgrywał w tym czasie przewodniczący parlamentu K. Hambro, któ­ry nie tylko nie ulegał panice i organizował kolejne jego posiedzenia w coraz trudniejszych warunkach, ale aktywnie współdziałał w podejmo­waniu istotnych decyzji. Storting zwrócił się do rządu Nygaardsvolda o nieustępowanie, zatwierdził rozszerzenie jego składu a trzech mini­strów bez teki, reprezentujących opozycyjne dotychczas partie, a co naj­ważniejsze, uchwalił tzw. elverumskie pełnomocnictwo upoważniające do podjęcia w okresie między posiedzeniami parlamentu wszelkich de­cyzji, niezbędnych dla obrony kraju. Jeszcze 10 kwietnia w Elverumie Haakon VII przyjął posła niemieckiego, nakłaniającego do podporządko­wania się żądaniom swojego rządu. Przy tym dodał nowy postulat, a mianowicie ustąpienia rządu Nygaardsvolda i powierzenie utworzenia nowego V. Quislingowi. Wobec żądania króla, wziął udział w rozmowie z posłem niemieckim minister H. Koht. Jeszcze w czasie rozmowy z po­słem Brauerem Haakon VII zapewnił, że nigdy misji tworzenia rządu Quislingowi nie powierzy i to samo powtórzył na wieczornym posiedze­niu rządu pod swoim przewodnictwem. W tej sytuacji rząd norweski podjął wieczorem 10 kwietnia 1940 r. jednomyślną uchwałę o odrzuce­niu żądań niemieckich i powiadomił o tym telefonicznie posła Brauera. W dniu tym nastąpiła również zmiana na stanowisku głównodowodzące­go armią norweską i powierzono je odwołanemu ze stanu spoczynku puł­kownikowi Ottonowi Rugemu, który zaktywizował obronę, skoordyno­wał działania oddziałów wojskowych z ochotniczymi, próbował skoncen­trować główne siły. Agresor niemiecki nieustannie wzmacniał siły i do-syłał nowe oddziały, bombardował miasta i osiedla (m.in. Elverum, Kri-stiansand, Molde, Namsos, Bodo). Ogłoszone po wojnie dokumenty norweskie podają, że zabito przy bombardowaniach ok. 1000 osób cywilnych i nie cofano się przed niszczeniem' szpitali, mimo bardzo wyraźnego ich oznakowania.

Równolegle do działań militarnych toczyła się wojna dyplomatyczna. Z wyjątkiem placówki berlińskiej, która telegraficznie powitała z rado­ścią utworzenie rządu Quislinga, wszystkie poselstwa norweskie opowie­działy się za dotychczasowym rządem Nygaardsvolda. W dodatku rząd niemiecki nakazał 13 kwietnia 1940 r. opuszczenie Berlina posłowi Nor­wegii, nie zważając na jego oświadczenia lojalności pod adresem Qui-slinga (w trzy tygodnie później nakazano wyjazd posłowi norweskiemu w Danii). Poseł w Londynie zajął się niesłychanie ważną dla Norwegów (i dla stron wojujących również) sprawą floty handlowej. Przeciwsta­wiając się żądaniom niemieckim i wezwaniom Quislinga zwrócił się do kapitanów statków handlowych, aby udali się do portów koalicyjnych i porozumieli się z ich władzami. Od władz brytyjskich domagano się zre­zygnowania z planu przejęcia floty handlowej Norwegii i włączenia jej do własnej w zamian za umowę użytkowania jej, ale przy zachowaniu odrębności organizacyjnej. Przypominam, że norweska flota handlowa należała do największych w świecie (III miejsce). Brytyjczycy odstąpili od swojego dawnego planu i już 18 kwietnia 1940 r. za zgodą rządu nor­weskiego utworzono w Londynie „Nortraship" (The Norwegian Ship-ping and Trade Mission), która przyjęła opiekę nad flotą handlową i re­prezentowała jej interesy wobec rządów koalicyjnych w odniesieniu do ustalania opłat, ubezpieczeń, uzupełnień. Nie udało się władzom hitle­rowskim i ich sprzymierzeńcom przechwycić większości statków norwe­skich. Według późniejszego oświadczenia jednego z amerykańskich ad­mirałów, korzyści dla koalicji z przejęcia norweskiej floty handlowej uważał on za równorzędne przysłaniu miliona żołnierzy.

