TADEUSZ ŻELEŃSKI BOY - SŁÓWKA
WSTĘP - Tomasz Weiss
I GENEZA KABARETU
1. Kabarety literackie, ich początki i dzieje:
Współcześnie przez określenie „kabaret” zwykło się rozumieć widowisko estradowe o charakterze kameralnym, prezentowane zwykle w małym lokalu. Trzon programu kabaretowego stanowią: piosenki, wiersze, teksty o charakterze rozrywkowym, humorystycznym, ale także politycznym, scenki humorystyczne, jednoaktówki, monologi, skecze. Widowisko kabaretowe prowadzi zawsze konferansjer.
Geneza Słówek Boya wiąże się ze słynnym krakowskim kabaretem, który rozpoczął swoją działalność w cukierni Jana Michalika przy ulicy Floriańskiej w Krakowie w październiku 1905 roku.
Geneza kabaretu jest ludowa (anonimowe ludowe piosenki o treści społecznej, politycznej i erotycznej). Literatura i rozrywka kabaretowa należy ze względu na swoje tradycje i swoją istotę do nurtu „sowizdrzalskiego”, nurtu lit. opozycyjnej, której ostrze zwrócone było przeciw stosunkom, obyczajom, kryteriom ocen, prawu i polityce oficjalnej. Fritz Martini , autor hasła Kabarett, uważa, że widowisko kabaretowe wywodzi się z quasi-spektakli improwizowanych przez śpiewaków i mimów wędrownych. Twierdzi również, że za wielkich protoplastów literatury kabaretowej można na przykład uznać Villona i Rabelais'go.
2. Kabarety francuskie:
W latach 50- i 60-tych XIX w. powstają w Paryżu tzw. „kluby” skupiające ludzi sztuki, gromadzących się w licznych kawiarenkach dzielnicy łacińskiej. Artyści mieli wówczas poczucie izolacji i swobody, aż do czasu gdy na odwiedzanie artystycznych knajpek zaczęła się moda czy wręcz rodzaj snobizmu. Artyści bronili się przed inwazja niepożądanych gości częstymi zmianami miejsca spotkań, ale nie przynosiło to skutku.
- „klub” Hydropatów - najbardziej głośny i liczny, początkowo w Cafe Voltaire, przewodniczył mu Goudeau.
- klub Akademia - skupiał malarzy, rzeźbiarzy i poetów, założyciel - Rudolphe Salis, wydawali pismo pt. Le Citoyen.
- Chat Noir (Czarny Kot) - powstał z połączenia Hydropatów i Akademii, był to pomysł Salisa, w którego przerobionym atelier mieścił się klub. Wydawali pismo pod tym samym tytułem. Chat Noir powstał jako przeciwwaga dla popularnych, skomercjonalizowanych imprez rozrywkowych, obliczonych na snobistyczne gusta płacącej, mieszczańskiej publiczności. Artyści wyrośli w Chat Noir: Aristide Bruant (słynny autor i wykonawca piosenek, nadał styl i charakter temu gatunkowi literackiemu), Teofil Steinlen (rysownik, malarz), Marcel Legay i inni. Gdy klub stał się głośny przeniósł się w 1885 do domu przy Rue Victor Mosse. Do 1885 roku Chat Noir był niekomercyjnym, elitarnym, literackim kabaretem artystów, którego widownia składała się z członków-przyjaciół. Od momentu otwarcia sali dla publiczności trzeba była zacząć się liczyć z potrzebami płacących odbiorców. Pojawia się wówczas pantomima i teatr marionetek (char. pierrot - cechy tragiczno-błazeńskie). W 1896 kabaret przestaje istnieć.
- w 1885 w starym pomieszczeniu Chat Noir A. Bruant otworzył swój własny kabaret - La Mirliton
Muzykę dla piosenek kabaretowych tworzyli np. Debussy i Delmet.
