Andrzej Augustynek

Hipnoza w terapii zespołu uzależnienia od alkoholu

Podejmując zagadnienie terapeutycznych zastosowań hipnozy już na wstępie stanąłem przed problemem zdefiniowania, czym jest hipnoza (stanem, cechą czy też sytuacją). Nie jest oczywiście celem tego referatu rozstrzyganie tej kwestii wokół, której od ponad stu lat toczy się ożywiona dyskusja. Dla celów tej pracy przyjąłem założenie, że hipnoza to stan wywołany sugestiami hipnotycznymi, w którym osoba badana jest zdolna do specyficznego reagowania na te sugestie w swoim zachowaniu, percepcji i pamięci. Inaczej mówiąc, hipnoza, będąc formą interakcji międzyludzkiej czy też komunikacji interpersonalnej, jest efektem sugestii działających w czasie jej trwania.

Zarówno zahipnotyzowany jak i eksperymentator dostrzegają pewne zmiany w świadomości osoby badanej podczas hipnozy. Wszelako zmiany świadomości, chociaż odmienne, występują także na przykład w upojeniu alkoholowym czy chociażby senności. Inny jest jednak mechanizm ich powstawania. W przypadku hipnozy jest to działanie sugestiami hipnotycznymi, prowadzącymi do silnego skoncentrowania uwagi badanego na sytuacji hipnotycznej (hipnotyzerze i sugestiach przez niego podawanych). Prowadzi to między innymi do stanu częściowej deprywacji sensorycznej. Hipnotyzowany przestaje w dużej mierze reagować na inne niż hipnotyczne bodźce.

Hipnoza bywa stosowana w terapii zespołu uzależnienia od alkoholu jako samodzielna technika, albo też element psychoterapii. W pierwszym przypadku służy do eliminacji niepożądanego objawu, jakim jest patologiczne nadużywanie alkoholu. Wtedy to walor terapeutyczny posiada treść sugestii, a nie sam fakt wystąpienia hipnozy. Jak pisze J. Aleksandrowicz (1996 s.158): "Hipnoza pełni, więc funkcję analogiczną do np. strzykawki zawierającej lek. Tym, co leczy, jest jej zawartość, nie zaś procedura, w którą jest opakowana".

W drugim ze wzmiankowanych powyżej zastosowań wykorzystuje się właściwości samej hipnozy. Jest to, więc terapia hipnozą, a nie oddziaływaniem w czasie jej trwania. Stosując ją uzyskać możemy na przykład redukcję niepokoju.

Można wykorzystywać hipnozę także do zmiany nastawienia uzależnionego do leczenia i swojego nałogu. Także tutaj warto zacytować fragment opracowania J. Aleksandrowicza (1996 s. 158): "Należy jednak pamiętać o tym, że zbudowanie związku terapeutycznego nie jest jeszcze leczeniem, a jedynie stworzeniem warunków do tego, by mógł zaistnieć proces oddziaływania".

Oczywiście zdaję sobie sprawę, że hipnoterapia alkoholizmu w skali społecznej jest metodą marginalną, chociaż niejednokrotnie skuteczną. Dużo szersze zastosowanie ma psychoterapia grupowa w różnych jej formach, a także udział w grupach samopomocowych (mityngi AA, kluby abstynenckie, itp.).

Terapia hipnozą zespołu uzależnienia od alkoholu jest metodą znaną od dawna. Pierwsze naukowe doniesienia na ten temat przedstawił A. Voisin, psychiatra z Salpetriére, podczas Kongresu w Grenoble (1884). Natomiast w Polsce temat ten podjęli pod koniec XIX wieku N. Cybulski (1887) i W. Abramowicz (1889). Porównując skuteczność różnych metod leczenia, B. Gorsky (1982) podaje, że 23% spośród uzależnionych od alkoholu i leczonych hipnozą oraz farmakoterapią nie wróciło do nałogu, przez co najmniej 12 miesięcy. Natomiast, gdy stosowano samą farmakoterapię, tylko 15% pacjentów wytrzymało bez picia ponad rok. Brak efektów terapii (powrót do nałogu przed upływem miesiąca od zakończenia leczenia) wystąpił u 15% pacjentów leczonych hipnozą, gdy u leczonych farmakologicznie liczba ta sięgnęła 4,5%.