Od początku agresji hitlerowskiej władze norweskie utrzymywały bliski kontakt z władzami szwedzkimi. Do Szwecji skierowały wywożone dobra, rozbudowały swoją placówkę w Sztokholmie, powierzając jej fun­kcje koordynacyjne pracy swoich placówek zagranicznych. W dniach 12 - 14 kwietnia 1940 r. przebywali w Szwecji ministrowie Halvdan Koht i Oscar Torp (handel), organizując odprawy swoich urzędników, przygo­towując „białą księgę", naświetlającą wypadki poprzedzające agresję, Jednak 1 kwietnia 1940 r. na żądanie władz szwedzkich zmuszeni byli opuścić terytorium Szwecji. Także król i rząd norweski udający się po­czątkowo w stronę granicy szwedzkiej, po otrzymaniu informacji, że po przekroczeniu granicy szwedzkiej zostaną internowani, zmienili kierunek ucieczki Wreszcie 14 kwietnia przybyły pierwsze oddziały koalicyjne do Norwegii. Powitano je z radością, a w całym kraju polepszyły się na­stroje społeczeństwa. Oddziały sojusznicze, głównie brytyjskie, wylądowałv w okolicach Narviku oraz w okolicach Trondheimu.

Węgry

Wydarzenia z 1 września 1939r. wywołały na Węgrzech dość mieszane uczucia. Oczywiście strzałokrzyżowcy i ich zwolennicy opowiedzieli się jednomyślnie po stronie agresora, prasa rządowa zachowała jednak daleko idącą powściągliwość. Z jednej stronie nie chciała narażać się oficjalnym czynnikom z Berlina, z drugiej bała się przeciwstawiać opinii społecznej, która zdecydowanie i w większości sympatyzowała z Polską. Również sam premier Teleki i jego rząd zachowali neutralność, a po załamaniu się oporu Węgry gościnnie przyjęły polskich uchodźców. Wybuch wojny skomplikował sytuację wewnętrzną kraju Madziarów. Premier i minister spraw zagranicznych nie byli zwolennikami Niemiec, nie chcieli również, by profit w postaci nowouzyskanych ziem skutkował w przyszłości całkowitą utratą niepodległości. Przez pierwsze dwa lata wojny hitlerowcy nie żądali też, by Węgry ostatecznie przyłączyły się do wojny - zadowalali się produktami rolnymi, przemysłowymi oraz surowcami przekazywanymi im przez budapesztański rząd. W 1940r. doszedł do skutku drugi arbitraż wiedeński, na mocy którego Madziarzy odzyskali Siedmiogród - wtedy wyeksploatowany gospodarczo kraj oficjalnie przystąpił do osi Berlin - Rzym - Tokio. W ten sposób Węgrzy utracili neutralność, a arbitraż nałożył na nie obowiązek przepuszczania przez swoje terytorium wojsk hitlerowskich.

Teleki podjął jeszcze próby uniezależnienia się od Berlina poprzez podpisanie 27 lutego 1940r. z Jugosławią "paktu wieczystej przyjaźni" - pakt ten w zamierzeniu miał zapewnić związek Węgier z państwami zachodu. Hitler nie sprzeciwiał się tym działaniom widząc w nich szansę na uzyskanie tanim kosztem dużych wpływów na półwyspie bałkańskim. Niedługo potem okazało się, że wszelkie plany premiera pokrzyżował atak niemiecko-włoski na Belgrad - Hitler rozkazał Telekiemu natychmiastowe wypowiedzenie paktu. Teleki nie mogąc zdecydować się na odmowę Niemcom (równałoby się to natychmiastowej okupacji kraju) ani sprzeniewierzenie się własnym ideałom - popełnił samobójstwo. W tym samym dniu naziści wkroczyli do Węgier w drodze na Jugosławię. Nowy premier Bárdossy, znany ze swego germanofilstwa, zezwolił armii węgierskiej na uczestnictwo w ataku na półwysep bałkański. Węgry w podziękowaniu otrzymały serbską Baczkę i skrawki ziem jugosłowiańskich, nie pozwolono im jednak okupować Banatu. 26 czerwca 1941r. Węgry wypowiedziały wojnę Związkowi Radzieckiemu, później Anglii, Francji itd. (Węgry nigdy nie były jednak w stanie wojny z Polską). Decyzję o przystąpieniu do walk społeczeństwo przyjęło dość chłodno - o ile cieszyły je nabytki terytorialne, o tyle nikt nie chciał umierać za sprawy, z którymi się nie utożsamiano i których nigdy nie uważano za własne. Zaczęto wznosić hasła wzywające do pokoju, działalność rozpoczął nawet Antyfaszystowski Front Niepodległościowy zainicjowany przez Partię Komunistyczną; wspólna walka o niepodległość zjednoczyła wkrótce wszystkich postępowych działaczy politycznych. Premier Bárdossy podał się do dymisji po zatrzymaniu się frontu wschodniego przed bramami Moskwy. Nowy szef rządu Miklós Kállay okazał się bardziej elastyczny i powrócił do idei lansowanych przez Telekiego.

