Tatiana Czerna
14. Historia i geografia Ukrainy w Zamku kaniowskim Goszczyńskiego.
* mniejszą czcionką podaję informacje bardziej szczegółowe, które warto raz sobie przeczytać ale w istocie można pominąć.
W czasach romantyzmu „Ukrainą Polską” mianowano tereny na prawym brzegu Dniepru oraz zachodnie Podole, wschodnią Galicję i Wołyń.
Była to ziemią „mogił i kurhanów, do głębi przenikniętą pamiątkami przeszłości, zamieszkałą przez szlacheckich rycerzy, broniących wiary i granic, oraz przez lud, który żył w historii i historię heroicznie współtworzył”. Popularnym symbolem wykorzystywanym potem przez innych pisarzy, poetów związanych z Ukrainą była epizodyczna postać Kozaka-jeźdźca, uosabiająca wolność, naturę i dzikość […]
Wydarzenia w Zamku kaniowskim realizowane są na tle wydarzeń historycznych z r. 1768 - powstania chłopsko-kozackiego tzn. Koliszczyzny.
Do utworu wprowadził także wiele elementów ukraińskiego folkloru, wierzeń, czerpał ponadto inspiracje z europejskiej literatury romantycznej (powieść poetycka Byrona).
Jak pisze Kwapiszewski: „Poemat przesycony jest wizją Ukrainy agresywnie frenetycznej, pełnej grozy i bestialskiego okrucieństwa, demonicznej, płonącej i krwawej, trawionej wzajemną nienawiścią Kozaków i polskiej szlachty”. Według niego istnieją w poemacie dwa różne ujęcia zdarzeń. Z jednej strony jest to obraz koliszczyzny ujętej jako sprawiedliwa zemsta ludu, a z drugiej strony obraz historii zdominowany przez wszechwładne, fatalistycznie pojęte Zło, skazujące człowieka i świat na niekończący się, piekielny chaos zbrodni”.
To właśnie powstanie chłopsko-kozackie wpłynęło na postać bohaterów kozackich. Nebaba to kozak posiadający umiejętności przywódcze, będący jednocześnie postacią indywidualną, romantyczną. Przyłącza się do Szwaczki by pomścić swoje krzywdy od „panka”. Szwaczka zaś jest wykreowany na przywódcę koliszczyzny, Goszczyński tworząc tą postać czerpał z folkloru ukraińskiego.
W przedmowie „Kilka słów o Ukrainie i rzezi humańskiej” Goszczyński ukazuje głębokie zamiłowanie Ukrainą: mieści ona w sobie najmilszą rozmaitość. Lasy i jary - składające większą część tej prowincji od strony Bohu; skały nadbrzeżne z granitów, jak okolica Humania, Bohusławia i Korsunia; sosnowe bory, lesiste wzgórza, całe rzeki w bagnach, jak między Mosznami i Smiłą, okazałe gromady wód Bohu, Dniepru, licznych stawów i kilku jezior, zaczynające się morze stepów;
. „Nie dziw, że taką krainę uważam za najpiękniejszą może w dawnej Polsce; nie dziw, że taka ziemia wpłynęła na swoich mieszkańców, i wypastowała naród, mogący stanąć między najdzielniejszemi. Dosyć słyszeć jego podania, jego dumy historyczne, dosyć obejrzyć pola najeżone mogiłami, aby przystać na moje zdanie”.
„Zdaje się, że bunt polskich Ukraińców w r. 1768 był ostatnią konwulsją konającego ciała kozaków. Dzieje tego zdarzenia, jako podstawy mojej powieści, są właściwie głównym przedmiotem mojej przemowy” - pisze Goszczyński.
Goszczyński przywołuje obraz Dniepru, groźnej i spienionej rzeki, nad którą leży Kaniów. Ukazuje dzikość krajobrazu, nieprzewidywalność natury.
W czerwcu 1768 podczas koliszczyzny miasto zostało zdobyte przez hajdamaków, a jego wszyscy obrońcy wymordowani. W rzezi uczestniczyli także miejscowi chłopi ruscy i Kozacy.