Ustosunkowując się do tych rezultatów T. Waden także w roku 1982 zwrócił uwagę, że w terapii hipnozą uzależnienia od alkoholu sukces terapeutyczny zależy przede wszystkim od wielu czynników niehipnotycznych. Należą do nich: motywacja do leczenia, oddziaływanie środowiskowe na pacjenta, stopień uzależnienia, wiara w skuteczność hipnozy, predyspozycje osobowościowe. Warunkiem powodzenia tej metody jest dostosowanie technik hipnotycznych do cech pacjenta oraz relacja interpersonalna hipnotyzera z leczonym.

Wśród innych doniesień warto zacytować pracę W. Schoena (1985), w której autor twierdzi, że podczas hipnoterapii osób uzależnionych obok powodowania awersji do alkoholu najważniejsza jest redukcja poczucia przymusu picia, a także nabycie umiejętności odmawiania. Dotyczy to szczególnie wstępnej fazy leczenia.

Współcześnie stosuje się kilka technik hipnoterapii choroby alkoholowej. Popularna jest technika awersyjna (tworzenie odruchu unikania niepożądanego zachowania poprzez skojarzenia np. odruchu obrzydzenia z zapachem czy smakiem alkoholu). Hipnoza może posłużyć również do redukcji nerwicowego lęku odczuwanego przez pacjenta, który wcześniej przy pomocy alkoholu starał się od niego uwolnić. Do diagnostyki przyczyn nałogu wykorzystać można tzw. regresję wieku - czyli zasugerowany powrót do minionych, często zapomnianych przeżyć, będących podstawą później ukształtowanego nałogu.

Badania własne

Grupa badanych

Grupę badanych wyselekcjonowano spośród 530 mężczyzn uzależnionych od alkoholu, dobrowolnie zgłaszających się na leczenie do prowadzonego przeze mnie Ośrodka Psychologiczno - Psychiatrycznego w Krakowie Al. Jana Pawła II 82 (wcześniej ul. Jasińskiego 34) od 1.X.1982 r. do 30.XII.1998 r.
W analizie wyników ująłem 280 osób, które:

• przeszły założony cykl terapeutyczny;

• informacje o abstynencji zdobyłem z przynajmniej dwóch źródeł (pacjenta i jego najbliższych).

Pacjenci rekrutowali się ze wszystkich grup społecznych, wykształcenia i zawodów. 82 osoby miały wyższe wykształcenie, 189 średnie, 101 zawodowe, 58 podstawowe. 74 uzależnionych pracowało na stanowiskach kierowniczych lub było właścicielami firm. Byli wśród nich także miedzy innymi lekarze (5), weterynarze (2), aktorzy (4), plastycy (7), rolnicy(27) i nigdzie nie pracujący (38) - żyjący z zasiłku, zapomogi lub będący na utrzymaniu rodziny. 210 osób pochodziło z Krakowa, 45 z innych dużych miast, 86 z małych miast i 99 ze wsi.

Spośród nich 12 było w tak ciężkim stanie (zatrucie alkoholem, atak padaczkowy, lub stan deliryjny), że zostali od razu skierowani na leczenie szpitalne. 270 z nich wcześniej podejmowało już próby leczenia przeciwalkoholowego, a 211 wśród nich miało co najmniej raz wszyty Esperal. 11 uzależnionych wcześniej przechodziło leczenie hipnozą u innych specjalistów.
Pacjenci objęci badaniami byli w różnym stopniu uzależnieni od alkoholu. Począwszy od sporadycznie nadużywających, poprzez pijących okresowo, aż po tych pijących prawie codziennie. Byli wśród nich pijący aż do całkowitego upojenia, byli też "drinkujący", utrzymujący się przez długie okresy czasu na "rauszu". Część z badanych prowadziła aktywne życie zawodowe, społeczne i towarzyskie. Inni wykoleili się życiowo. Nie pracowali, znęcali się nad rodzinami.