Ruch oporu

Termin ruch oporu powstał we Francji (franc. résistance) i został przyjęty przez historiografię większości krajów; w Polsce ze względu na szerszy charakter walki o odzyskanie niepodległości, obejmującej wszystkie dziedziny życia społ. i działalność

Ruch oporu rozwinął się gł. na terenie państw okupowanych — w Europie (najsilniej w Jugosławii, Francji, Grecji), w Azji (w Chinach, na Filipinach, w Holenderskich Indiach Wsch., Indochinach, Malajach) oraz Afryce (Etiopia); występował także w państwach Osi (1945 we Włoszech) i krajach im podporządkowanych, m.in. w Słowacji i Bułgarii; komunist. grupy dywersyjno-wywiadowcze i zgrupowania partyzanckie na okupowanych obszarach ZSRR właściwie stanowiły część regularnych, państw. sił zbrojnych; bezpośrednio podporządkowane dowództwu Armii Czerwonej, wypełniały zadania wspierające działania regularnej armii na froncie sowiecko-niemieckim. Na Ukrainie UPA dążyła do utworzenia suwerennego państwa ukraińskiego. Ruch oporu obejmował różnorodne formy organiz. i metody prowadzonej walki: opór cyw. — żywiołowy, opór bierny — prowadzony zwł. w pierwszym okresie wojny (m.in. sabotowanie zarządzeń władz, łamanie dyscypliny pracy), manifestacje i strajki (ze względu na charakter reżimu okupacyjnego miały miejsce gł. w Belgii, Czechach, Danii, Francji, Holandii), samoobrona ekon. (tzw. czarny rynek), propaganda (gł. wydawanie ulotek i czasopism), tajne nauczanie, legalizacja (dostarczanie fałszywych dokumentów osobom zagrożonym represjami), pomoc jeńcom wojennym, zwł. w organizowaniu ucieczek z obozów. Wojskowe formy walki obejmowały: sabotaż i dywersję (niszczenie urządzeń przem., atakowanie linii komunik., m.in. tzw. walka o szyny), odwet (zamachy na funkcjonariuszy władz okupacyjnych), gromadzenie broni i in. środków walki, wywiad i kontrwywiad, akcje zbrojne, wojnę partyzancką oraz powstanie lokalne i powszechne (1944 słowac. i paryskie), bezpośrednie wsparcie wojsk alianckich na tyłach frontu i udział w wyzwoleniu kraju. Specjalną formą ruchu oporu były organizacje konspiracyjne w hitl. obozach koncentracyjnych (Buchenwald, Mauthausen). W większości państw ukształtowały się 2 odłamy ruchu oporu, realizujące odmienne koncepcje walki z okupantem — legalistyczny, zwykle podporządkowany władzom państwa na uchodźstwie, unikający przedwczesnych wystąpień zbrojnych powodujących ofiary, oraz komunist. (od 1941 po rozpoczęciu wojny niem.-sowieckiej i zmianie oceny wojny przez Międzynarodówkę Komunist.), dążący do powstania powszechnego przez rozwój walki zbrojnej bez względu na okoliczności i do zdobycia władzy po wyzwoleniu. W państwach faszystowskich - w Niemczech istniała tzw. Czerwona Orkiestra, która przekazywała ZSRR informacje i rozpowszechniała ulotki i gazetki antyhitlerowskie.

Ruch oporu w Jugosławii

W Jugosławii aktywną walkę podjęli komuniści. 26.VI.1941 r utworzyli Sztab Główny Ludowo- Wyzwoleńczych Oddziałów Partyzanckich Jugosławii (POJ). Na czele stanął Józef Broz- Tito. Proklamowano powszechną walke z okupantem i ruchem profaszystowskich Usztatów. Walczono na 3 fronty: z Niemcami, Włochami i Chorwacją. 1.XI. 1941 roku powołano Centralny Komitet Narodowo- Wyzwoleńczy (AVNOJ), a w listopadzie 1942 Komitet Wykonawczy AVNOJ. Korzystając z kapitulacji wojsk włoskich jesienią 1943 roku przystąpiono do rozbrajania wojsk okupacyjnych w Słowenii, Chorwacji, Hercegowinie, Czarnogórze i Macedonii. Wielu żołnierzy wstąpiło do armii partyzanckiej Tito, współpracującej z ZSRR jak i z Wielką Brytanią. W czasie walk w dniach 29-30.XI.1943 roku w Jajce w Bośni przeprowadzono II sesję AVNOJ. Uchwalono zasady ustrojowe państwa, wybrano jego władze wykonawcze. Tito nadano tytuł marszałka. Nowy rząd (narodowy Komitet Wyzwolenia) został uznany przez Wielką Brytanie, ZSSR i USA.

44. Wielka koalicja antyfaszystowska - pierwsze porozumienia, Karta Atlantycka, waszyngtońska Deklaracja Narodów Zjednoczonych, konferencje w Casablance, Kairze, Teheranie, Dumbarton Oaks, Jałcie, San Francisco, Poczdamie.