Koliszczyzna lub koliwszczyzna- antypolski, antyżydowski, antykatolicki i antyszlachecki ruch hajdamaków, ruskiego chłopstwa (tzw. czerni) oraz Kozaków przybyłych z Siczy Zaporoskiej na Ukrainie Prawobrzeżnej, pod przywództwem Maksyma Żeleźniaka i Iwana Gonty, trwający od czerwca do lipca 1768 roku (podczas konfederacji barskiej), przejawiający się masowymi mordami ludności polskiej i żydowskiej.
Po ogłoszeniu w marcu 1768 aktu konfederacji barskiej Rosja, wykorzystując antypolskie nastawienie pańszczyźnianego chłopstwa na Ukrainie poddanego szlachcie i magnaterii, posłużyła się tym chłopstwem jako narzędziem przeciw konfederacji i jej zwolennikom
Innym źródłem mordów mogła być działalność Cerkwi prawosławnej, która podsycała nienawiść do szlachty polskiej i Żydów, której działalność zbiegła się z zawiązaniem z Barze konfederacji, zwołanej m.in., dla obrony uprzywilejowanej pozycji w Rzeczypospolitej Kościoła rzymskokatolickiego i unieważnienia wymuszonego przez cara na sejmie równouprawnienia innowierców.
Natomiast w historiografii ukraińskiej koliszczyzna przedstawiana jest jako wystąpienie narodowowyzwoleńcze, wywołane przez wieloletni ucisk ekonomiczny, narodowy i religijny polskiej szlachty wobec chłopów zamieszkujących Ukrainę Prawobrzeżną
Przywódcami powstania byli: setnik kozaków zaporoskich Maksym Żeleźniak i Iwan Gonta - setnik kozaków nadwornych wojewody kijowskiego, Franciszka Salezego Potockiego.
Przebieg wydarzeń:
Oddział dowodzony przez Maksyma Żeleźniaka, po uprzednim odprawieniu nabożeństwa połączonego z poświęceniem broni wyruszył z klasztoru motronińskiego (okolice Czyhryna) w ostatnich dniach maja 1768 roku kierując się na Żabotyn. Hajdamacy, Kozacy z Siczy Zaporoskiej i Kozacy z miejscowych nadwornych milicji przy wydatnym wsparciu miejscowego chłopstwa ruskiego uderzali w przeważającej mierze na polskie miasta i dwory. Ludność mniejszych miejscowości zaczęła uciekać do większych miast oraz na tereny, gdzie stacjonowały prywatne wojska magnackie. Szlachta i Żydzi chronili się w szczególności w Humaniu i Białej Cerkwi lub też przekraczali granicę polsko-rosyjską. Na początkowym etapie koliszczyzny wydarzenia nie przybrały jeszcze krwawego charakteru typowego dla dalszych działań buntowników. Wynikało to m.in. z faktu, iż napadane przez hajdamaków dwory były zwykle porzucone przez swoich właścicieli, toteż napastnicy ograniczali się do aktów grabieży. Późniejsze masowe mordy Polaków, Żydów, księży rzymskokatolickich i unickich, były połączone z rabunkiem ich mienia, profanacją przedmiotów liturgicznych i niejednokrotnie okrutnymi torturami. Na tym etapie rebelii, liczący już kilkaset osób oddział kozacko-chłopski został podzielony na 3 odrębne pododdziały: dowództwo pierwszego objął Maksym Żeleźniak i skierował się na miastoCzerkasy, dowództwo drugiego Semen Nieżywy kierując się na Korsuń, a trzeci oddział objął Nikita Szwaczka i wyruszył na Fastów. Czerkasy zostały zdobyte bez podejmowania walki. Przywódca hajdamaków zastanawiał się nad atakiem na Białą Cerkiew, jednak zdawał sobie sprawę, że jego siły mają małe szanse w starciu z broniącymi jej wojskami regularnymi. Później hajdamacy zdecydowali się ruszyć na Lisiankę. Podsycana od wielu miesięcy nienawiść znalazła swoje straszne ujście. Rozpoczęła się rzeź. Inne grupy hajdamaków dokonały podobnych zniszczeń w Rizanej Krynicy, Wołodarce, Pohrebyszczu, Czerwonym i Pawołoczy. Następnie hajdamacy i chłopi ruszyli w kierunku Humania.