Ok. 1900 roku następuje wyraźny zmierzch tradycji kabaretu literackiego we Francji.
3. Kabarety niemieckie i ich dzieje:
W l. 70- i 80-tych powstają w Berlinie tzw. tingel-tangle, singenspielhallen oraz varietes odwiedzane przez rzemieślników, służbę domową itp. W tym samym czasie powstają także lokale dla b. wybrednej publiczności, jednak nie mają one wiele wspólnego z kabaretem. Konkurencją dla takiej rozrywki zaczynają się stawać brettle - scenki satyryczne o podłożu politycznym. Pojawiają się akcenty społeczne i char. dla środowisk cyganeryjnych protesty przeciw podporządkowaniu jednostki bezdusznemu aparatowi biurokratycznemu. Przełomowa datą dla niemieckiego kabaretu stał się rok 1901. Ernst Wollzogen założył wtedy Buntes Theater, pierwszy überbrettl (nadscenka), którego ideę wywodził z filozofii Nietzschego. Składały się nań teksty o char. prowokacji obyczajowej wobec „filistra” i jego mentalności oraz erotyzm. Kabaret ten był od początku otwarty dla publiczności. Debiutował tu Oscar Strauss. W 1901 roku powstał także kabaret Schall und Rauch, którego założycielem był Max Reinhardt.
W 1901 r. w Monachium powst. najciekawszy na terenie Niemiec kabaret literacki Elf Scharfrichter (Jedenastu Katów). Teksty dla Katów pisali m.in. Max Halbe, Frank Wedekind (jego poezja zawierała akcenty polit. i społ.; oskarżono go o wolnomyślność i obrazę majestatu cesarza), Peter Altenberg - czyli literacka czołówka tamtej doby. Współpracowali z nimi rysownicy i karykaturzyści. Prezentowano teksty Hölderlina i Novalisa. Ideą kabaretu było przeciwdziałanie niebezpieczeństwu krępowania wolnej myśli. Był związany z czasopismem Simplicissimus (powst. w 1896). Literatów było stosunkowo mało, trzon stanowili malarze i inni. Gł. filar kabaretu Marc Henry był dziennikarzem. Kabaret działa do 1903 roku.
4. Kabarety w monarchii austro-węgierskiej:
W 1906 w Wiedniu powstaje Nachtlicht, naśladujący Jedenastu Katów. Współpraca: Marc Henry (po tournée Katów osiadł w Wiedniu), Marya Delvard, Hermann Bahr. Po roku kabaret upada. W jego miejsce powst. Das Theater und Kabarett Fledermaus (kierownik - Henry). W 1910 w Budapeszcie powst. kabaret lit. Modern Szinpad, a w 1913 Ferenczy Kabaret, nastepnie Bonnboniere. W 1911 w Pradze powst. Monmartre, założony przez J. Waltnera. Bywali tu Jarosław Haszek, Franz Kafka, Egon Erwin Kisch.
5. Początki kabaretów w Polsce. Dyskusja o kabaretach.
W 1901 r. w „Chimerze” - ostry atak Miriama na nadscenki, które uważa za potwierdzenie procesu rozkładu, w którego rezultacie ginie prawdziwa sztuka. Według niego istotą prawdziwej sztuki są tematy wieczne, a nie bezpośrednie echo codzienności. Modę na kabarety uznaje za rezultat nacisku odbiorcy masowego. W 1904 J. A. Kisielewski (przyszły współzałożyciel Zielonego Balonika) w artykule Panmusaion przestrzegał przed naśladowaniem mody zachodniej. Modę na kabarety nazywał chorobą także A. Nowaczyński.
6. Pierwsze kabarety w Warszawie i Krakowie:
W 1902 r. Nałkowska zapisała w swych Dziennikach, że uczestniczyła w posiedzeniu cabaretu Jellenty i Kaufmana (nie wiadomo dokładnie kiedy i jak długo działał). Z kolei w Krakowie działały kabarety Odeon (przy hotelu Union) i Colosseum (potem Apollo). Kabarety te cieszyły się dobrą frekwencją, ale raczej złą opinią.
