Nr 16; M. Głowiński „Od metod zewnętrznych i wewnętrznych do komunikacji literackiej”
Koncepcja ta (podział na metody zewnętrzne i wewnętrzne) jest już przestarzała. Wpływ mają na to przekształcenia teorii literatury i metodologii badań literackich. Podział ten ukształtował się na początku XX w. Jego zadanie było oczywiste: poszerzenie problemowego i metodologicznego spektrum, jakim może dysponować nauka o literaturze, wyjście poza ten krąg, który dla niej, tak jak dla innych nauk humanistycznych, zakreślił pozytywizm. Na początku podział ten miał charakter polemiczny. Jako element zastany traktowane były metody zewnętrzne, metody wewnętrzne stanowiły element nowy.
Jego punktem wyjścia jest przeświadczenie, że dzieło literackie ujmować można na dwa różne sposoby. Zatem wyjaśniać je - w przypadku metod zewnętrznych - przede wszystkim poprzez odnoszenie do tego, co znajduje się poza nim, do życia społecznego, procesów historycznych, biografii autora i jego psychiki itp. Można je w przypadku metod wewnętrznych wyjaśniać także inaczej: koncentrować się na nim samym. Zarówno metody zewnętrzne jak i wewnętrzne były pojęciami zbiorczymi, ogarniającymi zjawiska i tendencje różnego rodzaju, często nie mające ze sobą wiele wspólnego.
W dziejach literatury czasem przełomowym był okres, w którym zaczęły się kształtować dwie metodologie i dwie teorie dzieła literackiego - analiza formalna z jednej strony, hermeneutyczna interpretacja z drugiej. Odznaczały się one cechą wspólną - obie były „wewnętrzne”. Zdezaktualizował się sam podział, bo był on wytworem sytuacji w dziejach nauki o literaturze i opierał się na założeniach, których dzisiaj popierać nie można.
Zwolennicy metod zewnętrznych nie dysponowali językiem, który pozwalałby im mówić o strukturze dzieła literackiego, zwolennicy zaś metod wewnętrznych z góry rezygnowali z rozważań na temat różnego rodzaju jego uwikłań.
Ukształtował się zatem paradygmat, umożliwiający taką analizę dzieł literackich, a także różnego rodzaju literackich procesów, która ujmuje je w sposób spójny i jednorodny, unika więc przeciwstawień miedzy wewnętrzną struktura literackiej ewolucji, a ich uwikłaniami społecznymi i historycznymi. Podstawowym elementem tego nowego paradygmatu jest teoria KOMUNIKACJI LITERACKIEJ. Teoria ta nie toleruje podziału na metody zewnętrzne i wewnętrzne, a w konsekwencji tworzy takie koncepcje dzieła literackiego i takie narzędzia jego analizy, które pozwalają o nim mówić jako o wytworze społecznym i historycznym.
Komunikacja literacka poddaje analizie tekst, ale nie traktuje go jako rzeczywistości samej w sobie ani jako wytworu, w którego opisie wystarczy ujawnić jego prawa i właściwości. Przeciwnie, owe cechy tekstu można uchwycić i przedstawić tylko wtedy, gdy się zakłada, że jest on elementem pewnej komunikacyjnej, zatem społecznej, sytuacji. Sytuacja komunikacyjna stanowi całość, w której nie ma elementów „zewnętrznych” i „wewnętrznych”. Komunikacja literacka jest jedna z form komunikacji społecznej, zatem - elementy społeczne i historyczne stanowią jej ważny składnik (nie można wyłączyć ich z analizy).
Ujmowanie dzieła w perspektywie komunikacji literackiej najpełniej wyraziło się w wysuwaniu na pierwszy plan trzech kręgów problematyki (trzech metod analizy dzieła). Określa się je jako: 1) teorie odbioru dzieła literackiego; 2) teorie jego struktury retorycznej; 3) teorię wynikającą z tych dążeń w zakresie teorii i filozofii języka.
Teoria odbioru dzieła literackiego wyłoniła się w latach 60. XX w. Dała początek teorii, że dzieło literackie istnieje po to, by być czytane, przeznaczone dla czytelnika. Rola teorii odbioru polega na tym, że uzupełnia ona badania literackie o element dotąd zaniedbany. Uwzględnienie kategorii odbiorcy wpływa na analizę wszystkich elementów dzieła literackiego, gdyż każdy z nich zakłada jakiś sposób odbioru i tak jest uformowany, by uczestniczyć w tym procesie. Innymi słowy teoria odbioru pozwala ujmować dzieło literackie w kategoriach komunikacji.
Teoria retoryczna dzieła literackiego ma wiele wspólnego z teorią odbioru, ale można ją wyodrębnić. Jej znaczenie polega na tym, że kategorie właściwe analizie retorycznej zastosowane zostały do tego typu wypowiedzi literackich, których w tradycji z retoryką się nie łączyło. Retoryczność polega tu na takim ukształtowaniu wypowiedzi, że wszystkie jej składniki strukturalne ujmowane są jako element kontaktu z odbiorcą.
Komunikacycja teoria dzieła literackiego wyodrębnia się w bezpośrednim kontakcie tego, co się dzieje w dziedzinie wiedzy o języku. Teoria literatury nawiązuje nie tylko do strukturalizmu, ale i do koncepcji, który poza strukturalizm wychodzą, zajmują się już nie tylko językiem jako systemem, ale poddają analizie praktyki mówienia, podkreślają personalny charakter mowy. Na najwyższym poziomie stoją tutaj: socjolingwistyka i teoria aktów mowy.
Teoria odbioru, retoryka i koncepcje wynikające bezpośrednio ze współczesnej teorii
filozofii języka nie są wobec siebie konkurencyjne i wzajemnie się uzupełniają. Stanowią całość, przeciwstawną podziałowi na metody zewnętrzne i wewnętrzne. Ukształtowały się takie metody analizy, które pozwalają ująć dzieło literackie w sposób spójny i wielostronny, w sposób, który nie zakłada podziału na to, co w literaturze literackie i nieliterackie, który znosi podziały na to, co „estetyczne” i „społeczne”, co „strukturalne” i „historyczne”. Traktuje owe aspekty dzieła jako jedność.