Karta Atlantycka

W dniach 9- 12 sierpnia 1941 roku miało miejsce spotkanie prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta z premierem Wielkiej Brytanii Winstonem Churchillem. Przywódcy spotkali się na Atlantyku, na pokładzie brytyjskiego pancernika HMS "Prince of Wales". Przyjęli oni wspólną deklarację, nazwaną od miejsca podpisania Kartą Atlantycką. Był to pierwszy dokument określający cele wojennej koalicji antyhitlerowskiej. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w momencie zatwierdzenia ustaleń Karty Atlantyckiej przez Roosevelta, USA było jeszcze państwem neutralnym. Cele koalicji zawarte zostały w ośmiu punktach:

1. nie wysuwanie żadnych roszczeń terytorialnych

2. niedokonywanie żadnych zmian terytorialnych bez zgody mieszkańców danego terytorium

3. samorządność wszystkich narodów

4. międzynarodowa współpraca ekonomiczna, ekonomiczny, ochrona socjalna wszystkich obywateli

5. poprawa warunków pracy, rozwój ekonomiczny, ochrona socjalna wszystkich obywateli

6. prawo do życia w pokoju i dostatku

7. swoboda żeglugi po oceanach

8. powszechne rozbrojenie po wojnie

Tym samym sygnatariusze Karty Atlantyckiej określali, choć bardzo ogólnikowo, wizję przyszłej Europy. Dokument ten pozwalał Polakom dość optymistycznie patrzeć w przyszłość. Karta Atlantycka została ogólnie zaaprobowana i podpisana stopniowo przez 26 krajów koalicji antyhitlerowskiej.

Deklaracja Narodów Zjednoczonych

Włączenie USA do wojny po jednej ze stron walczących prowadziło do jednoznacznej konkluzji, że wojnę wygra koalicja z udziałem tego mocarstwa. Chodziło tylko o to aby pomimo występujących pomiędzy aliantami różnic, doprowadzić do sojuszu i współpracy wojennej. Idei tej Churchill poświęcił wiele uwagi i sił. Przebywał on w USA od 22.12.941 r. do 14.01.1942 r. Przeprowadził wiele narad i konsultacji z prezydentem Roseveltem i jego doradcami oraz w szerszym gronie. Postanowiono powołać do życia wspólne dowództwo sił zbrojnych USA, Wielkiej Brytanii, i Chin Czang-Kaj-Szeka, chciano też pozyskać do współpracy ZSRR, nie weszło ono jednak do wspólnego dowództwa, bo nie prowadziło wojny z Japonią. Stalin wysunął też daleko idące żądania i zapewnienia między innymi zobowiązanie wspólnego rozbicia Niemiec i reorganizacji Europy po wojnie. Anglicy nie uznali tych postulatów - zasłaniali się faktem, że wojna się jeszcze nie skończyła i nie mają wypracowanego stanowiska w tych kwestiach. Tak więc ostatecznie uzgodniono współpracę w wojnie z Niemcami i uzyskano obietnicę Stalina, że w przyszłości podejmie on wojnę z Japonią. Nie podpisano układu sojuszniczego, a tylko porozumienie o współpracy i pomocy. Formalnie jednak ZSRR przystąpił do bloku państw koalicji antyhitlerowskiej.

W tej sytuacji 26.01.1942 r. delegacje 26 państw podpisały w Waszyngtonie wspólną deklarację polityczną, która przeszła do historii jako Deklaracja Narodów Zjednoczonych. Nawiązano w niej do Karty Atlantyckiej z 14.08.1941 r. Sygnatariusze Deklaracji uznali zasady wyłożone w Karcie Atlantyckiej, zobowiązali się do użycia całych swych sił gospodarczych, politycznych i wojskowych do walki z państwami Paktu Trzech oraz do współpracy i nie zawierania z wrogami odrębnego zawieszenia broni, lub układu pokojowego. Deklarację podpisały rządy USA, Wielkiej Brytanii, Irlandii, ZSRR, Chin, Australii, Belgii, Kanady, Kostaryki, Kuby, Czechosłowacji, Republiki Dominikany, Salwadoru, Grecji, Gwatemali, Haiti, Hondurasu, Indii, Luksemburga, Holandii, Nowej Zelandii, Nikaragui, Norwegii, Panamy, Polski, RPA, Jugosławii. W 1942 r. do państw tych dołączyły rządy Meksyku, Filipin, Etiopii, a w 1943 r. Iraku, Brazylii vi Boliwii. W imieniu Wolnych Francuzów deklarację podpisał gen. Charles de Gaulle.