7. Powstanie Zielonego Balonika:
Trudno dokładnie ustalić jak naprawdę wyglądała inicjatywa powołania do życia Jamy Michalikowej. Tadeusz Boy Żeleński dawał jedynie do zrozumienia, że istotną rolę odegrał Jan August Kisielewski. Boy w szkicu o Szopce Zielonego Balonika, pisał, że to właśnie Kisielewski będąc w cukierni Jana Michalika w Krakowie (blisko Szkoły Sztuk Pięknych) rzucił pomysł powołania kabaretu. W cukierni tej znajdował się tzw. stolik malarski gdzie siadywali młodzi i tworzyli karykatury i parodie. Podobno gdy myśleli nad nazwą kabaretu zauważyli chłopca z zielonymi balonikami i stąd nazwa.
Do inicjatorów należeli na pewno: J. A. Kisielewski i Edward Żeleński (brat Tadeusza). Poza tym inicjatywa powołania kabaretu była po prostu zbiorowa (gł. środowisko malarskie, plastyczne, ale także sporo urzędników, ludzi uprawiających politykę w obozie konserwatywnym, względnie współpracownicy konserwatywnego „Czasu”, np. Rudolf Starzewski - redaktor naczelny tego dziennika). Inni: Zenon Pruszyński, Feliks Jasieński, Józef Albin Horbaczewski, Leon Schiller, Juliusz Osterwa, Teofil Trzciński, dr Karol Roman Brudzewski, Ludwik Zengteler, Ryszard Ordyński, Karol Rostworowski, Bolesław Raczyński i inni. Literaci: Adolf Nowaczyński (jedynie szerzej wtedy znany), Edward Leszczyński i Bogusław Adamowicz. Trudno więc nazwać ten kabaret literackim. Był to raczej kabaret artystów i ludzi sympatyzujących ze sztuką. Wkrótce zaczął odgrywać rolę opiniotwórczą. Bywali tu H. Sienkiewicz, W. Reymont, J. Kasprowicz, Przerwa-Tetmajer, Żeromski, Tadeusz Pawlikowski (reżyser i dyrektor teatru we Lwowie, twórca sławy teatru krakowskiego w okresie Młodej Polski).
Zielony Balonik nie był kabaretem politycznym i w tym punkcie wyłamywał się z tradycji w dziejach tej instytucji.
II. TEORIA KABARETU
Zasady według Jurgena Henningsena (niemiecki teoretyk kabaretu):
- gra z wspólną wiedzą publiczności i kontakt na tej wiedzy oparty (publiczność może odkryć aluzję, podtekst, ukryty sens; jest to sposób na obchodzenie cenzury politycznej i moralnej);
- dowcip kabaretowy może funkcjonować jedynie przy aktywnej współpracy obecnych na sali, przez uczestniczenie ich w myślowym wysiłku przyjmowania informacji; brak kontaktu intelektualnego sprawia, że żart nie może się narodzić;
- kabaret jest instytucją pedagogiczną;
- charakter kabaretu zależy od charakteru informacji w kabaretowych tekstach (polityczny, artystyczny etc.);
- rodzaj informacji nie ujawnianych wprost decyduje o elitarności kabaretu (krąg elitarny ulega zwężeniu jeśli uzupełnienie informacji wymaga nie tylko pewnego poziomu intelektualnego, ale także znajomości realiów przynależnych tylko pewnej grupie społecznej lub zawodowej); na sali powinni znajdować się tylko ci, którzy gwarantują porozumienie między estradą a widownią;