W czerwcu 1768 roku zostały opanowane następujące główne miasta : Żabotyn, Śmiła, Czerkasy, Korsuń, Bohusław, Lisianka.
tzw. Rzeź humańska - wymordowanie w czerwcu 1768 ok. 20 tysięcy Polaków i Żydów, którzy schronili się w Humaniu podczas buntu hajdamaków (koliszczyzny). Miasta miał bronić razem z kozakami Potockich Iwan Gonta, który zdradził przyłączając się do buntowników. Wśród pomordowanych było wiele kobiet i dzieci.
Gdy powstanie zaczęło być groźne także dla Rosji ze względu na możliwość rozprzestrzenienia się na lewy brzeg Dniepru - rosyjskie oddziały przystąpiły do tłumienia go, w czym pomagały im wojska koronne.
Iwana Gontę wydano władzom polskim. Gonta został obdarty ze skóry i żywcem poćwiartowany, Żeleźniak został zesłany na Syberię, a krwawe represje trwały kilka lat.
W miejscowości tej (w Humaniu) , stanowiącej jedno z najważniejszych miast zachodnich terenów województwa kijowskiego, zgromadziło się tysiące osób szukających schronienia przed stale rosnącymi pogromami. Obrona miasta spoczęła na barkach administratora R.Mładanowicza, jednak mimo poczynionych starań obronnych, w wyniku zdrady setnika tutejszej kozackiej milicji dworskiej Iwana Gonty Kozacy wspierani przez miejscową ruską czerń zdobyli miasto i dokonali w nim w jednym dniu rzezi polskiej i żydowskiej ludności.
W tym momencie władze rosyjskie, której do tej pory zajmowały stanowisko obojętnie lub przychylne wobec powstańców, zdecydowały o przystąpieniu do tłumienia rozruchów.
Działania represyjne zostały rozpoczęte przez dowódcę rosyjskiego Michaiła Kreczetnikowa i przez oddziały królewskie Stanisława Augusta pod dowództwem Franciszka Ksawerego Branickiego. Przywódcy koliszczyzny zostali pojmani .
Gontę i innych zamieszkujących prawobrzeże (poddanych polskich) wydano Branickiemu; Gonta po torturach (został obdarty ze skóry i poćwiartowany ) został stracony. Żeleźniaka i głównie kozaków zaporoskich z lewobrzeża (poddanych rosyjskich) Rosjanie pozostawili własnemu sądownictwu; Zeleźniak (po złagodzeniu kary) został zesłany na Syberię.
Wojsko koronne i wojsko rosyjskie przystąpiły do kilkumiesięcznej pacyfikacji Koliszczyzny, w wyniku której zginęło od 5 do 7 tys. chłopów. Dowodził nią dowódca wojsk koronnych na prawobrzeżnej Ukrainie Józef Stępkowski. Zyskał on przydomek "krwawy". Mszcząc się za bestialskie wymordowanie przez chłopów kilkudziesięciu tysięcy Żydów, członków szlacheckich rodzin, księży unickich i rzymskokatolickich , aresztował kilka tysięcy powstańców i oddał ich w ręce kata. Wyroki były wykonywane w jego głównej siedzibie w Kodni k/ Żytomierza. Szacuje się, że łącznie w 1768 r., podczas koliszczyzny na Ukrainie Prawobrzeżnej zostało wymordowanych ok 20 tys ludzi głównie Polaków i Żydów.
Koliszczyzna objęła obszar pomiędzy rzekami: Dnieprem, Siniuchą, Bohem i Rosią, teren 8 z 12 powiatów późniejszej guberni kijowskiej (nie wszystkie w całości): kijowski, wasylkowski,zwinogródzki, kaniowski, taraszczański, humański, czerkaski i czehryński, w tym takie miejscowości jak: Żabotyn, Smiła, Czerkasy, Lisianka, Bohusław, Humań, Korsuń, Czehryń, Kaniów, Fastów,Brusiłów, Makarów.
M. Kwapiszewski, Późny romantyzm i Ukraina…, str. 13.