Jak wynika z przedstawionej charakterystyki, grupa badanych była pod względem swojego składu reprezentatywna dla populacji uzależnionych od alkoholu w Polsce. Natomiast z punktu widzenia procedury eksperymentalnej była bardzo niejednolita, nie tylko pod względem statusu społecznego czy wieku. Przede wszystkim pod względem stopnia uzależnienia i stanu zdrowia. Różne były też doświadczenia badanych z wcześniejszych prób leczenia (od kilkunastu pobytów w szpitalach aż po osoby podejmujące leczenie po raz pierwszy). Część z uzależnionych przyjmowała w czasie terapii postawę "samo obwiniającą się". Inni natomiast niedostrzegali swojego problemu.

Trudna też do określenia była wiarygodność informacji o długości okresu całkowitej abstynencji (starałem się je każdorazowo weryfikować u członków rodzin, ale także i ich informacje nie zawsze były miarodajne i prawdziwe). Ponadto osoby badane w różnych grupach miały różną ilość posiedzeń terapeutycznych. Wszystko to mogło mieć wpływ na rezultat badania. Jednak należy wyraźnie zaznaczyć, że prezentowane wyniki nie są uzyskane podczas eksperymentu a tylko na drodze analizy wyników prowadzonej przez kilkanaście lat terapii kilkuset osób uzależnionych od alkoholu. Dlatego też do uzyskanych rezultatów należy podchodzić bardzo ostrożnie i traktować je tylko jako wstępną eksplorację problemu.

Zespół terapeutyczny

Zespół terapeutyczny składał się z: psychiatry dr med. Ireny Doliwy - Góreckiej; autora tej publikacji - psychologa klinicznego, oraz z pielęgniarki zabiegowej Ewy Augustynek wykonującej zlecone jej iniekcje i kroplówki. Współpracowaliśmy także z pracownią analityczną wykonującą badania biochemiczne krwi pacjentów.

Przebieg terapii

Postępowanie terapeutyczne składało się z czterech etapów:

I. Diagnoza

Na pierwszym posiedzeniu przeprowadzono wywiad kliniczny na temat przyczyn i historii uzależnienia w kontekście całokształtu życia pacjenta. Proszono także pacjenta o wykonanie badań biochemicznych krwi i moczu: morfologia, próby wątrobowe (Alat, Aspat, Ggtp, bilirubina) i nerkowe (mocznik, kreatynina, kwas moczowy), cholesterol, elektrolity (potas, magnez, żelazo) oraz w miarę potrzeb inne badania diagnostyczne (EEG, EKG, USG).

II. Terapia farmakologiczna

Podczas drugiej wizyty u psychiatry ordynowano odpowiednie leki. Przeważnie były to preparaty wzmacniająco-odtruwające (wlewy dożylne z glukozy, płynu wieloelektrolitowego, vit. C; iniekcje domięśniowe - Cocarboxylasum, vit. B1,2,6, ewent. B12 oraz preparaty doustne: (np. Nootropil, Geriavit, Supradyn, Hepatil, Silimarol); leki uspokajające, np. Hemineurinum. Ewentualnie, gdy pozwalał na to stan zdrowia pacjenta zlecano 1 tabletkę Anticolu dziennie.

Na kolejnym, trzecim posiedzeniu, pacjent wypełniał testy psychologiczne indywidualnie dobieranych z zestawu: MMPI - WISKAD, Inwentarz Osobowości, TUZ, testy organiczne i inteligencji (na bazie tych wyników współpracująca z Ośrodkiem psycholog Ewa Matłosz opracowała i obroniła pracę doktorską).