W ten sposób powstała koalicja wojenna zwalczająca ekspansywną i nacjonalistyczną politykę obozu państw osi Rzym-Berlin-Tokio. Zasady wyłożone w podpisanej przez Churchilla i prezydenta Roosevelta Karcie Atlantyckiej stały się podstawą działania nowej koalicji wojennej. Zasady te sprowadzały się do stwierdzenia, iż uznające je państwa: nie mają celów ekspansywnych i zaborczych, nie dążą do zmian terytorialnych niezgodnych z wolą ludności zamieszkującej te tereny, uznają prawo każdego narodu do wybrania sobie odpowiadającej mu formy rządów, dążą do zorganizowania ścisłej współpracy gospodarczej z innymi narodami, pomogą wszystkim narodom w dostępie do surowców i równoprawnej wymiany handlowej, liczą, że po rozbiciu tyranii hitlerowskiej w świecie zapanuje trwały pokój, który umożliwi wszystkim ludziom przepływanie bez przeszkód przez morza i oceany. W ostatnim punkcie zapewniano, że w przyszłości dojdzie w świecie do wyrzeczenia się przemocy, że państw zagrażające światowemu pokojowi zostaną rozbrojone i będą podlegać międzynarodowej kontroli.

Konferencja w Casablance

Cykl spotkań pomiędzy premierem brytyjskim Winstonem Churchillem i prezydentem USA Franklinem Delano Rooseveltem, które odbywały się od 14 do 24 stycznia 1943 w Casablance we francuskim Maroku. W trakcie konferencji jednym z najważniejszych punktów spornych były zasady zakończenia wojny. Prezydent Roosevelt dążył do uznania przez Churchilla zasady bezwarunkowej kapitulacji. Przyjęcie zasady bezwarunkowej kapitulacji, w odniesieniu do państw walczących przeciwko aliantom, umocniło wewnętrzną spoistość koalicji antyhitlerowskiej i utrudniło w przyszłości prowadzenie oddzielnych rokowań pokojo­wych. Ustalone w Casablance plany strategiczne przewidywały kontynuowanie i nasila­nie bombardowań Niemiec przez lotnictwo alianckie. W zakresie wojny lądowej ustalono, iż pierwszym celem ma być wyzwolenie do końca maja 1943 Afryki Zachod­niej, a następnie przeprowadzenie inwazji na Sycylię (II wojna światowa). Plany te nie wykluczały prowadzenia działań ofensywnych w Europie zachodniej, ale generalną inwazję na kontynent przewidywano wstępnie na rok 1944. Przyjęty został także plan operacji Anakim, zmierzającej do odzyskania Birmy. Obradujący w tym samym czasie szefowie sztabów ustalili zasady współdziałania sił lotniczych na terenie Niemiec, wedle których Brytyjczycy wykonywali bombardowania nocne, zaś eskadry amerykańskie naloty dzienne. Postanowiono także wzmocnić ochronę atlantyckich szlaków zaopat­rzeniowych. Podczas konferencji doszło do spotkań Churchilla i Roosevelta z przywódcą Wolnych Francuzów Charlesem -de Gaulle.

