Obserwacja i doświadczenie jako najbardziej skuteczne i najczęściej stosowane metody nauczania, prowadzące do bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości.
NOTATKA
Obserwacja jako jeden ze sposobów poznawania rzeczywistości przyrodniczej prowadzi przede wszystkim do poznania faktów i zjawisk przyrodniczych i polega na zamierzonym i planowanym postrzeganiu faktów i zjawisk w niezmienionych przez obserwatora warunkach.
Poznanie za pomocą obserwacji może być bezpośrednie polegające na bezpośrednim kontakcie obserwatora z przedmiotem obserwacji, albo pośrednie, gdy podczas obserwacji wykorzystywane są obiekty utrwalone w formie preparatów mokrych lub suchych, albo ich obrazów wizualnych- fotograficznych lub audiowizualnych- fonograficznych. Ze względu na czas trwania obserwacji obiektów i zjawisk przyrodniczych, wyróżniamy obserwacje krótkotrwałe, np. obserwacje cech nasienia i obserwacje długotrwałe, np. kiełkowanie nasienia w różnych warunkach.
Prawidłowa obserwacja niezależnie od tego, jakie jest jej miejsce w procesie nauczania
i uczenia się powinna obejmować następujące fazy - czynności:
określenie celu obserwacji: co zamierzamy obserwować
określenie sposobu obserwacji; czyli wybranie albo opracowanie instrukcji tekstowej (ustnej lub pisemnej) lub obrazowej;
właściwy przebieg czynności obserwacyjnych zgodnie z przyjętą instrukcją
i własnymi doświadczeniami;
rejestrowanie wyników spostrzeżeń jakościowych i ilościowych w formie zapisu tekstowego, liczbowego, schematycznego, rysunkowego, fotograficznego,
fonograficznego;
ustalenie wyników i ich precyzowanie
interpretowanie wyników i formułowanie wniosków;
sprawdzanie wyników i wniosków na podstawie źródeł wiedzy;
formułowanie uogólnień i wniosków praktycznych
W tym celu należy przestrzegać kilku podstawowych warunków:
przed obserwacją podajemy cel obserwacji, co stymuluje uwagę dzieci
pobudzamy uczucia i zainteresowania dzieci, np. przez nawiązanie do ich doświadczenia lub zastosowanie środków artystycznych wiersza, zagadki, opowiadania, obrazu, obiektu w naturze
przekonujemy dzieci, że uważne obserwowanie zapewni im lepsze poznanie danego obiektu lub zjawiska
w miarę możliwości, zapewniamy dzieciom warunki aby określony obiekt lub zjawisko poznawały za pomocą kilku zmysłów jednocześnie
sprawdzamy, czy dzieci faktycznie obserwują
zapewniamy dzieciom sytuacje umożliwiające im na przyporządkowanie obserwowanych obiektów i zjawisk z nazwami, za pomocą których to co obserwują opisujemy, np. pokazując kwiat naparstnicy wymieniamy jej nazwę, a jednocześnie kojarzymy wygląd jej kwiatu z naparstkiem
podajemy właściwe, poprawne nazwy wszystkich poznawanych obiektów
i zjawisk.
Nie podajemy dzieciom określeń i informacji niezwiązanych z obserwowanym obiektem lub zjawiskiem.
Obserwacja jest spostrzeżeniem planowanym, przygotowanym i kierowanym. Zawsze jest poprzedzona zainteresowaniem i oczekiwaniem. Dobrze przemyślana obserwacja zapewnia uczniom możliwość interesującego badawczego poznawania środowiska, pozwala dostrzegać powiązania w przyrodzie, umożliwia całościowe postrzeganie rzeczywistości
i uświadamia, że człowiek, będąc jej elementem, odgrywa w niej istotną, ale nie jedyną rolę.
Doświadczenie może przeprowadzić sam nauczyciel lub dzieci pod jego kierunkiem.
Ze względu na to kryterium wyróżniamy dwa rodzaje doświadczeń: doświadczenie - pokaz
i doświadczenie samodzielnie wykonywane przez dzieci.
Doświadczenia mogą mieć charakter jakościowy, tj. ustalania cech jakościowych i charakter ilościowy, czyli dokonywania pomiaru, np. zjedzonego liścia przez gąsienice bielinka kapustnika, obliczania określonej wielkości, stosunku dwóch wielkości względem siebie itp. A zatem w zależności od tego, co badamy wyróżniamy doświadczenia jakościowe
i doświadczenia ilościowe.
Zasady przeprowadzania doświadczeń:
Uczący się powinni być świadomi celu przeprowadzanego doświadczenia. Dlatego warto je realizować, gdy:
Uczniowie na podstawie swoich obserwacji sformułują pytanie (problem), np. dlaczego zniknął lód na chodniku pod wpływem soli?
Nauczyciel wykorzysta sytuacje problemową zaistniałą w naturze np. dlaczego
w miejscu występowania mszyc występują biedronki?
Nauczyciel zorganizuje sytuacje problemową przez pokaz okazów lub obrazów, odczytanie fragmentu tekstu o jakimś obiekcie lub procesie albo zjawisku przyrodniczym: np. dlaczego należy chronić ropuchę?
Doświadczenia należy przeprowadzać w taki sposób, aby zapewnić warunki do myślenia uczących się. W tym celu można zachęcać ich do:
Formułowania wyników, wniosków i wskazówek praktycznych dla siebie i innych;
Pełnienia funkcji pomocniczych w wykonywaniu doświadczenia;
Samodzielnego wykonywania doświadczeń według wskazówek nauczyciela- objaśnień i pokazu;
Samodzielnego projektowania i realizacji doświadczeń.
W każdym doświadczeniu wyróżniamy kilka etapów:
Punktem wyjścia do przeprowadzenia każdego eksperymentu jest zawsze pytanie, na które dzieci szukają odpowiedzi. Może być ono:
postawione przez nauczyciela
sprecyzowane przez dzieci podczas przypadkowych lub planowanych obserwacji,
w danej chwili lub po obserwacji.
Drugim etapem przeprowadzenie doświadczenia jest sformułowanie odpowiedzi przypuszczalnych- hipotez, jeszcze przed jego realizacją.
Trzeci etap, zwany realizacja doświadczenia, ma stanowić możliwość obserwacji określonego zjawiska przez dzieci i dokonanie przez nich zweryfikowania sformułowanych hipotez, czyli wyboru jednej z nich, jako prawdziwej, a odrzucenie pozostałych - jako fałszywych.
3