III. Zasadnicza terapia

Początek zasadniczej terapii dla wszystkich objętych badaniem był jednakowy. Podczas czwartej wizyty omawiano uzyskane podczas badań wyniki. Informowano też pacjenta, że celem leczenia jest uzyskanie całkowitej abstynencji jako jedynej, rozsądnej życiowo alternatywy, gdyż nawet po kilku latach przerwy w piciu, pierwsze upicie się może spowodować powrót do nałogu W końcowej części posiedzenia podejmowano decyzję odnośnie sposobu dalszego leczenia zróżnicowanego w zależności od decyzji pacjenta.
Pacjentów podzielono na trzy grupy:

1. Leczonych farmakologicznie - nie wyrażających zgody na leczenie hipnozą - 70 osób.

2. Niepodatnych na hipnozę - leczenie farmakologicznie, oraz wykonanie trzech nieudanych prób zahipnotyzowania - 50 osób.

3. Podatnych na hipnozę (w różnym stopniu) - leczonych farmakologicznie oraz hipnotycznie na 10 sesjach hipnozy odbywanych 2 razy w tygodniu - 160 osób.

Podczas pierwszego seansu hipnozy sugerowano pacjentowi wizualizację, że uczestniczy w pijackiej libacji, której uczestnicy wymiotują, zachowują się ordynarnie i w końcu zasypiają. W trakcie drugiego seansu hipnozy sugerowano, że pacjent odpoczywa w parku. Jest odprężony i zadowolony. Obok niego siada jakiś alkoholik, który pije wódkę prosto z butelki i namawia pacjenta do współuczestnictwa. Leczony, czując wstręt do alkoholu, odmawia mu.

W czasie trzeciego seansu hipnozy sugerowano rozpacz po porażce życiowej polegającej na powrocie do picia, które spowodowało utratę zdrowia, pozycji społecznej i pracy.

Sugestie podczas czwartego seansu hipnozy polegały na tym, że pacjent w przyszłości zdrowy, od lat nie pijący, widzi kogoś podobnego do siebie w stanie krańcowego wyniszczenia przez alkohol. Czuje lęk przed alkoholem, a zarazem nadzieję na uniknięcie takiego losu.

I wreszcie podczas kolejnych sześciu hipnoz sugerowano umiejętność odmawiania alkoholu w każdej sytuacji, każdej osobie, ale przede wszystkim sobie samemu.

IV. Kontrola

Po zakończeniu trzeciego etapu leczenia utrzymywano kontakt z pacjentem, który co 4 - 10 tygodni miał się zgłaszać do Ośrodka na wizytę kontrolną.

Wyniki

Istotnym problemem w omawianych badaniach było przyjęcie kryteriów oceny skuteczności leczenia. Niewątpliwie najbardziej obiektywnym wskaźnikiem jest okres bezwzględnej abstynencji. Okres ten jest jednak czasami trudny do obliczenia. Pacjenci często tracą kontakt z poradnią. Nie oznacza to jednak natychmiastowego powrotu do picia. Do obliczeń statystycznych wykorzystałem zdobyte informacje od pacjentów (niekoniecznie prawdziwe) o ich abstynencji, potwierdzone przez kogoś z członków rodziny uzależnionego.

Z kolei wskaźnikiem (pośrednim) motywacji do leczenia było to, przez ile dni pacjent miał kontakt z poradnią.

W analizie statystycznej korzystałem z następujących metod statystycznych:
1. Średnia arytmetyczna.
2. Współczynnik korelacji według wzoru Pearsona.
3. Analizę wariacji testem F oraz test Duncana.

Wśród zgłaszających się na leczenie pod hipnozą wystąpiło duże zróżnicowanie podatności na hipnozę (mierzono ją przy pomocy Skali podatności na hipnozę A. Augustynka zamieszczonej w aneksie). Przedstawiono to w tabeli nr 1 i na wykresie.

Tabela 1
Podatność na hipnozę osób objętych badaniami

Stopień podatności na hipnozę	% badanych
Niepodatni	24
Nisko podatni	11
Umiarkowanie podatni	34
Wysoko podatni	21
Bardzo wysoko podatni	10

Następie obliczono średnią długość okresu abstynencji i czasu trwania kontaktu z Ośrodkiem. Przedstawiono to w tabeli nr 2.