Konferencja w Kairze

Spotkanie przedstawicieli Stanów Zjednoczo­nych, Wielkiej Brytanii, Chin (w drugiej części także Turcji), poświęcone planowaniu operacji wojskowych, a także problemom politycznym w drugiej fazie -»II wojny światowej. W pierwszej części konferencji w Kairze (23-26 listopad 1943) brali udział Franklin Delano-Roosevelt, Winston Churchill oraz Czang Kai-szek. Dys­kutowano przede wszystkim nad planami operacyjnymi, związanymi z wyzwoleniem Birmy i wsparciem oddziałów chińskich walczących w tym rejonie. Czang Kai-szek nalegał, aby Anglicy wraz z operacjami lądowymi, przeprowadzili desant w Zatoce Bengalskiej, nie uzyskał jednak zgody brytyjskiej. Chiny otrzymały natomiast obietnice korzystnego uregulowania stosunków międzynarodowych na Dalekim Wschodzie po zakończeniu wojny. Przyjęta po pierwszej części konferencji Deklaracja Kairska przewi­dywała, iż naród koreański uzyska po pokonaniu Japonii, która okupowała terytorium Korei, prawo do pełnej niepodległości. Chinom miano przywrócić -Mandżurię, Tajwan oraz Wyspy Rybackie (Peskadory). Deklaracja głosiła także, że Japonia zostanie pozbawiona wszelkich wysp zagarniętych przez nią po 1914, w tym także powierzonych jej po ->I wojnie światowej byłych kolonii niemieckich. Zamierzano także pozbawić Japonię Port Arthur i półwyspu Liaotung, uzyskanych w wyniku wojny ->rosyjsko-japońskiej w 1905. Tereny te miały być przekazane Chinom, przy czym port mógł zostać umiędzynarodowiony. Amerykanie dążący do ścisłego współdziałania z Chinami, starali się pozbawić wpływów na Dalekim Wschodzie swoich sojuszników brytyjskich. Dodatkowo prezydent Roosevelt starał się przekonać Churchilla, iż należy zmienić kształt polityki kolonialnej, przyznając poszczególnym krajom znaczną swobodę w kształtowaniu polityki wewnętrznej, jak to czynili Amerykanie na Filipinach. Takie koncepcje były zgodne z dążeniami Czang Kai-szeka, który obawiał się nadmiernych wpływów brytyjskich w Chinach. 2 grudnia 1943, po zakończeniu konferencji ->teherańskiej, rozpoczęła się druga część konferencji w Kairze, która trwała cztery dni. Gościem tej części obrad był prezydent Turcji I. Inonu. Churchill oraz Roosvelt zabiegali o przystąpienie Turcji do wojny przed końcem 1943, uznając, iż doprowadzi to do szybkiej rezygnacji ze współpracy z Niemcami Bułgarii i Rumunii. Delegacja turecka zażądała dostaw uzbrojenia na wielką skalę, nie dając jednak jasnej odpowiedzi co do ewentualnego wystąpienia przeciwko Niemcom. Nie przyjęty został także postulat brytyjski, aby na terenie Turcji bazowały eskadry lotnicze sprzymierzonych. Ostatecznie Turcja, mimo deklaracji współpracy i lojalności wobec państw koalicji antyhitlerowskiej, nie przystąpiła do wojny. W wyniku konferencji w Kairze uregulowane zostały także zasady dowodzenia wojskami alianckimi, w tym także sprawy personalne - dowódcą operacji Overlord, czyli inwazji na Europę we Francji (Normandzka operacja 1944) mianowano gen. Dwighta ->Eisenhowera.

Konferencja w Teheranie

Konferencja w Teheranie przygotowana była bardzo starannie, wstępem do niej była konferencja moskiewska, w której udział wzięli ministrowie spraw zagranicznych Wielkiej Trójki. Zgodzono się co do bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, odbudowy po wojnie Austrii, i konieczności ukarania po wojnie zbrodniarzy wojennych. Konferencja w Teheranie miała miejsce między 28 XI a 1 XII 1943, w czasie pierwszych sukcesów rosyjskich(!). Wzięli w niej udział: Józef Stalin, Franklin D. Roosevelt i Winston Churchill. Postanowiono:

Konferencja w Dumbartoon Oaks

W dniach 21 sierpień do 7 październik 1944 roku, w Dumbartoon Oaks koło Waszyngtonu, reprezentanci Wielkiej Brytanii, USA, ZSSR a następnie Chin opracowali wstępny projekt organizacji światowej. Najbardziej o powołanie organizacji jeszcze podczas wojny zależało Amerykanom, którzy obawiali się, że po zakończeniu wojny nie będzie już takiego zainteresowania udziałem USA w międzynarodowej organizacji. Amerykanie uważali także, że łatwiej będzie opracować warunki pokoju, jeśli organizacja powstanie jak najszybciej. Dlatego Roosvelt zabiegał o powołanie konferencji, która miałaby się zająć tworzeniem międzynarodowej organizacji pokojowej. USA uważały, że w konferencji powinni wziąć udział sygnatariusze porozumienia z Moskwy, którzy opracowaliby projekt dokumentu mówiącego o przyszłej organizacji, po tym etapie zebrałyby się inne państwa Narodów Zjednoczonych aby opracować ostateczny dokument. Konferencja składała się z dwóch etapów : w pierwszym(21. sierpień-28wrzesień 1944) udział brali delegaci USA, Wielkiej Brytanii i ZSSR, w drugim zamiast ZSSR brały udział Chiny. Na konferencji dyskutowano na temat wyglądu przyszłej organizacji i jej struktury, zgodzono się co do tego, że powinna przyjąć ona następującą strukturę: a)Zgromadzenie Ogólne b)Rada Bezpieczeństwa c)Sekretariat d) Międzynarodowy Trybunał sprawiedliwości. Nie podjęto decyzji w sprawie siedzib poszczególnych organów. Problem narodził się kto powinien należeć do organizacji ZSSR wysuwało propozycję, aby należały te państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych i toczyły wojnę z Niemcami, z tą koncepcją nie zgadzało się USA. Ostatecznie nie rozstrzygnięto tej kwestii. Znacznie większe trudności powstały w toku dyskusji na temat głosowania w Radzie Bezpieczeństwa. Ustalono,żę w jej skład będą wchodzić wielkie mocarstwa: ZSSR, Wielka Brytania, USA, Chiny a w późniejszym okresie Francja., jako członkowie stali oraz 6 państw na okres 1, 2 lat, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne. Najwięcej dyskusji toczyło się w rybie głosowania stałych członków Rady. Ustalono zasadę jednomyślności członków Rady, jednak pojawił się czy zasada jednomyślności ma być traktowana bez żadnych ograniczeń, czy będą nałożone pewne rygory ograniczające jej zakres. Problem ten nie został jednoznacznie rozstrzygnięty. Pewna natomiast była sama idea jednomyślności. Pod koniec pierwszej fazy konferencji został uchwalony projekt Karty Narodów Zjednoczonych, pt. Propozycje w sprawie utworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej, ogólnikowo mówił o założeniach przyszłej organizacji mającej stać na straży pokoju i współpracy gospodarczej między państwami. W drugiej fazie konferencji z udziałem Chin.,które zgłosiły poprawki do projektu, które miały zostać przeanalizowane na konferencji założycielskiej Narodów Zjednoczonych.