- wrażliwość na przemiany społeczno-polityczne, także historyczne i obyczajowe; kabaret czerpie materiał z tych zmian, ale zasadniczy zwrot w życiu społ., polit. itd., musi stanowić kres działalności kabaretu. Dla Zielonego Balonika taką cezurą był wybuch pierwszej wojny światowej;
-antyiluzjonistyczność; ograniczoność środków, rekwizytów;
-kabaret musi być przeciw czemuś, ale musi być to połączone ze śmiechem, nie może być to walka serio (autor wstępu - Weiss, uważa jednak, że jeśli kabaret nie jest jedynie nastawiony na rozrywkę, na komercję to działalność dydaktyczna jest jednak traktowana serio);
-kabaret nie jest instytucją powołaną wprost lub przede wszystkim do zwalczania autorytetów; twórca atakujący wprost uwalnia publiczność od sformułowania własnego stosunku do zagadnienia;
-metody: trawestacja, parodia, karykatura, demaskacja;
III. CHARAKTER I DZIEJE ZIELONEGO BALONIKA. DOBÓR UCZESTNIKÓW SPOTKAŃ
Zielony Balonik był kabaretem elitarnym (wstęp na zaproszenia). Inauguracyjne spotkanie odbyło się 7 października 1905 w jamie Michalika (Cukiernia Lwowska przy ul Floriańskiej). Pierwszy wieczór oparty był na improwizacji. W kabarecie istniała ścisła symbioza słowa i rysunku (satyryczne rysunki i obrazy na ścianach). Także Szopki Zielonego Balonika, od lutego 1906 największa atrakcja kabaretu oraz oryginalna forma lit. istniejąca w tradycji tylko polskiego kabaretu, to skojarzenie tekstu z plastyczną karykaturą (lalki). Rysownicy to m.in. Kazimierz Sichulski i Karol Frycz.
Opublikowane teksty Boya pisane dla Zielonego Balonika: Piosenki i fraszki Zielonego Balonika (1908), Igraszki kabaretowe (1908), Nowe piosenki. Z archiwum Zielonego Balonika w Krakowie i Momusa w Warszawie (1910) - zawartość tych tomików złożyła się potem na Słówka, oraz Szopki: „Szopka krakowska” Zielonego Balonika napisana przez Boya i Noskowskiego a wykonana w 1911 i SZOPKA krakowska Zielonego Balonika na rok1912. NAPISALI BOY ET TAPER ( szopka satyryczna wywodzi się z szopki ludowej kolędowej; cechy: dramatyczne uformowanie, fabularność, aktualna tematyka, na ogół przeznaczona do śpiewania, postacie współczesne potraktowane humorystycznie lub karykaturalnie; w 1849 Teofil Lenartowicz opublikował swoją Szopkę o takim właśnie charakterze).
Nie Szopki, ale Słówka zdobyły jednak niespotykaną popularność. W krytyce lit. przeważa pozytywna , a nawet b. wysoka ich ocena.
Ojciec Boya - Władysław, żonaty z warszawianką Wandą Grabowską, przez kilka lat mieszkał w W-wie. Do Krakowa przenieśli się w 1881, gdy Tadeusz miał 7 lat. Tak więc nie mógł sam wyrobić sobie poglądu na postawy i orientacje charakterystyczne dla tzw. Kongresówki . „Kongresowiacka” orientacja Boya wynika raczej z domowych wspomnień, a może i kontaktów z W-wą.
Żeleński miał uraz wobec typowej dla Galicji apologii szlacheckiej tradycji. Ustawiał się w opozycji wobec irracjonalizmu. Celem jego ataku stała się także cyganeria Młodej Polski - jej postawy światopoglądowe i sympatie estetyczne.