Tabela 2
Długość okresu abstynencji i utrzymywania kontaktu z ośrodkiem (liczba dni)

Grupa badanych	Okres abstynencji	Okres kontaktu z Ośrodkiem
Pacjenci objęci wyłącznie farmakoterapią	110	67
Pacjenci niepodatni na hipnozę	220	52
Pacjenci podatni na hipnozę	430	289

Różnice między grupami w większości przypadków były statystycznie istotne (test F, a także test Duncana wskazuje na istnienie znaczących różnic). Pacjenci leczeni z zastosowaniem hipnozy mieli znacząco dłuższą abstynencję. Z kolei niepodatni na hipnozę uzyskali także istotnie wyższy wynik od leczonych tylko farmakologicznie. Ponadto pacjenci podatni na hipnozę znacząco dłużej mieli kontakt terapeutyczny z Ośrodkiem. Natomiast niepodatni na hipnozę w porównaniu z leczonymi tylko farmakologicznie krócej przychodzili na umówione wizyty w Ośrodku. Jednak ta ostatnia różnica była statystycznie nieistotna.

Obliczono też korelację między stopniem zahipnotyzowania w trakcie terapii u poszczególnych pacjentów a długością ich abstynencji. Jej wartość r = +0,08 wskazuje, że nie ma związku między badanymi zmiennymi. Oznacza to, że podatność na hipnozę nie warunkuje wielkości efektu terapii.

Podsumowanie

Uzyskane rezultaty wykazały, że sama farmakoterapia była najmniej skuteczną metodą leczenia wśród metod zastosowanych w omawianych badaniach. Natomiast najlepsze wyniki uzyskano w hipnoterapii u osób podatnych na hipnozę. Z kolei jednak nie wykazano istnienia związku między stopniem zahipnotyzowania, a efektami terapii.

W opracowaniu zebranego materiału należałoby dokonać także analizy wielu poszczególnych przypadków. Jak okazałoby się, reakcje pacjentów były bardzo zróżnicowane. Na przykład najkrótszy okres abstynencji u pacjenta poddanego terapii hipnozą wyniósł 10 dni a najdłuższy (u kilku osób) trwa już kilkanaście lat. Z kolei utrata kontaktu z pacjentem nie oznacza, że natychmiast powrócił on do nałogu.

Przeprowadzone badania na stosunkowo dużej liczbie uzależnionych od alkoholu dowiodły, że hipnoterapia zespołu uzależnienia od alkoholu w wielu przypadkach może być użyteczną metodą leczenia. Jednak ze względu pilotażowy charakter prezentowanych badań, moim zdaniem, należałoby do nich powrócić w następnym eksperymencie. Należy w nim maksymalnie ujednolicić procedury tak, by jedyną różnicą pomiędzy grupami była metoda terapii.

Referat wygłoszony na 9th European Symposium on Somatotherapy and 2nd European Symposium of Psychosomatic Education - 24 - 26 X 1999 Kraków, opublikowany w: "Sztuka Leczenia" - 1/2000. 3.
Autor jest doktorem psychologii. Kieruje Pracownią Psychologiczną Wydziału Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo - Hutniczej w Krakowie oraz Ośrodkiem Psychologiczno - Psychiatrycznym w Krakowie.

Bibliografia

• Abramowicz M. Leczenie alkoholizmu przewlekłego za pomocą hypnotyzmu, Gazeta Lekarska 1899, nr 49 i 50.

• Aleksandrowicz J. Psychoterapia medyczna. Warszawa. Wydawnictwo Lekarskie PZWL 1996

• Augustynek A. Hipnoza - sugestia. Kraków. Eureka 1996

• Cybulski N. O hipnotyzmie ze stanowiska fizjologicznego. Świt, Kraków 1887

• Gorsky S. Introduction to Medical Hypnosis, New York. University Press 1982.

• Schoen W. Hypnotherapy of the alcoholism, Medical Hypnosis 1985, nr 1, s 31-38.

• Waden T.A. The clonical use of hypnosis, Psychological Biulletin 1982, nr 91, s. 215-243.

---