Konferencja w San Francisco

Konferencja Jałtańska wielkich mocarstw postanowiła „możliwie najszybciej „ utworzyć organizację i w tym celu Narodów 25 kwietnia 1945 roku, na pięć dni przed samobójczą śmiercią Hitlera, na trzynaście dni przed podpisaniem bezwarunkowej kapitulacji niemieckich sił zbrojnych, w gmachu opery w San Francisco rozpoczęła się międzynarodowa konferencja przygotowawcza, mająca na celu powołanie ONZ W swej zasadniczej części konferencja była poświęcona analizie poszczególnych artykułów i paragrafów propozycji wielkich mocarstw w świetle uwag i wniosków mniejszych krajów. W początkowych pracach konferencji wzięły udział te państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1.01.1942 oraz te które wypowiedziały wojnę Niemcom przed 1 marca 1945. Inicjatorami i autorami zaproszeń były: ZSSR, USA, Chiny, Wielka Brytania. Pracami konferencji kierował komitet koordynacyjny, w którym były reprezentowane wszystkie delegacje, oraz komitet wykonawczy , w skład którego weszło 5 przedstawicieli wielkich mocarstw i dziewięciu reprezentantów mniejszych krajów. Powołano 12 komitetów, mających rozpatrzyć 12 punktów, projektu z Dumbartoon Oaks. Problemem w ustaleniu delegacji stanowiła Polska, która była zaproszona, jednak nie wiedziano, kto ma ją reprezentować, oraz Argentyna, która, która przez długi okres podczas wojny wspierała Niemcy i wypowiedziała im wojnę dopiero 27 marca 1945.Ogólnie w konferencji brało udział 46 delegacji reprezentujących Narody Zjednoczone. Obrady konferencji w San Francisco trwały długo, bo równo dwa miesiące z niewielkimi przerwami. Najważniejszymi jej owocami były powszechne przyjęcie reguł funkcjonowania Rady Bezpieczeństwa. Tak postanowiono nazwać ów centralny organ wielkich mocarstw, w którym obowiązywać miała zasada jednomyślności. Postanowiono ponadto, iż Rada Bezpieczeństwa musi mieć do dyspozycji siły zbrojne. Uczestnicy konferencji w San Francisco uznali, że w Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych wszystkie kraje są równe i o przyjęciu lub odrzuceniu uchwał zgromadzenia decyduje demokratyczna większość. Wszystkie te postanowienia zostały jednomyślnie uchwalone w Karcie Narodów Zjednoczonych w San Francisco, gdzie 25/26 czerwca nastąpiło podpisanie Karty NZ.

Konferencja w Poczdamie, zmiany terytorialne, problem odszkodowań wojennych

Konferencja ta, zwana często berlińską, miała miejsce między 17 VII-2 VIII 1945, wzięli w niej udział: H. Truman, J. Stalin i W. Churchill (którego od 28 VII zastąpił C. Attlee). Szefom rządów towarzyszyli ministrowie spraw zagr.: J. Byrnes, W. Mołotow, A. Eden, a od 28 VII E. BEVIN, szefowie sztabów sił zbrojnych oraz dowódcy cywilni i wojskowi. Obrady toczyły się we dworze Cecilienhof w Poczdamie, ogółem odbyło się 13 posiedzeń, ponadto obradowały codziennie komitety, które powoływano dla rozpatrywania spraw szczególnych. Głównym cele KP było: uregulowanie problemów związanych z likwidacją skutków wojny i organizacją powojennego świata, sprawa powojennych Niemiec, ustalenie zasad współpracy politycznej pięciu mocarstw, zmiany terytorialne, zawarcie traktatów pokojowych, ustanowienie terytoriów powierniczych.