IV. TEMATYKA SŁÓWEK. EROTYZM
Przeprowadzona przez Boya demistyfikacja erotyzmu, sprowadzenie go do wymiarów, które dają się określić w prostych kategoriach biologii, fizjologii, to polemika z modernistyczną mistyką płci. Wystąpił także przeciw pruderii, świadczącej jego zdaniem o zakłamaniu cechującym stosunek polskiej lit. do erotyki. Tej tradycji przeciwstawił prawdę o erotyzmie i jego różnych aspektach. Jawność erotyzmu to temat Abecadła. Wierszyk Stefania zawiera przestrogę: w miarę upływu lat znika atrakcyjność kobiecego ciała, a wraz z nią możliwość przeżywania erotycznych doznań. Franio to tekst ukazujący budzenie się erotyzmu u chłopca. Ludmiła informuje o erotycznych marzeniach dziewczyny (z przekornym stwierdzeniem, że nawet „tłuste cielsko” nie wyklucza erotycznych marzeń). Erotyzmem nasycony jest wiersz Z nastrojów wiosennych. Fałszów i mitów narosłych wokół dziewictwa dotyczy Naszym hymenografomanom. Udział w tworzeniu mitu kobiety-Polki, dziewicy, ma zdaniem Boya lit. romantyczna. W wierszu Replika kobiety polskiej odnajdziemy skargę współczesnej polskiej kobiety, która nie chce brać za to odpowiedzialności.
Z kolei w wierszu Litania ku czci P. T. Matrony Krakowskiej atakuje Boy mit dotyczący przesadnego kultu tych lat, w których kobieta staje się matroną. Zdaniem Boya atrybutami, które obrosły absurdalnymi, mitycznymi walorami są „szpetność, głupota, sadło”.
Boy atakuje stereotypy i konwencje ukształtowane przez romantyzm a związane gł. z widzeniem i traktowaniem kobiety. Mitologia w jaką obrosła rola kobiety w życiu, jest gł. przeszkodą w ujawnianiu się jej erotycznych potrzeb - List otwarty kobiety polskiej.
Jednak miłość odarta z fałszywego sentymentalizmu, zbanalizowana i strywializowana, nie tylko nie wyklucza pytań metafizycznych, ale wręcz do nich prowadzi - Kłoski. Boy, programowo racjonalista i pragmatyk, nie mógł uwolnić się od pytań metafizycznych. Świat odarty z idealizmu okazywał się bowiem zbyt brzydki. Boy, w duchu, tęsknił do wartości idealnych - Wszystko jest głupie…. Często dowcip u poety bywał kamuflażem. W gruncie rzeczy Boy nie umiał się uwolnić od poczucia bezsensu ludzkiej egzystencji (wiersze: Nikt mi ponoś nie zaprzeczy…, Majową, cichą nocą). W wierszu Znowum wrócił poeta odsłania konflikt: poczucie bezsensu egzystencji zagłuszane jest próbą akceptacji życia. Próby te potwierdzają jednak pogląd, że znalezienie w życiu szczęścia jest utopią. Namiastki szczęścia i sensu można szukać jedynie w świecie myśli i poezji. Boy używa w wierszu języka poetyckiego i kolokwialnego, nawet wulgarnego. Prozaizmami i wulgaryzmami autor prawdopod. bronił się przed uleganiem nastrojowi nie związanemu z racjonalistyczną postawą wobec świata. Takie refleksje pojawiają się jednak w Słówkach raczej rzadko.
1. Słówka o zadaniach lit. i miejscu artysty w społeczeństwie:
Pieśń o mowie naszej - próba udowodnienia, że słowo „wysokie” określa „niską” treść i odwrotnie. Przywrócenie zasady, że słowo ma określać wiernie swój desygnat realny jest, zdaniem Boya, tendencją współczesności (odwrócenie się od modernistycznego kultu dla barokowej ozdobności). W wierszu Dusza poety autor demaskuje mit Młodej Polski o artyście jako nadczłowieku, kapłanie. Z kolei anachronizm postaw, które może kiedyś miały sens i szokowały swą nowoczesnością i odwagą ukazuje w wierszu Kuplet Młodej Polski.