Co do Niemiec rozwinięto postanowienia jałtańskie o likwidacji faszyzmu, nacjonalizmu i militaryzmu, stworzeniu warunków dla rozwoju i umocnienia tendencji demokratycznych, wprowadzeniu wojsk okupacyjnych i podziale na 4 strefy (ros-wsch, fr-śr-zach, ang-pół-zach, am-poł-zach), uznano przy tym odrębność Austrii i jej podział na 4 strefy a Berlina i Wiednia na 4 sektory. Powołano Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec z siedzibą w Berlinie dla sprawowania władzy i koordynowania ogólnoniemieckich przedsięwzięć, określono zas. pol. i gosp., które miały być podstawą w sprawie traktowania Niemiec w okresie kontroli. Najwyższą władzę przejąć miel głównodowodzący sił zbrojnych ZSRR USA WB i Fr, władzę w strefach sprawować mieli zgodnie z wytycznymi swoich rządów, a w sprawach ogólnych jako członkowie Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec. Okupacja wojskowa zapewnić miała denazyfikacje, ukaranie zbrodniarzy wojskowych, wprowadzenie administracji lokalnej oraz wprowadzenie warunków do rozwijania tendencji demokratycznych, przeprowadzenie całkowitej demilitaryzacji, likwidację lub przejęcie kontroli nad przemysłem wojskowym i surowcami strategicznymi, decentralizację wielkiego przemysłu, rozwój rolnictwa ( sumując był to tzw. Program 4 D: demilitaryzacji, dekartelizacji, demokratyzacji i denazyfikacji). Co do reparacji wojennych , każde z 4 mocarstw miało je egzekwować ze swojej strefy okupacyjnej, ponadto ZSRR miało otrzymać część instalacji przemysłowych konfiskowanych w innych strefach- dodatkowe 10%, oraz jeszcze dalsze 15% wyposażenia ze stref zach. W zamian za dostawy surowców i żywności, Polska reparacje miała otrzymać ze strefy radzieckiej. Uzgodniono że wszyscy zbrodniarze wojenni zostaną postawieni przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym.

Powołano Radę Ministrów Spraw Zagranicznych Pięciu Mocarstw ZSRR, USA, WB, Fr, i Chin, dla świata z siedzibą w Londynie i Czterech Mocarstw dla Europy, której naczelnym zagadnieniem było oprac. traktatów pokojowych z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią i Niemcami.

Sprawę gr. Polski rozpatrywano 24 VII (delegacja polska m. In. Bierut, Grabski, Osóbka-Morawski, Gomółka, Mikołajczyk, Rzymowski, Modzelewski, Rola-Żymierski), gr. zach. Ustalono na Odrze i Nysie Łużyckiej ze Szczecinem i terenami sięgającymi na zach. po Świnoujście, (do konferencji pokojowej zarząd administracyjny) przyłączono Gdańsk i część byłych Prus Wschodnich,( wcześniej obiecywano Polsce całość tych ziem ostatecznie przekazano jednak ZSRR pół. Cz. Prus Wschodnich i Królewiec, ponadto II 1947 zlikwidowano wrogie Polsce Prusy) Warmię i Mazury; potwierdzono l. Curzona i podjęto decyzję o całkowitym przesiedleniu ludności niem. Z Polski do Niemiec.(podobnie z Czechosłowacji i Węgier)

Szefowie rządów USA, Chin, WB ogłosili 25 VII deklarację wzywającą Japonię do bezwarunkowej kapitulacji oraz określili gł. zas. jej demilitaryzacji demokratyzacji. Deklarację tę poparło ZSRR i ogłosiło swoje przystąpienie do wojny z Japonią

3


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
[Skrypt] Historia powszechna 1918 1945 (wersja 2)
Historia powszechna 1918 1945
Turystyka historyczna - zagadnienia do egzaminu z historii powszechnej, turystyka
Zagadnienia do egzaminu z historii myśli humanistycznej
h.socjologii - bartoszek Us, Zagadnienia do egzaminu z Historii socjologii:
Zagadnienia do egzaminu z historii XX wieku zebrane z forum, Politologia, 1 rok UJ
Zagadnienia do egzaminu z historii języka polskiego
Zestaw zagadnień do egzaminu kursowego z historii literatury po 1864 roku, Polonistyka, HLP po 1864
opracowane Zagadnienia do egzaminu z historii języka polskiego
Zagadnienia do egzaminu z historii Polski 1795
Zagadnienia do egzaminu z Historii USA 1 starw prawdopodobnie Nawrocki lub Węgiel
Zagadnienia do egzaminu z Historii literatury rosyjskiej do 1842 (2)
Zagadnienia do egzaminu z Historii literatury rosyjskiej do 1842 (1)
Zagadnienia do egzaminu z przedmiotu, Skrypty, UR - materiały ze studiów, V semestr, Konstrukcje i b
egz.42, II rok, zimowy, Chemia Fizyczna, zagadnienia do egzaminu

więcej podobnych podstron