2. ocena rewolucji modernistycznej
Według Boya rola Przybyszewskiego i jego popleczników w Krakowie to przede wszystkim wstrząs obyczajowy. Mimo, że poeta nie był wielbicielem Przybyszewskiego uważał ten wstrząs za pożyteczny, za warunek i klimat dla postępu. W wierszu Boya O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej strapionej ciotce, przekornie dedykowanym J. E. Prof. Dr. Hr. St. Tarnowskiemu, ciotka gorszy się postępowaniem Józia - modernisty. Pojawia się tu również walka z patriotycznym patosem, należąca u Boya do kampanii kompromitowania polskich mitów. Brak aprobaty dla przesadnego kultu dla przeszłości wynikał m.in. z tego, że odwraca on uwagę od teraźniejszości i, że wiele postaci i wydarzeń historycznych obrosło fałszywymi mitami.
Proroctwo Królowej Jadwigi - przeciwstawienie militarnym pasjom Jagiełły pozytywistyczną postawę Jadwigi.
Karykaturalne portrety Lucjana Rydla: Z podróży Lucjana Rydla na Wschód (w tonie Grobu Agamemnona) i Pobudka śpiewana przez banderię krakowską w czasie pochodu jubileuszowego w Wiedniu (1908).
Portret Jana Styki (chciał w Barbakanie ulokować Panoramę Grunwaldzką): Mistrzowi Styce. Złośliwy wizerunek Ferdynanda Hoesicka(krytyk lit., autor biografii, nie stroniący od erotycznych przygód): Dzień p. Esika w Ostendzie.
Swoje portrety w Słówkach mają także: Wincenty Lutosławski (Student i studentka ze stowarzyszenia „Ethos”), Jerzy Mycielski, Włodzimierz Tetmajer („Kurdesz ministerialny” posła ziemi krakowskiej, Bronimierza Tetmajera), Jan Lemański (Jak wygląda niedziela oglądana przez okulary Jana Lemańskiego), Jacek Malczewski (Kuplet Jacka Symbolewskiego).
Żeleński często stosuje kontrast między sytuacją liryczną a brutalną prozą życia: Z nastrojów wiosennych; Ernestyna; Modlitwa estety; O tem, co w Polszcze dziejopis mieć winien.
Karykaturalny obraz Krakowa: Pieśń o ziemi naszej; Zur Hebung des Fremdenverkehrs; Nowinki krakowskie; O tym co mówili w kościele u kapucynów. Pieśń dziadkowa.
V. MIEJSCE SŁÓWEK W PRZEŁOMIE ANTYMODERNISTYCZNYM
Słówka są ważnym epizodem w kampanii o przełamanie konwenansów modernistycznych i parnasistowskich w lit. polskiej. Swoją popularność zawdzięczają gł. temu, że Boy swe utwory zebrał, wydał i reklamował; erotyce; ale też wysokim walorom artystycznym (gra dysonansem; słownictwo potoczne - zbliżenie lit. do życia; aluzje lit., pastisz, zabawa słowami, rymami i rytmem). Wiele sformułowań ze Słówek stało się powiedzonkami.
Przeciwnicy Zielonego Balonika: Wilhelm Feldman (twierdził, że Ziel. Bal. nie wywodził się z tradycji kabaretów francuskich, ponieważ nie uprawiał satyry politycznej), Karol Irzykowski, Adam Polewka.
Inne kabarety:
- Kraków (Figliki Arnolda Szyfmana; kabaret prywatny u Ludwika Pugeta)
- Warszawa (Momus - powst. w 1909, jego inicjatorem był Szyfman; Miraż; Sfinks; Kometa; Argus; Czarny Kot; Qui Pro Quo; Perskie Oko; kabaret prywatny w atelier Leopolda Sznicera).
Tom Słówka opublikował Boy po raz pierwszy w r. 1913. W 1931 wyszło tzw. wydanie jubileuszowe. Słówka w serii BN opierają się na ostatniej za życia pisarza edycji z 1938 roku.
6